Sulama Ekonomisi Türkiye de Tarımsal Amaçlı Su Kullanımı ve Sürdürülebilirliği A. Aksoy 1, N. Demir, F. Gökşen Öztürk 1 Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, 25240- Erzurum E-posta: aaksoy@atauni.edu.tr, ÖZET Su en stratejik doğal kaynaklardan biridir. Tarihsel olarak medeniyetler su kaynaklarının çevresinde gelişmiştir. Günümüzde suyun en önemli kullanım alanları; tarımsal, endüstriyel ve evsel kullanım alanlarıdır. Dünyada kullanılan suyun %22 si endüstride, %70 i tarımda ve % 8 i aile ihtiyacı için kullanılmaktadır. Tarımda verimliliği artıran en önemli girdilerin başında su gelmektedir. Türkiye de tüketilen toplam suyun %73 ü tarımda kullanılmasına ve su yönetimi ile ilgili çok sayıda kuruluş görev yapmasına rağmen, kapsamlı bir su yasası bulunmamaktadır. Bir ülkede, su kaynaklarının yeterli olup olmadığının en sağlıklı göstergesi yıllık yenilenebilir tatlı su miktarıdır. Türkiye de bu miktar kişi başına 1500m 3 tür. Bu miktar Türkiye nin bilinenin aksine su kaynakları bakımından zengin olmayan aksine su sıkıntısı çeken ülkeler sınıfında olduğunu göstermektedir. Ayrıca üreticilerin bilinçsiz sulama yapmaları ve sulama kanalları içerisinde toprak ve açık kanalların çok olması su israfını artırmaktadır. Mevcut trendin devam etmesi Türkiye yi yakın gelecekte ciddi su kısıtlılığı ile yüz yüze bırakacaktır. Bu nedenle, Türkiye nin gelecek nesilleri adına gerçekçi ve uygulanabilir su politikaları geliştirmesi gerekmektedir. Mevcut yapıdan kaynaklanan sorunlardan kur tulmak amacıyla çiftçi ve üretici birliklerinin katılımının sağlandığı planlı tarımsal üretimde artış sağlayacak önlemler alınmalıdır. Anahtar kelimeler: Su Kaynakları, Türkiye, Su Yönetimi, Su Politikaları Agricultural Water Use and Sustainability in Turkey ABS TRACT Water is one of most strategic natural resources. Historically, civilization flourished around major waterways. Today agricultural, industrial and domestic are most important use of water. The world water used are three ways; agricultural 70% for while 22% for industries also 8% are for normal human life use. Increasing productivity of agriculture dependences on water avalibility. Agriculture water consumes in Turkey are 73%, organızation related for water managements and makıng task for water has no still made comprehensive law for water consumption. For any country sufficient of water resources are annual renewable fresh water. In Turkey per person water use are 1500m 3. For many water resources Turkey looks like rich water resource country but in real water need we are poor in country class. Farmers low education of water irrigation causes when they use water channel for agricultural and open soil they wastage more water. If we continue this way of water wastage Turkey will face future water limitations. Therefore Turkey has to develop realistic and feasible of water policy for saving future generations. In order to get rid of the problems arising from the existing structure the participation of the farmers and farmers associations planned measures must be taken to ensure an increase in agricultural production.. Key words: Water Resources, Turkey, Water Management, Water Policy 1.GİRİŞ İnsan yaşamı, çevre ve kalkınma için vaz geçilmez öneme sahip olan su aynı zaman miktar ve kalite bakımından sınırlı bir kaynaktır [PAI, 1997]. Tarımsal faaliyet, çevre, enerji ve sağlık gibi toplumun her kesimini yakından ilgilendiren ve sürdürülebilir kalkınmayı başarabilmek açısından suyun oldukça önemi vardır [Kibaroğlu, vd. 2007; Atasever, 2010]. Su, bütün canlıların yaşamlarında olmazsa olmaz ve aynı zamanda mirasyedi