GİRİŞ
Sivil Toplum Kuruluşları nın (STK) yasama ve denetim sürecine katılımı neyi ifade eder? Bu tür bir katılım neden önemlidir? Modern parlamenter demokrasilerde en çok tartışılan konulardan biri temsili demokrasinin krizleridir. Seçmen-seçilen ilişkisinde, seçmenin görevini tamamlamasıyla temsilcinin temsil edilenden koptuğu ve seçmenlerin çıkarlarını olduğu gibi yansıtmadığı ileri sürülmektedir. Diğer taraftan seçilme süresinin dört-beş yıl gibi uzun zaman dilimlerini kapsamasının, seçmenin zaman içinde değişen taleplerini parlamentoya yansıtmasına engel olduğu eleştirisi yapılmaktadır. Temsili demokrasiler bu tür eleştirilerin önüne geçebilmek için kendilerini doğrudan demokrasiye yaklaştıran bazı mekanizmaları kullanmaktadırlar. Bu mekanizmalar, Yurttaş girişimi, Referandum ve Yurttaşın yasama vetosudur. Modern parlamenter demokrasilerin, kendilerini doğrudan demokrasiye yaklaştırmadan da kimi sorunlarını çözmeleri olanaklı görünmektedir. Bu sorunları çözmenin en etkin mekanizmalarından birisi; seçmen-temsilci arasındaki ilişkiyi seçim dönemleriyle sınırlı olmaktan çıkarıp günlük hayatın bir parçası haline getiren STK katılımıdır. Seçimlerden sonra da taleplerin parlamentoya sürekli olarak iletilmesi, temsilcilerin ya da parlamenterlerin toplumun taleplerini güncel olarak izleyebilmelerine ve buna uygun politika üretmelerine olanak tanır. Bu taleplerin izlenmesi ancak, toplumdaki çeşitli çıkarların/beklentilerin STK çatısı altında örgütlenebilmesi ve bu STK lar tarafından parlamentoya iletilebilmesiyle mümkündür. STK ların yasama ve denetim sürecine katılımı, seçmen ile temsilci arasındaki bağı canlı tutarak demokrasinin kökleşmesine ve derinleşmesine önemli bir katkı sunacaktır. 3
STK katılımı demokrasinin kökleşmesi ve derinleşmesi bakımından bu kadar önemli olunca, bu katılımı güçlendirmenin anlamı ve önemi kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Kendisi de bir STK olan Yasama Derneği (YASADER), kendi uğraşı alanı olan yasama ve denetim sürecine STK ların katılımını güçlendirmek amacıyla Sivil Toplum İçin Yasama Sürecine Katılım El Kitabı hazırlamayı gerekli görmüştür. Söz konusu El Kitabı nın hedef kitlesi hiç kuşkusuz bütün STK lardır. Ancak STK ların çok değişik ilgi alanlarının bulunması nedeniyle bütün STK lara hitap eden bir kitap çıkarmanın güçlüğü ortadadır. Kitap hazırlanırken STK lardan gelen farklı yaklaşımların karşılanabilmesi ilke olarak benimsenmiştir. Bu nedenle kitabın, ne hukuksal bir metin ne de kısa bir pragmatik rehber olmaması için anlaşılır bir hukuk bilgisinin yanısıra ihtiyaç duyulan bilgilere kolayca ulaşılabilecek bir formata sahip olmasına özen gösterilmiştir. Kitabın sistematiği ve bilgilere kolay ulaşmanın ipuçları ise kullanım kılavuzunda açıklanmıştır. Her STK nın kendi ihtiyacı olan yeterli bilgiyi kitapta bulabileceği düşünülmektedir. El Kitabı, STK katılımını artırdığı ölçüde başarılı olacaktır. 4
1 BİRİNCİ BÖLÜM TBMM NİN YAPISI, GÖREVLERİ, İŞLEYİŞİ
6
A. TBMM Anayasaya göre egemenlik kayıtsız ve şartsız millete aittir. Millet, egemenliğini Anayasa nın koyduğu esaslara göre yetkili organları eliyle kullanır. Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) egemenliğin bir parçası olan yasama yetkisini millet adına kullanan ve halkı temsil eden bir organdır. 