Uzman Gözüyle Çift kabuklu yumuşakçaların ekonomik açıdan durumu Denizel ortamın balıktan sonra besin olarak kullanılan en değerli canlıları, çift kabuklu yumuşakçalardır. Dünyada birçok ülkenin ekonomisinde oldukça önemli rol oynayan bu canlılar, bu alandaki yasal boşluklar ve plansızlıklar nedeniyle ülkemizde ekonomiye yeterince kazandırılamıyor. SERHAT ÇOLAKOĞLU Çanakkale İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü (serhat_colakoglu@yahoo.com) FATMA ARIK ÇOLAKOĞLU Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Fakültesi ÖZET: Çift kabuklu yumuşakçalar, önemli düzeyde tüketimleri bulunan ve başta Avrupa ve Pasifik ülkeleri olmak üzere tüm dünyada popüler olan deniz ürünleridir. Uluslararası terminolojide clam, oyster, mussel ve scallop olarak gruplandırılan bu canlıların en yaygın türü, midyelerdir. Doğadan avcılık yoluyla hasat edilebildiği gibi, ticari üretimleri genellikle kültür yoluyla yapılmakta, hijyenik açıdan tüketimde risk taşıyor olmaları nedeniyle kontrollü olarak tüketime verilmektedir. Kontrolü sağlayan yasal düzenlemelerin birçok ülke tarafından yerine getirilememesi bu canlıların uluslararası ticaretinin diğer su ürünlerine nazaran küçük kalmasına neden olmuştur. Ülkemizde de devlet ve işletmeler nezdinde istenilen bu uluslararası standartların yerine getirilmesi, çift kabuklu yumuşakça ticaret hacminin çok daha fazla büyümesini sağlayacak en önemli unsurdur. Anahtar Kelimeler: Çift kabuklu yumuşakça, üretim, ticaret, Bivalve olarak bilinen çift kabuklu yumuşakçalar, ülkemizde genel olarak midye ismi ile ifade edilmektedir. Uluslararası terminolojide ise clam (akivades, kum midyesi vb.), oyster (istiridye), scallop (tarak vb.) ve mussel (kara midye vb.) olarak gruplara ayrılan (http/www.wikipedia.org/wiki/ Bivalvia), bu türler sularda planktonları süzerek beslendiklerinden, insan besini olarak kullanımları hijyenik açıdan özel bir dikkat gerektirmektedir. Besinlerini süzerken beraberinde, mikroorganizma ve kimyasal maddeler gibi zararlı bileşenleri de bünyelerine alabilen bu canlılar (Askew, 2009), kontrol edilerek tüketime sunulmakta, mikroorganizma içerikleri temiz deniz suyunda arıtılarak veya ısı ile muamele edilerek de önlenebilmektedir. İnsanlık tarihi ile beraber başlayan çift kabuklu yumuşakça tüketimi, denize kıyısı olan ülkelerde, GİRİŞ: Çift kabuklu yumuşakçalar, denizel ekosistemin kumluk veya taşlık kısımlarında yaşayan, balık eti değerinde kaliteli proteine sahip besinlerdir. GIDA DERGİSİ Eylül 2013 73
Uzman Gözüyle özellikle kıyı bölgelerinde halkın önemli geçim kaynağını oluşturmaktadır. Dünya genelinde yaklaşık yüzde 4 oranında ticaret hacmine sahip olduğu bildirilen çift kabuklular (FAO, 2011), ülkemiz için de küçümsenemeyecek boyutlarda ekonomiye katkı vermektedir. Temelde 42 farklı türü kapsayan deniz türlerinin neredeyse tamamı tüketilmekte, tatlı su midyeleri ise tüketilmemekte ancak inci üretiminde kullanılmaktadırlar. Çiğ, yarı pişmiş ve pişmiş olarak tüketilen çift kabuklu yumuşakçalar, canlı, donmuş, konserve ve dumanlanmış olarak piyasaya sunulmaktadır (Mol, 2004). DÜNYA DAKİ ÇİFT KABUKLU YUMUŞAKÇA TİCARETİ Çift kabuklu yumuşakça ticareti, dünya çapında belli sınırlar