davranışlarla savurganca ve bilinçsizce kullanılan en temel kaynaklardan biridir. Sadece ekonomik bir kaynak olmayan su; insan ve doğanın yaşam hakkı ile ilgili toplumsal bir varlık, siyasi ve stratejik bir güç olarak da dikkate alınması gereken doğal bir kaynaktır [Sevindi, 2005]. Dünyada hızlı nüfus artışı nedeniyle daha fazla gıdaya gereksinim duyulmakta, bu da sonuç olarak tarımsal amaçlı su kullanımını artırmaktadır. Buna ek olarak, hızlı kentleşme ve sanayileşme sonucu içme ve kullanma suyuna olan istemin artması, kullanılabilir su kaynaklarının üretim süreçlerinden, çevresel etkenlerden ve küresel iklim değişikliğinden etkilenmesi ve kirlilik nedeniyle su kalitesinin bozulması, su sorununu günümüzde üzerinde en fazla tartışılan konulardan biri haline getirmiştir [Öztürk ve Çelik 2008; Erkul ve Sarıgül 2008]. Su potansiyelinin paylaştırılmasında kullanım önceliğini aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür. 1) İçme ve kullanma ihtiyacı 2) Hayvanlar- ve doğal hayatın, devamı için gerekli su ihtiyacı. 3) Tarımsal sulama suyu ihtiyacı 4) Enerji, ve sanayi suyu ihtiyacı 5) Ticaret, turizm, balıkçılık vb. su ihtiyacı Son yüz yıllık dönemde dünya nüfusu yaklaşık 3 kat artarken su kaynakları kullanımı 6 kat artış göstermiştir. Buda su kaynaklarını daha etkin ve sürdürülebilir kullanmanın ne denli önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Türkiye de teknik ve ekonomik şartları çerçevesinde, tüketilebilir yerüstü ve yer altı su potansiyeli yılda ortalama toplam 112 milyar m 3 olduğu bilinmektedir. Bu değer toplam nüfusa bölündüğünde kişi başına 1500 m 3 karar su 462
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun düştüğü göstermektedir. Kişi başına düşen yıllık su miktarı Türkiye nin bilinenin aksine su kaynakları bakımından zengin olmadığını aksine su sıkıntısı çeken ülke sınıfında olduğunu göstermektedir [Anonim 2014a]. Türkiye de ekilebilir 23.763.000 ha tarım arazisinin %24.1 lik bölümü sulanmaktadır. Her geçen gün gıda maddeleri ihtiyacının artması sulamaya açılacak tarım arazisi miktarını artıracak buda tarımda kullanılan sulama suyu yönetiminin önemini ön plana çıkaracaktır [TUİK, 2014]. Bu bağlamda çalışmanın amacı; Türkiye ve Dünya da tarımsal amaçlı su kaynakları kullanım şeklinin belirlenmesi, sorunların ortaya konulması ve Türkiye deki tarımsal amaçlı su kaynaklarının sürdürülebilirliğinin nasıl yapılacağı hakkında önerilerde bulunmaktır. 2. DÜNYA DA SU KAYNAKLARI VE KULLANIMI Bir insanın yaşayabilmesi için günlük 1 yada 2 litre suya ihtiyacı vardır. Buna diğer endüstri ve tarımdaki ihtiyaçlar da eklendiğinde bu miktar yükselmektedir ([NDP, 1994]. Yapılan çalışmalar bir insanın günlük pişirme ve içme amacıyla 5 litre su tükettiğini ve buna temizlik ve banyo gibi kişisel ihtiyaçlar eklendiğinde günlük su ihtiyacının 30 litreyi bulduğunu göstermektedir [Gleick, 1999]. Dünya daki suyun % 97,5'i okyanuslarda ve iç denizlerde tuzlu su, %2,5 i ise tatlı su olarak bulunmaktadır [Ergün, 2008]. Tatlı suların büyük kısmı buzullarda ve atmosferde bulunmaktadır. Ülkelerin gelişmişlikleri artıkça şehirlerde kullanılan su miktarları da artış göstermektedir. Gelişmiş ülkelerde toplam gayri safi hasıla içerisinde sanayi ve hizmetler sektörünün artması bu sektörlerdeki su kullanımını da artırmaktadır. Yüksek gelirli ülkelere bakıldığında kullanılan suyun %59 u endüstride kullanırken %30 u tarımda kullanılmaktadır (Şekil 2.1). Ekonomisi tarıma dayalı olan düşük ve orta gelirli ülkelerde ise su kullanımında en büyük payı %82 ile tarım sektörü almaktadır. Ev ihtiyacı için kullanılan suyun oranı ülkenin gelişmişlik seviyesinden