1. TBMM nasıl oluşur, genel olarak görev ve yetkileri nelerdir? TBMM nin temel işlevleri kanun çıkarmak, karar almak ve hükümeti denetlemektir. TBMM 81 ilden, toplam 85 seçim çevresinden doğrudan doğruya seçilen 550 milletvekilinden oluşur. TBMM nin temel işlevleri kanun çıkarmak, karar almak ve hükümeti denetlemektir. TBMM, vatandaşlar için hak ve yükümlülük doğuran kanunların yapımıyla birlikte ayrıca, devletin bütçesini kabul eder ve bütçenin uygulamasını gözetir. Savaş hali veya olağanüstü hal ilanı, seçimlerin yenilenmesi gibi kararlar da alabilen TBMM, hükümetten bilgi edinme, yürütmeyi denetleme kapsamında bir bakanı Yüce Divan a sevk etme veya hükümeti ya da bir bakanı düşürme yetkisine de sahiptir. TBMM nin yaptığı kanunlar ve İçtüzük Anayasa Mahkemesi tarafından denetlenir. TBMM nin temel işlevleri kanun çıkarmak, karar almak ve hükümeti denetlemektir. 7
2. Meclis İçtüzüğü nedir, ne işe yarar? TBMM çalışmalarını Anayasa ve İçtüzük kurallarına göre yürütür. İçtüzük, TBMM nin iç işleyişine ilişkin kuralları içeren temel düzenlemedir. İçtüzük, komisyonların ve başkanlık divanının oluşumundan, söz alabilecek kişiler ile söz alma zamanlarına; kanun tasarısı ve Yasama ve denetim faaliyetlerini takip etmek ve katılmak isteyen Sivil Toplum Kuruluşları nın (STK) bir İçtüzük edinmelerinde yarar vardır. İçtüzük metnine TBMM internet sayfası üzerinden de ulaşılabilir. İçtüzük, TBMM nin kendisi tarafından çıkarılan ve iç işleyişine ilişkin kuralları içeren temel düzenlemedir. STK teklifi sunulmasından oylama ve seçimlere kadar uzanan geniş bir alanda TBMM nin nasıl işleyeceğini ayrıntılı olarak belirler. TBMM in işleyişine ilişkin kurallardan bazıları hukuksal nedenlerle İçtüzük yerine kanunlarda düzenlenmiştir. TBMM İçtüzüğü kanun değil TBMM kararıdır. İçtüzük değişiklik teklifleri Anayasa Komisyonu nda ve Genel Kurul da diğer tekliflerin bağlı olduğu esaslara göre görüşülerek kabul edilir. TBMM İçtüzüğü TBMM Başkanı tarafından uygulanır. Yasama ve denetim faaliyetlerini takip etmek ve katılmak isteyen Sivil Toplum Kuruluşları nın
(STK) bir İçtüzük edinmelerinde yarar vardır. İçtüzük metnine TBMM internet sayfası üzerinden de ulaşılabilir. TBMM internet sayfası adresi: http://www.tbmm.gov.tr/ İçtüzüğe bu sayfadaki İÇTÜZÜK sözcüğüne basılarak erişilebileceği gibi, http://www.tbmm.gov.tr/ictuzuk/ictuzuk.htm adresinden de ulaşılabilir. 3. TBMM nin yerleşke düzeni nasıldır? Bugünkü TBMM binası, 23 Nisan 1920'de millî egemenlik ilkesine dayalı olarak kurulan Meclis in üçüncü binasıdır. Millî Meclis in ilk toplantısını yaptığı Ankara'nın Ulus semtinde yer alan binanın yapımına 1915 yılında başlanmıştır. Atatürk'ün 27 Aralık 1919'da Ankara'ya gelişinden sonra, yapının Meclis binası olarak kullanılmasına karar verilmiştir. Devletin kuruluşu ve Kurtuluş Savaşı'nın tüm askerî ve siyasî kararların alındığı, Cumhuriyetin ilan edildiği bu çok elverişsiz küçük bina 18 Ekim 1924 tarihine kadar kullanılmıştır. Bu tarihi bina bugün "Kurtuluş Savaşı Müzesi" olarak ziyaretlere açıktır. STK Meclis kampüsüne girişler sağ ve solda Atatürk Bulvarı ve Dikmen Caddesi üzerindeki iki ana kapıdan yapılmaktadır. TBMM idari amaçlı binalar hariç üç temel binadan oluşmaktadır. Bunların ikisi milletvekillerinin odalarının bulunduğu Halkla İlişkiler Binaları na ait A ve B bloklarıdır. Diğer bina ise daha çok yasama çalışmalarının yürütüldüğü ana bina dır. TBMM Genel Kurulu, Daimi İhtisas Komisyonları ve Siyasi Parti Grupları ana binanın içinde yer almaktadır. TBMM Genel Sekreterliği, Kanunlar ve Kararlar Dairesi Başkanlığı ile birimleri, TBMM Kütüphanesi, Milletvekilleri Lokantaları, Tutanak, Arşiv ve Evrak Müdürlükleri de bu binanın içindedir. 9
