SAĞLIK ALANINDA KULLANILAN EPİDEMİYOLOJİK ÖLÇÜTLER HÜTF Halk Sağlığı AD Epidemiyoloji Konferans Serisi: 10 Dr.A.Tülay Bağcı Bosi MSc,PhD,MSc
Bu yansı seti sadece HÜTF Halk Sağlığı Anabilim Dalı Epidemiyoloji Konferansları serisi eğitimlerinde kullanılmak üzere hazırlanmış olup, izin almadan kısmen ya da tümüyle kullanılması ve/veya paylaşılması uygun değildir. 2
Sunum Planı: Genel özellikleri Ölçütler Epidemiyolojik ölçütler Özellikleri Kullanım alanları Katkılarınız, sorularınız 3
Hastalıkların oluşumunun değerlendirilmesi/ölçülmesi, gruplar arasında ve zaman içindeki değişimi değerlendirmek,b geleceği tahmin etmek için standart ölçütlere ihtiyaç vardır. 4
Nüfus yapısını anlamak için toplumlarda hastalıkların-ölümlerin ölçülmesi gereklidir; Bilim hastalıklar için pek çok sınıflama ve ölçüm yöntemi geliştirmiştir, Gerçekler sonsuz ayrıntılı ve komplekstir, Sınıflandırma ve ölçme; hastalık, sağlık ve ölüm olaylarının özellikleri ve fenomeni gösterir Sınıflama ve ölçütler Fenomeni anlamayı, Veri seti elde edilmesini sağlarlar Bir toplumun tümünün veya belirli özellikleri olan grupların sağlığını etkileyen olayların ve/veya çeşitli faktörlerin etkilerinin sayısal/kantitatif/niceliksel olarak ölçülmesi, belirtilmesi, karşılaştırılması 5
Ölçütler ile: İncelenen olayın toplumda ne boyutta olduğu saptanabilir (durum saptama). Belirli bir zaman süresinde ne gibi değişiklikler gösterdiği doğru bir biçimde yorumlanabilir. Toplumlar arası karşılaştırmalar yapılabilir. Neden-sonuç ilişkisi değerlendirilebilir. Sorunların çözümlerine ilişkin yapılan girişimler değerlendirilebilir. 6
Ölçütün anlamlı olabilmesi için ait olduğu toplum (tüm nüfus, belirli gruplar veya olay) üzerinden belirtilmesi gerekir. o Ölçüt, NE, NEREDE, NE ZAMAN sorularını yanıtlamalıdır. (TPP: time, place, persons). 7
Ölçümler; (zaman - nüfus) Hız (rate) Mortalite Fertilite Fatalite Oran (ratio) Orantı (proportion) Prevalans Nokta Prevelans Süre Prevelans İnsidans Atak hızları
SAĞLIK ÖLÇÜTÜ PAY ÖLÇÜT=------------------------X KATSAYI PAYDA PAY : İLGİLENİLEN SAĞLIK OLAYI SAYISI PAYDA : 1. O OLAYLA İLGİLİ OLAN NÜFUS 2. RİSK ALTINDAKİ TOPLUM/GRUPTAKİ KİŞİ SAYISI 3. SAĞLIK OLAYININ GÖRÜLDÜĞÜ GRUP 4. BAŞKA BİR OLAY/ÖLÇÜT KATSAYI: OLAYIN SIKLIĞINA GÖRE SEÇİLEN DEĞER (1, 10, 100, 1 000, 10 000, 100 000 GİBİ) 9
Risk altındaki Grup/Nüfus Kapalı toplum=kohorth 10
Açık toplum İçgöçler, doğumlar Dış göçler, ölümler den etkilenir 11
Pay & Payda ölçütler pay ve paydadan oluşur Pay = olay, hastalık veya vaka sayısı Payda = nüfusun büyüklüğü risk altındaki grup incelenen toplum 12
Hız Orantı Oran Ne,kim pay yada payda da yer alacak.???