fazla etkilenmemektedir. Toplam su tüketimi içerisindeki payı %10 ile %11arasında değişmektedir. Dünya Yüksek Gelirli Ülkeler Düşük Gelirli Ülkeler Tarım 70% Endüst ri 22% Ev (aile) 8% T arım 30% Ev (aile) 11% Endüs tri 59% T arım 82% Endüs tri 10% Ev (aile) 8% Şekil 2.1. Dünya, Yüksek, Düşük Ve Orta Gelirli Ülkelerde Su Kullanımı Kaynak: UNESCO 2003 Dünya genelinde en fazla su tüketen kıta Asya kıtası iken bu kıtayı 135 km 3 /yıl ile Amerika izlemekt ed ir (Çizelge 2.1). Sektör bazında su kullanımında Afrika ve Asya tüketilen suyun %80 den fazlasını tarımda kullanırken en az kullanan kıta ise %21 ile Avrupa kıtasıdır. Şekil 2.1 de değinildiği gibi gelişmiş kullanılan suyun büyük bölümü endüstrilerde kullanılmaktaydı. Çizelge 2.1 de de gelişmiş ülkelerin yoğun olduğu Avrupa ve Amerika kıtalarında endüstride kullanılan su miktarı diğer kıtalardan oldukça yüksektir. Belediyelerin kullandıkları su oranlarında ise en fazla pay %28 ile Okyanusya ya aittir. Dünya ortalamasında da Sektörler içerisinde en pay tarım sektöründe olduğu dikkati çekmektedir. Çizelge 2.1. 2006 Yılı Kıtalar İtibariyle Sektör Bazında Su Kullanımı (km 3 /yıl) Bölge Sektör bazında su kullanımı Belediye Endüstri Tarım Toplam su kullanımı Tatlı su Afrika 28 11 175 214 202 Amerika 135 285 409 829 827 Asya 228 244 2036 2508 2373 Avrupa 72 188 73 333 332 Okyanusya 5 3 11 18 18 Dünya 468 731 2703 3902 3752 Kaynak: FAO 2014 463
Sulama Ekonomisi 2.1. Dünyada Tarımsal Amaçlı Su Kullanımı Tarımda verimliliği artıran en önemli girdilerin başında su gelmektedir. Su kaynaklarının rasyonel kullanımı tarımsal üretimin artırılmasında önemli etkendir [Karaman, 2006]. Sulu tarımla üretimde çeşitlendirmeye gidilebilmekte ve yılda birkaç ürün alınmasına olanak sağlanmaktadır. Çizelge 2.2. incelendiğinde ülkelerin sulanan arazilerine bakıldığında Hindistan da önemli ölçüde sulu tarım yapıldığı görülmektedir. Toplam ekilebilir arazi içerisinde sulanan arazi miktarının yüksek olması ülke tarımında verimin yüksek olduğunu dolayısıyla da üretim miktarının fazla olduğunu göstermektedir. Sürekli ekilebilir alan içerisinde sulanan alanın en fazla olduğu ülke %81.6 ile Pakistan iken bu ülkeyi sırasıyla İran ve Çin izlemektedir. Sulanan alanın ekilebilir alan içerisinde en düşük paya sahip olan ülke sırasıyla %1.3 ile İngiltere ve %4.0 lık pay ile Almanya gelmektedir. Kişi başına düşen sulanan alana bakıldığında birinci sırayı 1.2 da/kişi ile İran almaktadır. Tarımsal nüfusun toplam nüfus içerisindeki payına bakıldığında ilk sırayı %67.2 ile Hindistan alırken %54.4 ile Çin ikinci sırada gelmektedir. Tarımsal nüfusun toplam nüfus içerisindeki oranının en az olduğu ülke ise %0.5 ile İngiltere dir. Çizelge 2.2. Ülkeler İtibariyle Sulanan ve Ekilebilir Alan, Toplam ve Tarımsal Nüfus Sulanan Sürekli Toplam nüfus Sulanan alanın Tarımsal Toplam ekilebilir içerisinde tarımsal alan* ekilebilir nüfus* nüfus* Ülke alan * nüfusun payı alana oranı Milyon ha Milyon ha Kişi başına düşen sulanan alan % Milyon Milyon % da/kişi Almanya 0.5 12.1 4.0 1.7 81.6 2.9 0.06 Amerika 24.7 173.2 14.3 - - - - Brezilya 4.5 65.5 6.8 29.8 190.7 15.6 0.23 Çin 60.0 130.0 46.1 727.5 1338.1 54.4 0.45 Fransa 2.9 19.3 15.0-63.0-0.46 Hindistan 62.0 169.3 36.6 799.0 1188.8 67.2 0.52 İngiltere 0.1 6.1 1.3 0.3 62.2 0.5 0.01 İran 9.0 18.6 48.5 19.5 75.1 26.0 1.20 İspanya 3.4 17.3 19.7 3.5 48.4 7.2 0.70 Pakistan 19.4 23.8 81.6 70.0 184.8 37.9 1.05 Türkiye 5.3 26.0 20.5 27.0 73.6 37.0 0.73 Kaynak: ICID 2014 * Rakamlar 2007-2009-2010 yılları ortalaması alınarak hesaplanmıştır. Toplam sürekli ekilebilir alan içerisinde sulanan alanın oranı Asya kıtasında %38.79 