içerisinde, yerel seyreden bir akışa sahiptir. Uluslararası ticaret açısından, bu pazar diğer deniz ürünlerine kıyasla yeterince büyüyememiş, ihracat yapan ülkeler belli sayıda sınırlı kalmıştır. Bu durum, gıda güvenliği sebebiyle oluşturulan yasal düzenlemeler ve bunların sıkı kontrollerinin yapılmasından kaynaklanmaktadır. Ticarete katkı veren bir çok ülke, özellikle de üçüncü dünya ülkeleri, çift kabuklu yumuşakçalarda gıda güvenliği konusuna tam hakim olamadıklarından pazarda yer alamamaktadırlar. Çift kabuklu yumuşakçalar, genelde doğal yataklardan avcılık yoluyla veya doğal sularda yetiştiricilik yoluyla üretilmektedir. Atlantik okyanusu kıyıları, Akdeniz ve Karadeniz de yoğun doğal yatakları olan ekonomik türlerin, son yirmi yılda atağa geçen kültür üretimleri; başta Çin olmak üzere, büyük çoğunlukla Japonya, Amerika, Güney Kore ve Tayland tarafından yapılmaktadır. ŞEKİL 1. Dünya daki çift kabuklu yumuşakça üretiminin ülkelere göre dağılımı (1980-2010). Kültürleri üzerine dünya genelinde büyük planların yapıldığı çift kabuklu yumuşakçalarla ilgili, ülkemizde henüz kayda değer bir üretim bulunmamaktadır. Kültür üretiminde ön sırada yer alan Çin, doğal olarak global çift kabuklu yumuşakça ticaretinin de en büyük temsilcisi ve belirleyicisidir (Şekil 1)(WHO,2010). FAO (2011) verilerine göre toplam çift kabuklu üretiminin yüzde 71 i Çin tarafından (12 milyon ton) gerçekleştirilmektedir. Geriye kalan üretim ise, sırasıyla Japonya, ABD, Kore Cumhuriyeti, Şili, Tayland, Fransa, İspanya ve İtalya tarafından yapılmakta, bu dokuz ülkenin üretimi dünya da toplam üretimin yaklaşık yüzde 89.6 ını oluşturmaktadır. Çift kabuklu yumuşakça üretiminde, 2010 yılında toplam üretimin yüzde 38 ini clam grubu, yüzde 31.42 sini istiridye, yüzde 17.57 scallop grubu ile yüzde 13.01 midyeler oluşturmuştur (Şekil 2). Aynı yıl içerisinde yetiştiricilikten elde edilen çift kabukluların yüzde 34.76 ünü istiridye, yüzde 37.83 sını clam grubu, yüzde 14.04 sini midyeler ve yüzde 13.37 ini scallop grubu temsil etmektedir (FAO, 2010). Avrupa da çift kabuklu ticareti büyük oranda Birlik ülkeleri arasında gerçekleştirilmekte, en büyük pazarın sırasıyla Fransa, İtalya ve İspanya da olduğu bildirilmektedir. Kültür üretiminde ise İngiltere ve Fransa daha çok istiridye, Danimarka, İrlanda, Hollanda ve İspanya ise midye üretimi yapmaktadır. Avrupa daki çift kabuklu yumuşakça ticaretinin küçük bir miktarı ise, üçüncü dünya ülkeleri ile gerçekleştirilmektedir. Şili ve Yeni Zelanda gibi sadece birkaç üçüncü dünya ülkesi Avrupa Birliği pazarına direkt girebilmektedir. Fransa, birlikteki en fazla midye tüketimi yapan ülke konumundadır ve neredeyse Avrupa Birliği üretiminin yüzde 80 i Fransa da tüketilmektedir. Fransa, İtalya ve İspanya, Amerika ve üçüncü dünya ülkeleri ile Kanada ve bazı Latin Amerika (Arjantin, Şili ve Peru) ülkelerinden önemli miktarda scallop, midye ve clam almaktadır. Fas, Tunus ve Türkiye den ise canlı ve donmuş midye ve clam grubu ürün alınmakta, işlenmiş çift kabuklu yumuşakça ürünleri 74 GIDA DERGİSİ Eylül 2013