Hız Belirli bir zaman diliminde, belirli bir toplumda hastalığın veya sağlıkla ilgili olayın ortaya çıkma sıklığı Pay :Belirli bir zaman ve yerdeki İncelenen zamandaki vaka/olay sayısı Payda:Aynı yer ve zamandaki -Risk altındaki toplum - İncelenen zamandaki nüfus 1998 deki vaka sayısı 2 ----- = 0.02 / yıl 100
Hız = B x k A+B A B Bir toplumda belirli bir anda veya süre HIZ (RATE)= içinde hasta kişi veya olay sayısı x k Aynı toplumun aynı anda veya süredeki toplam nüfusu, araştırmaya katılan kişi veya risk altındaki kişi sayısı 15
Hızlar; Zaman içinde değişim gösterir Hastalık veya sağlıkla ilgili olayın ortaya çıkma hızını gösterir Belirli bir zamanda hastalıkla karşılaşma olasılığı ve riskini verir Hastalık veya sağlıkla ilgili olay riskini ölçer 16
Orantı Pay paydanın içindedir Pay ve payda aynı birimden olmalıdır Orantı katsayı ile çarpılarak % olarak ifade edilebildiği gibi 0-1 arasında da ifade edilebilir. --- = 0.5 = 50% 2 4 17
A B orantı = B x k A+B Bir toplumda belirli bir anda veya süre ORANTI (PROPORTION)= içinde görülen belirli bir olay sayısı x k Aynı toplumda aynı anda veya sürede çeşitli nedenlerle olan başvuru sayısı 18
Elmaların içindeki Kurtlu elmaların orantısı =2/4 = 50%
ORAN Farklı olayların /sayılarının bölünmesiyle elde edilir Pay paydanın içinde değildir Katsayı olarak ifade edilir Farklılıkları karşılaştırmaya olanak verir = 5 / 2 = 2.5 / 1
A B Oran = A x k B Bir toplumda belirli bir anda veya süre ORAN (RATIO)= içinde görülen a olay sayısı x k Aynı toplumda aynı anda veya sürede görülen b olay sayısı 21
Portakalların elmaları oranı 3/5 =0,6
Kelebeklerle elmaların oranı A B 5/2 1/3 C 9/3 D 3/1 E 2/2
Oranı yazmanın 3 farklı yöntemi vardır 3 erkek, 5 kızın oranı; a) 5 te 3 b) 3: 5 c) 3 5
Sağlık Düzeyine Belirleyen Epidemiyolojik ölçütler Morbitide-Hastalık ölçütleri Mortalite-Ölüm Ölçütleri Fertilite-Doğum ölçütleri Diğer ölçütler Beslenme Diş sağlığı İş sağlığı 25
MORTALİTE-ÖLÜM ÖLÇÜTLERİ 1. Kaba Ölüm Hızı 2. Özel Ölüm Hızı (Yaşa-Özel, Cinse-Özel, Yerleşim Yerine-Özel, Nedene-Özel) 3. Fatalite Hızı 4. Orantılı Ölüm Hızları (Nedene-Özel, Yaşa-Özel) 5. Bebek Ölüm Hızları (Erken, Geç Yenidoğan Dönemi, Yenidoğan Sonrası Dönem) 6. Perinatal Ölüm Hızı 7. Ölü Doğum Hızı 8. Ölü Doğum Oranı 9. Çocuk Ölüm Hızı 10.Ana Ölüm Hızı 26
Mortalite-Ölüm istatistiklerinin kaynakları Klinik ve Hastane kayıtları Belediye kayıtları Nüfus kayıtları Ölüm istatistikleri Epidemiyolojik izlem ve çalışmalar Hastalık bildirimleri Sigorta kayıtları İşyeri kayıtları MERNIS 27
Mortalite; Kaba hızlar; Genellikle bir takvim yılındaki bölgede veya nüfusta ölüm sayısı Kaba ölüm hız olayın görülme olasılığını gösterir Ölüm olasılığı yaşla birlikte artış gösterdiği için yaş gruplarına göre hesaplama daha gerçekçi sonuçlar verir Özel ölüm hızları; Nüfusun farklı gruplarında ki ölüm görülme olasılığı verir, yaşa, cinsiyete, ırka ve nedene özel ölüm hızları 29