dur (Çizelge 2.3). Afrika kıtasında gerek sıcaklığın yüksekliği gerekse düşük yağış miktarından dolayı bitkiler daha fazla suya ihtiyaç duymaktadır. Oysaki kuraklıktan dolayı kıtada sulanan alanın oranı oldukça düşüktür. Kişi başına düşen sulanan alan miktarının en yüksek olduğu kıta Amerika ve Asya kıtalarıdır. Dünya ortalamasına bakıldığında toplam ekilebilir alan içerisinde sulanan alanın oranı %20.02 dir. Çizelge 2.3. Kıtalar itibariyle sulanan alanın ekilebilir alan ve nüfus içerisindeki payları Toplam ekilebilir Sürekli ekilebilir Sulanan Alan alan içerinde Nüfus Bölge alan sulanan alanın oranı Kişi başına düşen sulanan alan Milyon ha Milyon ha % Milyon da/kişi Afrika 13.41 225.09 5.96 863.1 0.16 Amerika 44.46 375.69 11.83 860.3 0.52 Asya 210.89 543.69 38.79 4071 0.52 Avrupa 22.25 279.63 7.96 699.2 0.32 Okyanusya 3.17 45.14 7.02 27.7 1.14 Dünya 294.18 1469.24 20.02 6521.3 0.45 Kaynak: ICID 2014 * Rakamlar 2007-2009-2010 yılları ortalaması alınarak hesaplanmıştır. 464
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun 3. TÜRKİYE DE SU KAYNAKLARI VE KULLANIMI Türkiye de toplam yıllık su akış miktarının yaklaşık yarısı, 26 havzanın beşinde (Fırat, Dicle, Doğu Karadeniz, Doğu Akdeniz ve Antalya) bulunmaktadır. Bu beş havzanın dışındaki 21 havza toplam su akışının geri kalan yarısını paylaşmaktadır. Sadece Fırat ve Dicle Havzalarının payı toplam akışın yaklaşık %30 unu bulmaktadır [Anonim, 2014b]. Ülkemizde mevcut 112 milyar m³ kullanılabilir su kaynağından yararlanma oranı yaklaşık yüzde 39 olup, bu kaynağın 32 milyar m³ ü (yüzde 73) sulamada, 7 milyar m³ ü (yüzde 16) içme ve kullanmada, 5 milyar m³ ü (yüzde 11) sanayide kullanılmaktadır [Anonim, 2014a]. Ülkemiz, 2013 yılı itibarıyla kişi başına düşen yaklaşık 1.500 m³ kullanılabilir su miktarı ile su kısıtı bulunan ülkeler arasında yer almaktadır. [Anonim, 2014b]. Bir ülkede, su kaynaklarının yeterli olup olmadığının en sağlıklı göstergesi yıllık yenilenebilir tatlı su miktarıdır. Su varlığı bakımından ülkeler uluslararası ölçütlere göre değişik kategorilerde incelenmektedir. Yıld a kişi başı 1000 m 3 ün altında su kullanan ülkeler su fakiri ; 1000-3000 m 3 arasında kullananlar su sıkıntısı çeken ülke ; 10 000 m 3 ün üzerinde su tüketenler ise su zengini olarak nitelendirilebilmektedir. Dünya'da ABD, Kuzey Avrupa ülkeleri ve İzlanda su zengini ülkeler arasındadır [Anaç ve Çeliker 2004; DPT, 2007]. Türkiye, su kaynakları kullanımı ve değerlendirilmes i açısından sorunsuz ülkelerden biri olarak görülmesine rağmen özellikle kişi başına kullanılabilir su potansiyeline bakıldığında, durumun o kadarda iyi olmadığı görülmektedir [Çakmak ve Aküzüm 2006; Evsahibioğlu ve ark., 2010]. Bu durumda ülkemiz, kişi başına düşen kullanılabilir su varlığ ı endeksine göre su zengini olmayan ülkeler arasında yer almaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) 2030 yılı için Türkiye nüfusunun 100 milyon olacağını öngörmüştür [Anonim, 2014b]. Bu tahmine göre 2030 yılı için kişi başına düşen kullanılabilir su miktarının 1000 m3/yıl civarına düşebileceği söylenebilir. Avrupa Çevre Ajansı nın hazırladığı raporda da, 2030 yılında Türkiye nin pek çok bölgesinde orta ve yüksek seviyelerde su kısıtı yaşanacağına dikkat çekilmektedir [Anonim, 2005; Aküzüm ve ark., 2010]. Bu nedenle sanıldığının aksine, Türkiye yakın gelecekte ciddi su sorunları ile karşılaşmaya aday bir ülkedir. Dolayısıyla, Türkiye nin gelecek nesillere sağlıklı ve yeterli su bırakabilmesi için kaynaklarını iyi koruyup, akılcı kullanması gerekmektedir [Anonim, 2008; Aküzüm ve ark., 2010]. 