Uzman Gözüyle ise genellikle güney doğu Asya Ülkeleri ve Şili den ithal edilmektedir. Çift kabuklu yumuşakçaların dünya ticaretindeki yeri, toplam su ürünleri üretiminin yüzde10 nuna tekabül etmektedir (WHO, 2010). Ürünlerin yüzde 49.5 i dondurulmuş, yüzde 38.9 u canlı, yüzde 11.6 sı ise konserve ürünler şeklinde piyasaya verilmektedir. Çift kabuklu ticaretinde gerek ihracat gerekse ithalat yapan en önemli ülke Amerika Birleşik Devletleridir. Bunu ihracatta Kanada, Hollanda ve Çin takip etmekte ithalatta ise sırasıyla Fransa, Belçika ve İspanya nın Amerika dan sonra en çok ithalat yapan ülkeler olduğu bildirilmektedir (FAO, 2011). Çift kabuklu yumuşakça ticareti türler bazında incelendiğinde, midyenin ilk sırada yer aldığı görülmektedir. En önemli ihracat ülkesi Hollanda dır (yüzde 26.5). Bunu, Yeni Zelanda (yüzde 23), İspanya (yüzde 11), Danimarka (yüzde 7) ve İrlanda (yüzde 5) izlemektedir. İthalatında ise, Belçika (yüzde 19) birinci sırada yer almakta, daha sonra mekte, daha sonra ABD (yüzde 20), İspanya (yüzde15) ve Kanada (yüzde9) gelmektedir. DOĞADAN AVCILIK YOLUYLA HASAT EDİLEBİLDİĞİ GİBİ, TİCARİ ÜRETİMLERİ GENELLİKLE KÜLTÜR YOLUYLA YAPILMAKTADIR. Fransa (yüzde 16), ABD (yüzde 12), İtalya (yüzde 9) ve İspanya (yüzde 7) bunu takip etmektedir. İstiridye ihracatında Fransa toplam ihracatının yüzde 10 nu ile lider durumdadır. Takip eden ülkeler ise Kore Cumhuriyeti (yüzde 8), ABD (yüzde 6), Tayland (yüzde 3), İrlanda (yüzde 3), Kanada (yüzde 2.3) ve Yeni Zelanda (yüzde 2) dır. İthal eden ülkeler arasında en fazla ABD (yüzde 20), Çin (yüzde 16), İtalya (yüzde 9), İspanya (yüzde8), Japonya (yüzde 7) ve Kanada (yüzde 6) gelmektedir. Scallop grubu türlerin en önde gelen ihracatçı ülkesi, ABD olarak görülmekte (yüzde 17), bunu Japonya (yüzde 16), İngiltere (yüzde 13), Kanada (yüzde 9.4) ve Çin (yüzde 9) izlemektedir. Scallop ithalatında ise, Fransa (yüzde 25.4), ABD (yüzde20), Çin (yüzde 14), Kanada (yüzde 5), Belçika (yüzde 4) ve Japonya (yüzde 2) başı çekmektedir. Clam ihracatında, yüzde25 lik oranla Kanada ilk sırada gelmekte, bunu ABD (yüzde 15), Kore Cumhuriyeti (yüzde 13), Şili (yüzde 9) ve Fransa (yüzde 4) takip etmektedir. Clam grubu ürünlerin ana ithalatçısı Japonya (yüzde 35) olarak bildiril- TÜRKİYE DE ÇİFT KABUKLU YUMUŞAKÇA ÜRETİMİ VE TİCARETİ Ülkemizde çift kabuklu yumuşakça üretimi, neredeyse tamamı doğal yataklardan avcılık yolu ile yapılmakta, yetiştiricilik yolu ile gerçekleşen çok az bir üretim bulunmaktadır. Avcılığın yoğun olarak yapıldığı alanlar; başta Karadeniz olmak üzere İstanbul ve Çanakkale boğazları, Marmara Denizi ve Ege Denizi kıyıları olarak bildirilmektedir. Bu kıyılarda yapılan avcılık, 2013 yılı itibariyle sınıflandırması yapılmış toplam 29 adet çift kabuklu yumuşakça üretim alanından gerçekleştirilmekte, bunlardan sadece 1 inin yetiştiricilik yoluyla elde edilen kara midye üretim alanı olduğu bildirilmektedir (Anonim, 2013). Ticari avcılığı yapılan türlerin başlıcalarının sırasıyla, beyaz kum midyesi (Chamelea gallina) gelmekte, kara midye (Mytilus galloprovincialis), istiridye (Ostrea edulis), kidonya (Venus verrucosa) ve akivades (Tapes decussatus) olduğu ifade edilmektedir. Türkiye nin yıllar nezdinde artan şekilde ilerleyen çift kabuklu yumuşakça üretimi, günümüzde toplam su ürünleri üretiminin yaklaşık yüzde 6.3 ünü oluşturmaktadır (Şekil 3)(TUİK, 2009). Yapılan bu üretimin yüzde 67.33 ünü clam grubu (kum midyesi ve akivades), yüzde 32.55 ini midye, GIDA DERGİSİ Eylül 2013 75