KABA ÖLÜM HIZI En sık kullanılan ölüm ölçütü 3 temel nokta bilinmeli 1. Toplumun ölüm riski ile karşılaşılan kesimi (nüfus) 2. Zaman faktörü 3. Belirli bir süre içinde ölüm riski ile karşılaşan toplumda meydana gelen ölümlerin sayısı -Bir toplumun sağlık düzeyini belirlemek için duyarlı bir ölçüt değildir. Ancak bir fikir verir. Bir toplumda belirli bir süre içinde KABA ÖLÜM HIZI= meydana gelen ölüm sayısı x k (1000) Aynı toplumun aynı süredeki (yıl ortası) nüfusu
ÖZEL ÖLÜM HIZLARI I. Yaşa (Cinsiyete, nedene, yerleşim yerine) Özel Ölüm Hızları: Belirli yaş gruplarında ölümlerin ne düzeyde olduğunu gösterir. Bir toplumda belirli bir süre içinde YAŞA-ÖZEL ÖLÜM HIZI= 15-19 yaşında meydana gelen ölüm sayısı x k (1000) (15-19 yaş) Aynı toplumda aynı sürede 15-19 yaş (yıl ortası) nüfusu
FATALİTE HIZI Belirli bir hastalığa yakalananlar içinden ne kadarının öldüğünü, yani bu hastalığın ne kadar fatal-öldürücü olduğunu gösterir. Bir toplumda belirli bir süre içinde FATALİTE HIZI= A hastalığından ölenlerin sayısı x k (100) Aynı toplumun aynı süre içinde A hastalığına yakalananların sayısı
ORANTILI ÖLÜM HIZLARI Nedene/yaşa-özel orantılı ölüm hızı: Tüm ölümler içinde belirli bir nedenden ölenlerin oranını verir.bir toplumda en çok ölüme yol açan hastalıkların tüm ölümler içinde göreceli olarak önem sırasını saptamada kullanılır. Bir toplumun genel sağlık düzeyini gösteren anlamlı bir ölçüttür. 5 yaş altında ve/veya 50 yaş ve üzerindeki ölümlerin tüm ölümlerin içindeki yerini gösterir. Bir toplumda, belirli bir süre YAŞA-ÖZEL ORANTILI = içinde 0-4 yaş ölüm sayısı x k (100) ÖLÜM HIZI Aynı toplumda aynı süre içindeki (5 yaş altında) toplam ölüm sayısı
BEBEK ÖLÜM HIZLARI Bir toplumun genel sağlık, özellikle çocuk sağlığı düzeyini belirlemek, bu konuda sunulan hizmetlerin etkinliğini değerlendirmek için kullanılan en anlamlı ve önemli ölçütlerden birisidir. Bir toplumda, bir yılda canlı doğan ve yaşını BEBEK ÖLÜM HIZI=(365 gün) tamamlamadan ölen bebek sayısı x k (1000) Aynı toplumda aynı süre içindeki canlı doğum sayısı YENİDOĞAN DÖNEMİ Bir toplumda bir yılda canlı doğan ve ilk (NEONATAL) BEBEK = 28 gün içinde ölen bebek sayısı x k (1000) ÖLÜM HIZI Aynı toplumda aynı süre içindeki canlı doğum sayısı
YENİDOĞAN SONRASI Bir toplumda bir yılda canlı doğan ve ilk (POST-NEONATAL) = 29-365 gün içinde ölen bebek sayısı x k (1000) BEBEK ÖLÜM HIZI Aynı toplumda aynı süre içindeki canlı doğum sayısı Çocuk sağlığı etkileyen bozuk çevre ve sağlıksız koşulları gösterir/önlenebilir Bir toplumda, bir yılda ölü doğan* veya PERİNATAL ÖLÜM HIZI=canlı doğup 0-7 günlük ölen bebek sayısı x k (1000) Aynı toplumda aynı süre içindeki TOPLAM (canlı+ölü) doğum sayısı *gebeliğin 20. haftasından sonra -Ana sağlığı düzeyini, doğum öncesi bakımın yeterli ve doğumun sağlıklı koşullarda olup olmadığını gösteren önemli bir göstergedir.