3.1. Tarımda Su Kullanımı 1990 yılında Türkiye de toplam suyun %72 si tarımda kullanılırken bu 2000 yılında %75 i tarımda kullanılmaktadır. 2030 yılında ise Tarımda kullanılan su oranının %65 olması beklenmektedir. Endüstride kullanılan su oranında ise önemli bir değişme olmadığı dikkati çekmektedir (Şekil 3.1). 80 70 Sulama Evsel Endüstriyel 60 50 40 30 20 10 0 1990 1992 1997 1998 2000 2030 Şekil 3.1. Türkiye de Sektörlere Göre Su Kullanımı (%) Kaynak: Anonim, 2007 Türkiye de nüfus istikrarlı artış göstererek 2002 yılında 66 milyondan 2011 yılında 74.7 milyona ulaşmıştır. Sulanan arazinin tarımsal arazi içerisindeki payı yıllar içerisinde istikrarsızlık göstermiş olmasına rağmen %7 lik artış yaşanmıştır. Bu oran 2002 yılında 12,7 iken 2011 yılında 13.6 ye yükselmiştir. 465
Sulama Ekonomisi 13,8 13,6 13,4 13,2 13,0 12,8 12,6 12,4 12,2 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Nüfus (1000 000) Sulanan arazinin toplam tarımsal arazi içerisindeki payı (%) 76,0 74,0 72,0 70,0 68,0 66,0 64,0 62,0 Şekil 3.2. Yıllar itibariyle Türkiye nüfusu, sulanan arazinin toplam tarımsal arazi içerisindeki payı Kaynak: World Bank, 2014 3.2. Tarımda Sulama Yönetimi Sulama yönetimi tarımda sulama amaçlarını gerçekleştirmek için suyun dağıtım ve kullanımını sağlayan bir organizasyon olarak tanımlanabilir. Türkiye de tarımsal sulama yönetimi çalışmaları; sulama mevsiminden önce genel sulama planlaması yapılmasını, sulama mevsiminde su dağıtımı programlarının hazırlanması, uygulanması ve izlenmesini, sulama sezonu sonrasında da değerlendirme çalışmalarını kapsamaktadır. Bu amaçla periyodik olarak suyun kullanımı ve işletiminin değerlendirilmesi gereklidir. Sulama şebekelerinin yönetiminde temel amaç, çiftçilerin gelirinin yükseltilmesi, dolayısıyla su kaynaklarının en yüksek faydayı sağlayacak şekilde etkin dağıtım ve kullanımının gerçekleştirilmesidir [Eminoğlu, 2007; Özkan ve ark., 2013]. Türkiye nin yüz ölçümü 78 milyon hektar olup, bu alanın yaklaşık üçte birini oluşturan 28 milyon hektarı tarım yapılan arazidir. Yapılan etütlere göre; mevcut su potansiyeli ile teknik ve ekonomik olarak sulanabilecek arazi miktarı 8,5 milyon hektar olarak hesaplanmıştır [Kamber, 2006]. Bu alan içerisinde 5,5 milyon hektarlık sulamaya açılmış olup, bu alanın 3,21 milyon hektarı DSİ tarafından inşa edilmiş modern sulama şebekesine sahiptir. Yapılan çalışmalar kaynakların tümü etkin kullanılmadığı takdirde tüm sektörler için yeterli su olduğu yönündedir. Türkiye de sulama yönetiminde DSİ Genel Müdürlüğü ve İl Özel İdareleri-Köye Yönelik Hizmetler Birimi yasal olarak yetkilidir. DSİ Genel Müdürlüğü 6200 sayılı kanunla 1953 yılında kurulmuştur. 31.07.2007 tarih ve 26629 sayılı resmi gazetede yayımlanan tebliğ ile Çevre ve Orman Bakanlığına bağlanan DSİ Genel Müdürlüğü; faaliyetlerini 6200 sayılı DSİ Genel Müdürlüğü Kuruluş Kanunu, 1053 Sayılı İçme Suyu Kanunu ve 167 Sayılı Yer altı Suları Kanuna göre yürütmektedir. 3.3. Tarımda Su Kullanımı ve Yönetimi İle İlgili Sorunlar Türkiye de bilinçsiz etkin olmayan sulama yapılması yeni kurulacak sulama sistemlerinin buna göre planlanması ve atık sulardan yararlanılmaması gibi nedenlerle ilerde tarımsal su ihtiyacını karşılamada sorun olarak karşımıza çıkması kaçınılmazdır. Yine bilinçsizce ve ilkel yöntemlerle yapılan sulama suyun fazla harcanmasının yanında, toprağın verimsizleşmesine de yol açmakta, toprakta tuzlanma meydana gelmekte, bu da tarımsal üretimde verimi düşürmektedir [Uçan, 2000]. DSİ nin 2006 yılında yaptığı değerlendirme raporunda Türkiye de sulamada gereğinden fazla su kullanıldığını tespit etmiştir. Sulama şebekelerinde suyun fazla kullanılmasının başlıca nedenlerinden