Uzman Gözüyle Dünyada üretimi gerçekleştirilen çift kabuklu yumuşakçaların yüzde dağılımları yüzde 0.1 scallop grubu ile yüzde 0.02 ini istiridye oluşturmaktadır. Yetiştiricilik ürünü olarak verilen kara midye üretiminin, 1992 yılında 35 ton olduğu, 2010 yılında ise 340 tona yükseldiği bildirilmektedir. Ülkemizden yapılan çift kabuklu yumuşakça ihracatı, Avrupa Birliği ülkeleri (İspanya, Yunanistan ve İtalya) ve Japonya ya yapılmakta, ürünler canlı, dondurulmuş ve konserve olarak gönderilmektedir. 2009 yılında toplam çift kabuklu ihracat değeri 7.5 milyon $ civarında olmuş, aynı yıl içerisinde 54 ton dolaylarında da ithalat (147.000 $) gerçekleştirilmiştir. Kıyılarımızda doğal yatakları bulunan ve en fazla ekonomik öneme sahip olan tür, beyaz kum midyesi olarak bilinen Chamelea gallina dır. Dünya genelinde yaygın olduğu alanlar Doğu Atlantik kıyıları, Adriatik denizi, Akdeniz havzası ve Karadeniz kıyılarıdır (Poppe ve Goto, 1993; Tebble, 1966). 1980 li yıllardan sonra, denizlerimizden avcılığı yapılmaya başlanılan bu tür, özellikle Marmara, kısmen kuzey Ege ve Karadeniz de birçok balıkçının gelir sağladığı bir su ürünü durumuna gelmiştir (Alpbaz, 1993). Batı ve Orta Karadeniz de 18 adet üretim alanından yapılan bu türün üretim miktarı, Türkiye de toplam deniz ürünleri avcılığının 8,14 ünü, kabuklu deniz ürünlerinin ise yüzde 58 ini oluşturmaktadır (TUİK, 2010). Ülkemiz yıllık 36 bin 896 ton kum midyesi üretimi ile, dünyada en fazla üretim yapan İtalya nın arkasından gelmektedir (TUİK, 2009). İhracatı, Avrupa Birliği ülkeleri başta olmak üzere, Japonya ŞEKİL 2. Dünya da yoğun üretimi gerçekleştirilen çift kabuklu yumuşakçaların yüzde dağılımları. ve Amerika Birleşik Devletleri ne yapılmakta, aynı zamanda kabukları da yem sanayinde kullanıldığından talep edilmektedir (İtalya) (Anonim, 2013). Doğal yataklar itibariyle kıyılarımızda oldukça yoğun miktarlarda bulunan diğer bir tür ise kara midye (Mytilus gallaprovincialis)dir. Akdeniz midyesi olarak da bilinen Mytilus gallaprovincialis, M. edulis ten sonra dünyada en yaygın ikinci Mytilus türüdür. Akdeniz havzasında yoğun olarak görülen bu tür, doğal yataklardan veya kültür üretimi yoluyla elde edilmektedir. Kara midye dünyada en fazla yetiştiriciliği yapılan türdür ve üretimi, dünya genelinde kültür ürünü balıkçılığın yüzde 95 ni oluşturmaktadır. Çin ve AB ülkelerinin iki büyük üretici olarak ilk sıralarda yer aldığı midye üretiminde, Şili ve Yeni Zelanda da bu ülkeleri takip etmektedir (FAO, 2012). Ülkemizde Marmara, Ege ve Karadeniz kıyılarında yaygın doğal yatakları bulunan kara midye avcılığı, Marmara Denizi nde mevcut bulunan 7 adet üretim alanından yapılmaktadır. Ülke halkı tarafından en fazla tüketilen tür olma ayrıcalığı da bulunan kara midye, ülkemiz sularında kültürü yapılan yegane çift kabuklu türüdür. Ancak verilerde 2012 yılından itibaren kültür üretimine rastlanmamaktadır (TUİK, 2012). Yerel ismi genellikle taş olarak ifade edilen istiridye (Ostrea edulis) ise, dünyada lüks gıda olarak değerlendirilmekte, besleyici özelliğinin yanı sıra afrodizyak niteliğinin de bulunması sebebiyle oldukça rağbet görmektedir. Dünyada kara midyeden sonra en çok kültür üretimi yapılan istiridyenin, ilk kültür uygulamaları Romalılar dönemine dayanmaktadır (Brooks, 1996). Günümüzde Güneydoğu Asya, Avustralya, Japonya ve Amerika da değişik yöntemlerle kültürü yapılan bu türün ülkemizdeki üretimi; Marmara, Ege denizi, Akdeniz ve 76 GIDA DERGİSİ Eylül 2013