Bebek ölüm Grafiği
ANA ÖLÜM HIZI -Ana sağlığı düzeyini belirleyen ve bu konudaki hizmetlerin yeterli olup olmadığını gösteren en önemli ölçüttür. -O toplumun genel sosyoekonomik düzeyi hakkında fikir verir. Bir toplumda, bir yılda gebelik döneminde, doğum sırasında ve doğumdan sonra ANA ÖLÜM ORANI = ilk 6 hafta içinde ölen kadın sayısı sayısı x k (10000) Aynı toplumda aynı süredeki (veya 100000) canlı doğum sayısı Bir toplumda, bir yılda gebelik döneminde, doğum sırasında ve doğumdan sonra ANA ÖLÜM HIZI =ilk 6 hafta içinde ölen kadın sayısı sayısı x k (10000) Aynı toplumda aynı süredeki (veya 100000) 15-49 yaş kadın sayısı
Fertilite-Doğurganlık Düzeyini Belirleyen Ölçütler 1. Kaba Doğum Hızı 2.Özel Doğurganlık Hızları (Yaşa-Özel, Pariteye- Özel) 3.Toplam Doğurganlık Hızı 4.Genel Doğurganlık Hızı 5.Çocuk/Kadın Oranı 6.Net Üreme Hızı 7.Gros Üreme Hızı 8.Ortalama Gebelik, Doğum, Yaşayan Çocuk Sayıları 43
Bir toplumda belirli bir süre içinde KABA DOĞUM HIZI= meydana gelen doğum sayısı x k (1000) Aynı toplumun aynı süredeki (yıl ortası) nüfusu Bir toplumda bir yılda X yaşında YAŞA-ÖZEL = kadınların yaptığı canlı doğum sayısı x k (1000) DOĞUM HIZI Aynı toplumda aynı sürede X yaş grubundaki kadın sayısı Kadınlarda doğurganlık döneminde (15-49 yaş) belirli yaşlardaki doğurganlık düzeyini gösteren en duyarlı doğurganlık ölçütüdür Bir toplumda bir yılda X sayıda çocuk PARİTEYE-ÖZEL = doğurmuş kadınların yaptığı canlı doğum sayısı x k (1000) DOĞUM HIZI Aynı toplumda aynı süredeki X sayıda çocuk doğurmuş kadın sayısı
Morbitide-hastalık Ölçütleri Insidans Atak hızları Episod hızları Prevalans Nokta prevelans Süre prevelans 47
Hastalığın ortaya çıkma hızının ölçümü tanımlayıcı Prevelans İnsidans Hastalık görülme sıklığı Hastalığın gelişme olasılığı Yük Risk
İnsidans Gelişmekte olan hastalığın ortaya çıkma olasılığı verir Hastalığın nedenlerini belirlemede yardımcı olur 49
1. İNSİDANS: Risk altındaki sağlam kişilerin belirli sürede belirli bir hastalığa yakalanma olasılığını verir. Bir toplumda belirli bir süre içinde saptanan yeni vaka sayısıdır. İnsidans= Bir toplumda belirli bir sürede saptanan YENİ vaka sayısı Aynı toplumun yıl ortası nüfusu veya risk altındaki toplum X k Hastalıkların etyolojisini aydınlatmada, sağlık sorunlarının çözümü için alınan önlemlerin etkinliğini değerlendirmede çok yararlıdır.