biri, şebekelerde su kayıplarının çok yüksek olması gösterilmiştir. Yine aynı raporda DSİ tarafından işletilen ve devredilen sulamalarda net sulama suyu ihtiyacı 4589 m3/ha olmasına karşın, verilen su 10553 m3/ha dır. Bu rakamlar, Türkiye de hesaplamalarla bulunan sulamada ihtiyacın iki katından fazla su kullanıldığını göstermektedir. Sulama kanalları içerisinde toprak ve açık kanalların çok olması ve üreticilerin büyük kısmının salma sulama ile sulama yapması su israfını artırmaktadır. Tava veya karık sulama yöntemleri kullanıldığında ideal koşullarda tarla su uygulama randımanı %60 civarında olup, şebekedeki sızma, buharlaşma ve işletme kayıpları da ilave edilirse randıman yaklaşık %50 olmaktadır [Kamber ve ark., 2005]. Klasik sulama yöntemleri yerine yağmurlama ve damla sulama yöntemleri kullanılması durumunda randıman %60 dan sırası ile %80 ve %90 a çıkabilmekted ir. Bitkilerin optimum gelişebilmeleri için ihtiyaç duydukları miktarda ve zamanda su verilmesi gerekmektedir. Kaynaktan bitkiye ulaşıncaya kadar oluşan dağıtım kayıpları nedeniyle gerçekte sulama suyu olarak saptırılan su, bitki su ihtiyacından fazla olmaktadır Yüksek su kayıpları nedeniyle ihtiyaçtan çok fazla su dağıtılmaktadır. Dağıtılan suyun ihtiyaca oranı 1 den büyüktür. İhtiyacın yaklaşık iki ya da üç katı su verilmektedir [Çakmak ve ark., 2007]. 466
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Türkiye de nüfus artışı ve kentleşme gıda maddeleri ihtiyacını artırmakta buda üreticileri aşırı kimyasal kullanarak verimi artırmaya itmektedir. Kullanılan kimyasallar yer altı suların kalitesini düşürmektedir. Türkiye de su yönetimi ile ilgili çok sayıda kuruluş görev yapmasına rağmen, kapsamlı bir su yasası bulunmamaktadır. Türkiye de su kaynaklarının kullanım hakları, konu ile ilgili kuruluşlarının sayısı ve ilgili yasaların çokluğu nedeniyle son derece karmaşıktır. Su ile ilgili kurum sayısının fazla olması bürokrasiyi artırdığı gibi denetimlerin uygulanmasını da zorlaştırmaktadır. 3.4. Tarımda Su kullanımının Etkinliğinin Artırılması 10. Kalkınma Planı (2014-2018) da tarımda su kullanımının artırılması amacıyla aşağıda belirtilen hedefler konulmuştur. 1. DSİ tarafından geliştirilen sulama tesislerinde, su tasarrufu sağlayan tarla içi modern sulama yöntemlerinin (damlama ve yağmurlama) uygulandığı alanın toplam sulama alanı içindeki payının Plan döneminde yüzde 20 den yüzde 25 e yükseltilmesi 2. Plan döneminde, DSİ sulamalarında yüzde 62 olan sulama oranının yüzde 68 e, yüzde 42 olan sulama randımanının ise yüzde 50 ye çıkarılması 3. Su tasarrufu sağlayan toplam modern sulama sistemi sayısının Plan döneminde her yıl yüzde 10 oranında artırılması 4. Yeraltı suyu kullanımının Plan dönemi boyunca yüzde 5 düşürülmesi Belirlenen hedeflere ulaşmak amacıyla programın bileşenleri 5 ana başlık altında toplamak mümkündür (Anonim, 2014a). 1. Bileşen: Kamu Tedarik Sisteminin Ar-Ge ve Yeniliği Destekleyecek Şekilde Düzenlenmesi 2. Bileşen: Finansman ve Organizasyon Modelinin Oluşturulması lmesi uygulamalarını içermesi 3. Bileşen: Mevzuat Altyapısının Oluşturulması ve kullanım hakkı tahsisi ile ilgili mevzuatta yerli üretim, yenilik ve teknoloji transferini teşvik edecek şekilde düzenleme yapılması 4. Bileşen: Kamu Alımlarıyla Girişimcilik ve Özel Sektörün Yenilik Kapasitesinin Güçlendirilmesi ılması yaygınlaştırılması 5. Bileşen: Kurumsal Kapasitenin Geliştirilmesi rikçi kamu kurumlarının şartname hazırlama, standart oluşturma gibi konularda kapasitelerinin güçlendirilmesi 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Dünya da sektörler içerisinde, tarım en fazla su kullanan sektör olarak