TBMM'nin ikinci binası 18 Ekim 1924'de kullanıma açılmıştır. İkinci bina da aynı semtte ve ilk parlamento binasına yaklaşık 100 metre uzaklıktadır. Cumhuriyetin ilk yıllardan itibaren, Türkiye nin TBMM'nin halen çalışmalarını sürdürdüğü üçüncü binası proje aşaması 1938 yılında tamamlanan ve uygulamasına 1939 da başlanan Clemens Holzmeister'in projesidir. Bina 1961'de hizmete açılmıştır. Ana binanın ön cephesindeki orta alanda Şeref Girişi, köprü kanatlar altında 1 ve 2 numaralı, arka cephede ise 3 ve 4 numaralı giriş kapıları yer almaktadır. Dinleyicilerin Genel Kurul toplantılarını localardan izleyebilmeleri için Dinleyici Giriş Kartı almaları ve locaların girişindeki güvenlik kontrolünden geçmeleri gerekir. Meclis kampüsüne girişler Atatürk Bulvarı ve Dikmen Caddesi üzerindeki iki ana kapıdan yapılmaktadır. siyasî tarihinin önemli gelişmelerinin yaşandığı ikinci TBMM Binası, 36 yıl kullanılmıştır. Bu bina da bugün, "Cumhuriyet Müzesi" olarak varlığını sürdürmektedir. STK Anıtsal nitelik taşıyan Şeref Girişi nden, iç taraftaki Şeref Holü ne beş büyük bronz kapıyla geçilmektedir. Buradan iki iç bahçenin bulunduğu mermer salon ve sütunlu galerilere girilmektedir. Milletvekillerinin kulis yerleri olan bu galerilerin çevrelediği orta mekânda ise, Genel Kurul Toplantı Salonu bulunmaktadır. Toplantı salonunda üyeler için 640 ve dinleyici localarında 980 olmak üzere toplam 1620 oturma yeri vardır. Başkanlık kürsüsüne göre sol taraftaki localarda Cumhurbaşkanlığı ve resmî yöneticiler için ayrılan bölümler, sağda ise kordiplomatik locası yer almaktadır. Kürsünün karşı tarafındaki ilk loca basın mensuplarına, bu locanın üstündeki localar dinleyicilere ayrılmıştır. 10
6. Milletvekilleriyle görüþmek için en uygun zaman nedir? Milletvekilleri genellikle Cuma, Cumartesi, Pazar ve Pazartesi günlerini seçim bölgelerinde geçirmektedirler. Meclis'in çalýþma günleri olan Salý, Çarþamba, Perþembe günleri de saat 15.00'ten sonra TBMM Genel Kurulu'nda bulunmaktadýrlar. (Ancak aþaðýda ayrýntýlý olarak gösterileceði gibi bu saatler daha erkene de alýnabilir.) Salý ya da Çarþamba günleri sabah saatlerinde genellikle siyasi parti gruplarýnýn grup toplantýlarý yapýlmaktadýr. Dolayýsýyla milletvekilleriyle en uygun görüþme zamanlarý grup toplantýlarýnýn yapýlmadýðý Salý, Çarþamba, Perþembe sabahlarý ile öðlen saatleridir. Bu nedenle TBMM'ye gelerek milletvekilini bekleyip zaman kaybetmek yerine milletvekillerinin bürolarýndaki görevlilerle görüþerek randevu talep etmek en akýlcý yol gibi görünmektedir. Ancak belirtilen zamanlarda randevu talebi görüþme olasýlýðýný artýracaktýr. Milletvekilleriyle en uygun görüþme zamanlarý grup toplantýlarýnýn yapýlmadýðý Salý, Çarþamba, Perþembe sabahlarý ile öðlen saatleridir. Cumartesi-Pazar Seçim Bölgesi Pazartesi Seçim Bölgesi Dönüþü Cuma Seçim Bölgesi Gidiþi Salý-Çarþamba Grup Toplantýsý Yoksa 15.00'a Kadar Perþembe 15.00'a Kadar 11
Bir milletvekilinin bir haftasý þöyle gösterilebilir: Þekilden de anlaþýlabileceði gibi hafta sonlarý seçim bölgesinde olan milletvekilleri ile TBMM'de görüþme olanaðý yoktur. Seçim bölgelerine gidilip gelinen günler olan Cuma ve Pazartesi günleri düþük olasýlýkla da olsa görüþme þansý vardýr. Diðer Salý ve Çarþamba günleri grup toplantýlarýna baðlý olarak görüþme zamaný azalýp çoðalabilmektedir. Perþembe günü ise görüþme olasýlýðýnýn en yüksek olduðu gündür. STK'larýn, Genel Kurul, siyasi parti grubu ve komisyon toplantý saatlerini gözeterek bu saatler dýþýnda milletvekilleri ile görüþmeye çalýþmalarý sonuç almalarý bakýmýndan yararlý olabilir. STK