Atak hızları; Salgınlar sırasındaki kümülatif insidansı verir, Genellikle salgın süresindeki vaka sayısını gösterir, ilk vakadan son vakaya kadar Örn: X ülkesindeki 2009 daki kolera salgınında Vaka sayısı:490 Risk altındaki nüfus: 18.600 Kaba Atak hızı % 2,6 53
a. Primer Atak Hızı (PAH): İnsidans hızının özel bir şeklidir. Bulaşıcı hastalık için kullanılır PAH= Primer vaka sayısı Risk altındaki kişi sayısı X 100 Kızamık salgını, sadece çocuklar risk altındadır. İlk vaka (indeks vaka) görüldükten sonra o hastalık için en uzun kuluçka dönemi içinde görülen bütün vakalar primer (kaynaktan bulaşmış) kabul edilir. 54
b. Sekonder Atak Hızı (SAH): İkici en uzun kuluçka döneminde ortaya çıkan vakaları ele alır. SAH= Sekonder vaka sayısı Risk altındaki kişi sayısı X 100 55
Örnek: Kızamık salgınında ilk vaka görüldükten sonra 179 ailede toplam 400 çocuk arasında teşhis edilen vakaların dağılımı incelenmiş ve aşağıdaki tablo elde edilmiştir. Buna göre PAH ve SAH nedir (Kızamık en uzun kuluçka süresi 9-10 gün)? İlk vakanın teşhisinde sonra geçen gün sayısı Vaka sayısı 0-10 gün 253 10-20 gün 23 Toplam 276 PAH= 253 400 X 100=%63,25 SAH= 23 400-253 X 100=%15,65 56
c. Bir Gıdaya Özel Atak Hızı: Zehirlenmeye hangi yiyeceğin yol açtığını gösterebilmek için kullanılır. X gıdasına özel atak hızı= X gıdasını yiyen ve hasta olan kişi sayısı X gıdasını yiyen toplam kişi sayısı X k 57
Epizot Hızı: Bağışıklık bırakmayan ve tekrarlayan hastalıkların sıklığını ölçmek için kullanılır (strep. enfeksiyonu, gastroenteritler. akut ÜSYE gibi). EH= Toplam epizot (atak) sayısı Risk altındaki kişi sayısı X 100 58
Prevelans Belirli bir süre toplumda herhangi bir hastalığın görülme sıklığını ifade eder Prevalans= Belirli bir sürede toplam (eski+yeni) vaka sayısı Risk altındaki kişi sayısı X k a. Nokta Prevalans: Toplumda belirli bir andaki toplam vaka sayısıdır. b. Süre Prevalans: Toplumda belirli bir süre içinde toplam vaka sayısıdır. Bir hastalığın insidansı ve nokta prevalansının toplamına eşittir. 59
Bir toplumda, belirli bir anda ya da süre PREVALANS = içinde saptanan TÜM (Yeni+Eski) vakalar x k Aynı toplumda o zaman birimindeki toplam risk altındaki nüfus NOKTA PREVALANS: Belirli bir tarihte SÜRE PREVALANS: Belirli bir zaman diliminde (yıllık prevelans)
Prevalans; o Hastalığın süresinin uzunluğuna, o Tedavi edilmeyen hastalıklara, o Yeni vakalar ortaya çıkmasına o Hasta kişilerin İçe olan göçlerine, o Sağlam kişilerin dışa göçlerine o Tanı yöntemlerin deki gelişmelere bağlı olarak ARTAR 62
Prevalans; o Hastalığın kısa sürede iyi olmasına; o Hastalığın fatalitesinin yüksek olmasına o Yeni vakalardaki azalmaya o Sağlıklı bireylerin içe göç etmelerine o Hasta kişilerin dışa göç etmelerine o Gelişmiş tedavi olanaklarına bağlı olarak AZALIR 63
Histerektomi prevalansı 40-59 yaş arasında 1000 kadın incelenmiş 100 kadın histerektomi olmuş vaka sayısı 100 kadın Prevalans=--------------------=-----------------= 0.10 n 1000 kadın Bu örnekte histerektomi prevelansı %10 64