ilk sırada yer almaktadır. Bu nedenle tarımda etkin ve sürdürülebilir su kullanımını sağlayan yöntem ve araçların kullanımı önem arz etmektedir. Su kaynakları bakımından zengin olmayan Türkiye kısıtlı olan bu kaynağı özellikle tarım sektöründe başta olmak üzere diğer kullanım alanlarında planlı ve dengeli kullanmak zorundadır. Tarımsal amaçlı kullanılan su kaynağının plansız ve dengesiz olması, ülkenin sosyal ve ekonomik açıdan bir takım darboğazlara girmesine neden olmaktadır. Türkiye tarımda su kullanımının değişmeden mevcut şekilde devam etmesi su kıtlığının bir su krizine dönüşme ihtimalini artırmaktadır. Türkiye de toprak ve su kaynaklarının yönetim, kullanım planlama, iyileştirme, geliştirme ve koruma önlemlerinin alınması ve denetlenmesinde hantal olan kamu ağırlıklı bir yapı mevcuttur. Mevcut yapıdan kaynaklanan sorunlardan kurtulmak amacıyla çiftçilerin, üretici birliklerinin de dahil olduğu organizasyonlarla rasyonel yatırımlar planlanarak tarımsal üretimde artış sağlayacak önlemler alınmalıdır. 467
Sulama Ekonomisi Ülkede verimlilik ve sürdürülebilirlik için sadece su kaynağının, sistem içindeki yeri değil, su -toprak-bitki üçgeni içindeki tüm ilişkilerin bütün olarak incelenmesi gereklidir. Bu amaçla su kaynakları konusunda gerek yasal düzenlemeler gerekse havza bazındaki, planlar toprak ve tarım politikaları ile birlikte değerlendirilmelidir. Türkiye nin AB Müktesebatına uyum programında yer alan ve bir an önce çıkarılmasında fayda olan yasal düzenlemelerden Çerçeve Su Kanunu nun, Avrupa Birliğinin 2000/60/AT sayılı Su Çerçeve Direktifi (SÇD) uyum sağlanmalıdır. Türkiye nin, su yönetimi konusunda AB hedefleri ve gerekliliklerini yerine getirebilmesi için öncelikle, kurumsal ve yasal düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. Tarımsal amaçlı su kullanılan su kaynaklarına yönelik müdahalede gelecek kuşakların yaşam hakkını dikkate alan, kamu yararını gözeten ve su kullanımında arz yönetimi yerine talep yönetimini dikkate alan politikalar oluşturulmalıdır. Mevcut sulama birliklerinin çalışma süreçleri gözden geçirilerek, sistemin daha etkin hale getirilmesi yönünde alternatifler oluşturulmalıdır. Türkiye de ev ve sanayi atık sularından ve drenaj sularından yararlanarak tarımda kullanılması yolları araştırılmalıdır. 5. KAYNAKLAR Aküzüm, T., Çakmak, B., Gökalp, Z. 2010. Türkiye de su kaynakları yönetiminin değerlendirilmesi. Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi, 3(1): 67-74. Anaç, H., Çeliker, S. A. 2004. Türkiye nin su potansiyeli. TEAE-Bakış. 5(7): 1-4. Anonim, 2005. European Environment Agency Report 2005. European environment outlook. Report No:4, EEA, Copenhagen, ISSN 1725-9177. Anonim, 2006. DSİ ce işletilen ve devredilen sulama tesisleri 2005 Yılı Değerlendirme Raporu. DSİ Gn. Md., İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı, Ankara. Anonim, 2007. Ulusal su raporu ulusal su politikası ihtiyacımız. USİAD Ulusal Sanayici ve İşadamları Derneği, ISBN 978-975-98399-1-8, Ankara. Anonim, 2008. Türkiye su yönetimi: sorunlar ve öneriler. TÜSİAD Yayın No:T/2008-9/469. 216s. Ankara. Anonim, 2014a. 10. Kalkınma Planı 2014-2018 T.C. Kalkınma Bakanlığı Web Sayfası, http://www.kalkinma.gov.tr/lists/yaynlar/attachments/518/onuncukalkınmaplanı.pdf [Ulaşım: 05 Mayıs 2014]. Anonim, 2014b. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Web Sayfası, http://www.dsi.gov.tr/toprak-ve-su-kaynaklari [Ulaşım: 16 Mayıs 2014]. Atasever, Y. 2010. Tarımsal faaliyetlerin içme suyu havzalarındaki etkilerinin araştırılması: Ankara ili örneği. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Fen. Bil. Enst., Ankara. Çakmak, B. ve Aküzüm, T., 2006. Türkiye de tarımda su yönetimi, sorunlar ve çözüm önerileri. TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası Su Politikaları Kongresi, 215-225, 21-23 Mart, Ankara. Çakmak, B., Ucar, Y. and Akuzum, T. 2007. Water resources management, problems and solutions for Turkey. International Congress on River Basin Management, 867-880, 22-24 March, Belek-Antalya. DPT, 2007. Toprak ve su kaynaklarının kullanımı ve yönetimi ÖİK raporu. DPT IX. Kalkınma Planı 2007-2013. Ankara. Eminoğlu, E. 2007. Türkiye de su yönetimi ve sulama işletmeciliği. Orta Asya Sulama Suyu Yönetimi Çalıştayı, 8s, 4 Eylül, Ankara. Ergün, Ö. 2008. Su farkındalığı üzerine bir eğitim projesi, TMMOB 2. Su Politikaları Kongresi, 531-540, 22-22 Mart, Ankara. Erkul, H., Sarıgül, C. E. 2008. Sürdürülebilir su yönetimi açısından sürgü alt havzası nın irdelenmesi, TMMOB 2. Su Politikaları Kongresi, 137-145, 22-22 Mart, Ankara. Evsahibioğlu, A.N., Çakmak, B. ve Aküzüm, A. 2010. Su yönetimi, su kullanım stratejileri ve sınır aşan sular. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Türkiye Ziraat Mühendisliği VII.Teknik Kongresi, 119-134, 11-15 Ocak, Ankara. FAO, 2014. Food and Agriculture Organization of the United Nations Web Page, AQUASTAT database. http://fao.org/nr/aquastat [Ulaşım: 05 Mayıs 2014]. Gleick, P. H. 1999. The human Right to Water. Water Policy, Volume:1, No:5, 487-503. ICID, 2014. International Commission on Irrigation & Drainage Web Page. http://www.icid.org/imp_data [Ulaşım: 16 Mayıs 2014]. Kanber, R., Çullu, M.A., Kendirli, B., Antepli, S., Yılmaz, N. 2005. Sulama, drenaj ve tuzluluk. Türkiye Ziraat Mühendisliği VI. Teknik Kongresi, 213-251, Milli Kütüphane, Ankara. Kanber, R. 2006. Türkiye de su kaynakları potansiyeli: kullanımı, sorunları ve çözüm önerileri. TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası Su Politikaları Kongresi, 1-12, Ankara. Karaman, S. 2006. Tokat ili toprak ve su kaynaklarının tarımsal açıdan değerlendirilmesi. GOÜ. Ziraat Fakültesi Dergisi, 23(1), 37-44. 468
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Kibaroğlu, A., Çakmak, B. and Doğan, A. 2007. Global water policies and river basin management: reflections on water resources management in Turkey. International Congress on River Basin Management, 22-24 March, Antalya. Özkan, E., Aydın, B., Hurma, H., Aktaş, E. 2013. Su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımında su yönetiminin önemi. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 6(1), 150-153. Öztürk, M. ve Çelik, R. 2008. Diyarbakır ovasının yeraltı su seviye haritalarının coğrafik bilgi sistemi (CBS) ile tespiti. TMMOB 2. Su Politikaları Kongresi, 22-22 Mart, 125-135, Ankara. PAI, 1997. Sustaining Water, Easing Scarcity: A Second Update. Revised data for the population action international report, sustaining water: Population and the future of renewable water supplies. http://www.populationaction.org/resources/publications/water/water97.pdf [Ulaşım: 16 Mayıs 2014]. Sevindi, 2005. Kazakistan ve su kaynakları yönetimi. www.sevindi.com. [Ulaşım: 05 Mayıs 2014]. TUİK, 2014. Türkiye İstatistik Kurumu Web Sayfası, http://www.tuik.gov.tr/ustmenu.do?metod=temelist [Ulaşım: 05 Mayıs 2014]. Uçan, K. 2000. Kahramanmaraş sulaması alanındaki çiftçilerin sulama ve drenaj problemleri. K.S.Ü. Fen ve Mühendislik Dergisi, 3(2), 83-94. UNDP, 1994. Population and water resources. www.undp.org/popin/fao/water.html [Ulaşım: 05 Mayıs 2014]. UNESCO, 2003. The UN World Water Development Report: Water for people, Water for life. www.unesco.org/water/wwap/index.shtml [Ulaşım: 27 Mayıs 2014]. 469