Prevalans; Belirli bir grupta/toplumda hastalık sıklığını ölçer Toplumda belirli bir zamandaki kim hasta kim hasta değil prevalans gösterir, yeni vakaları insidans gösterir. Prevalans= İnsidans X hastalığın süresi 65
İnsidans Prevalans arasındaki ilişki Hastalığın prevalansı hastalığın insidansına bağlı olarak değişir Hastalık süresinde değişim olmadığı sürece insidans arttıkça prevalans ta artar. hastalık çok nadir & toplum stabil ise Prevalans (insidans) x (ortalama süre) Örnek; İnsidans= 0.01 / yıl Ortalama hastalık süresi= 2 yıl. Prevalans 0.01 / yıl 2 yıl = 0.02= % 2 66
Prevalans ve İnsidans Prevalans = mevcut vakalar
Prevalans ve İnsidans İnsidans prevalans Ölen yada tedavi olan yok = eski vakalar = yeni vakalar
Prevalans ve İnsidans = mevcut vakalar = yeni vakalar = ölüm veya iyileşme
BAĞIMLILIK ORANI Bağımlılık Oranı (%) = Bağımlı nüfus (0-14 yaş + 65 yaş üzeri) 15-64 yaş arası nüfus Genç Nüfus = 0-14 yaş nüfus Bağımlılık Oranı (%) 15-64 yaş arası nüfus Yaşlı Nüfus = 65 yaş ve üzeri nüfus) Bağımlılık Oranı (%) 15-64 yaş arası nüfus
Sağlık insangücü ve sağlık hizmetlerinden yararlanma boyutuna ilişkin ölçütler Hekim/Nüfus Oranı Ebe-Hemşire/Nüfus Oranı Ebe-Hemşire/0-6 yaş Çocuk Oranı Ebe-Hemşire/Doğurgan Çağ Kadın Oranı Ebe-Hemşire/Gebe Oranı Hekim/Yardımcı Sağlık Personeli Oranı Hastane Yatağı/Nüfus Oranı Kişi Başına Düşen Ortalama Muayene Sayısı Bağışıklama Hızı Hastane Yatağı İşgal Hızı Hastane Enfeksiyon Hızı
İş sağlığı alanında kullanılan ölçütler Ortalama işten kalma süresi İşten kalma dönemleri sıklık hızı İşçi başına işten kalma dönemi İş kazası ölçütleri
Beslenme düzeyini belirlemede kullanılan ölçütler Antropometrik ölçümler Boy Yaşa ve Cinsiyete göre boy Ağırlık BKI Yaşa-cinsityete ve Boya göre ağırlık Z-skoru percentil Baş, göğüs, kol çevresi Deri kalınlığının ölçülmesi
İş göremezlik durumu (Disability) ölçütleri Kişi başına aktivitenin kısıtlandığı ortalama gün sayısı Kişi başına işten kalınan ortalama gün sayısı Kişi başına yatakta geçirilen ortalama gün sayısı
Diş sağlığı belirlemede kullanılan ölçütler Diş çürüğü prevalans hızı Diş çürüğü insidans hızı Diş mortalite hızı Diş fatalitesi DMF İndeksi
Diş sağlığı belirlemede kullanılan ölçütler DMF indeksi: Kalıcı dişlerdeki çürük (Decayed), eksik (Missing) ve dolgulu (Filled) dişler saptanır. 20 yaş dişler değerlendirme dışında tutulur. Diş sayısı ve diş yüzeyleri için ayrı ayrı hesaplanabilir. DMF (Diş sayısı)= Çürük + Dolgulu + Eksik Diş Sayısı Muayene edilen kişi sayısı DMF (yüzey)= Çürük + Dolgulu + Eksik Diş Yüzey Sayısı Muayene edilen kişi sayısı
scienceblogs.com/effectmeasure ocw.jhsph.edu/courses/fundepi/pdfs/lecture5.pdf https://www.uic.edu/sph/prepare/courses/.../3measuresofrisk.p df www.cdc.gov/ophss/csels/dsepd/ss1978/lesson3/section1.html https://www.khanacademy.org/math/pre-algebra/rates-andratios https://www.khanacademy.org/math/cc-seventh.../cc-7th-ratioproportion www.cdc.gov/publichealth101/.../introduction-to-publichealth.pptx www.cdc.gov/publichealth101/.../introduction-to-surveillance.pptx ocw.jhsph.edu/courses/fundepi/pdfs/lecture6.pdf