Uzman Gözüyle Karadeniz in İstanbul Boğazı birleşiminde görülen doğal yataklardan, avcılık yoluyla elde edilmektedir. Aşırı avcılık yapılmasından dolayı son yıllarda yıpranan yatakların çoğu avcılığa kapatılmış, şu an avcılığa açık olan sadece Marmara da bir istasyon bulunmaktadır. Dünya piyasasında önemli bir yere sahip olan istiridye ticaretinde, fiyatlar dünya borsalarına göre oluşmakta bu nedenle yetiştiricilerin çoğu ürünlerini yüksek fiyatlarla gelişmiş ülkelere ihraç etmektedirler. İstiridyelerin etlerinin yanı sıra kabuklarından da yararlanılmakta, kabukların yüzde 97 si kalsiyum karbonat olduğundan kabuklar öğütülerek doğal kalsiyum içeren ilaçların üretiminde kullanılmaktadır. Ülkemizde çift kabuklu üretiminde ticari önemi olan diğer bir tür ise Tapes decussatus dur. İlk üretimleri İspanya ve Fransada yapılan Tapes decussatus ülkemizde akivades ismi ile bilinmektedir. 1980 li yıllardan sonra başlayan kültür üretimi daha çok Fransa nın Atlantik kıyılarında, İspanya, Portekiz ve Akdeniz havzasında yapılmaktadır (FAO, 2006). Oldukça değerli olan bu türün ülkemizdeki ticari avcılığı Ege Denizi nde bulunan iki üretim alanından gerçekleştirilmekte ve üretiminin neredeyse tamamı, talep üzerine ihracata verilmektedir. Aynı genusun diğer bir üyesi ise Tapes philipinarium ülkemizde Japon akivadesi olarak bilinmektedir. Güney Pasifik ve Avrupa nın ılıman bölgelerinde yayılım gösteren, doğal yatakların ise daha çok Filipinler, Çin ve Japonya kıyılarında bulunduğu bir türdür (Scarlato, 1981) İlk kültür çalışmaları 1980 li yıllarda Fransa da gerçekleştirilen T. philipinarum (Goulletquer, 1997), bugün dünyada en fazla yetiştiriciliği yapılan çift kabuklu türüdür. Üretimi dünya kabuklu piyasasının yüzde 20 sini oluşturmakta (FAO 2011), en büyük üreticisinin ise açık ara ile Çin olduğu belirtilmektedir (2002 yılında, yüzde 97,4). Dünyanın ikinci büyük üreticisi ise, kıyılarında doğal yatakların sonradan geliştiği İtalya olmuştur, İtalya yı ABD, İspanya ve Fransa izlemektedir (Turolla, 2008). Ülkemiz sularında özellikle son onbeş yıldır görülen T. Philipinarium, Marmara denizinde oldukça fazla bulunmaktadır. Olumsuz şartlara oldukça dayanıklı olması, hızlı yayılım göstermesine ve ekonomik değerinin yüksek olmasına katkı vermektedir. Denizlerimizde şu an T. philipinarium avcılığına ait ŞEKİL 3. Türkiye deki toplam çift kabuklu yumuşakça üretimi (1950-2010). yasal üretim alanı bulunmamaktadır, ancak Marmara denizinde dört adet üretim alanı açılması ile ilgili izleme çalışmaları başlatılmıştır. Ülkemizde kidonya veya siğilli kum midyesi olarak da bilinen diğer değerli bir tür, Venus verrucosa dır. Bu tür Avrupa kıyıları, Akdeniz havzası başta olmak üzere güney ve batı Afrika kıyılarında yoğun yayılım göstermekte (http:// www.marinespecies.org), ülkemizde ise Ege, Marmara ve Karadeniz kıyılarında da görülmektedir. Bu türün, ticari avcılığın yapıldığı sadece bir üretim alanı bulunmakta, üretim Kuzey Ege- Saroz Körfezi ndeki yataklardan gerçekleştirilmektedir. Ülkemizde son yıllarda cazibesi artan ve ekonomik değeri anlaşılan diğer bir çift kabuklu türü Donax trunchulus tur. Yerel olarak kum şırlanı, deniz fasulyesi ya da tellina olarak bilinen bu tür, dayanıksız ama ekonomik değeri oldukça yüksek bir türdür. Atlantik Akdeniz sıcak sularında yaşayabilen kum şırlanı Atlantik okyanusunun Senegal den Fransa kıyılarına kadar yayılım göstermektedirler (Tebble, 1966). Ülkemizde Marmara Denizi nin kumsal kıyılarında yoğun yayılım gösteren bu tür, batı Karadeniz sahillerinde de görülmektedir. Ancak henüz denizlerimizde D. trunchulus a ait avcılığın yapılabileceği üretim alanı bulunmamaktadır. Marmara Denizi nde iki adet üretim alanının avcılığı açılmasına yönelik izleme çalışmaları başlatılmıştır. SONUÇ: Denizel ortamın balıktan sonra besin olarak kullanılan en değerli canlıları, çift kabuklu yumuşakçalardır. Dünyada birçok ülkenin ekonomisinde oldukça önemli rol oynayan bu canlılar, bu GIDA DERGİSİ Eylül 2013 77
Uzman Gözüyle alandaki yasal boşluklar ve plansızlıklar nedeniyle ülkemizde ekonomiye yeterince kazandırılamamaktadır. Doğal yataklardan yapılan üretimlerde hijyenik kontrollerin bilinçli ve gerektiği gibi yapılmaması, hastalık risklerinin değerlendirilmemesi ve idari prosedürlerdeki yanlışlıklar nedeniyle sektörde çok sayıda sorun oluşmakta ve tüketici ile bu değerli besinin buluşması engellenmektedir. Ülkemiz denizlerinde bulunan doğal kaynaklarımızı en verimli şekilde kullanarak ekonomiye kazandırmak ve bundan fayda sağlamak gerekmektedir. Bunun için öncelikle, i) çift kabuklu yumuşakçalara ait doğal yatakların belirlenerek bu yataklarda stok tespit çalışmalarının yapılması ve üretime açılması hususunda çalışmaların başlatılmasıdır. Çünkü denizlerimizde var olan birçok doğal yatağın stok miktarı araştırılmamış ve/veya çeşitli sebeplerden dolayı üretime kapatılmış durumdadır. Sonrasında, ii) ürünlerin üretim alanından satışına kadar izlenebilir olması gerekmektedir. Bu, kaynakların sürdürülebilirliğinin sağlanması ve gıda güvenliği açısından bu zorunlu bir işlemdir. Diğer yapılması gerekenler ise, yine hijyenik açıdan riskleri ortadan kaldırabilecek, iii) üretim alanlarında sağlık survey çalışmalarının yapılması ve, iiii) üretim alanlarında hastalık (viral, parazit vb.) izlemelerinin yapılmasıdır Çift kabuklu yumuşakçaların yetiştiricilik yolu ile üretimi, kısmi kontrollü olduğundan ticari üretimde avcılıktan daha avantajlı konumda bulunmaktadır. Kontrollü üretim, bir taraftan yasal düzenlemelerle oluşabilecek sıkıntıların daha kolay aşılmasını, diğer taraftan ise hasat miktarının talebe göre ayarlanmasını mümkün kılmaktadır. Bu üretim şeklinin ülkemizde yerleşmesi üreticiyi rahatlatacak ve sektöre ivme kazandıracaktır. Bunun için de atılması gereken bazı adımlar bulunmaktadır. Bunlar; i) ürün ve üretim tipine göre yetiştiricilik alanlarının belirlenmesi, ii) yetiştiricilik yapılacak alan kiralamada karşılaşılan bürokratik işlemlerin azaltılması ve iii) yetiştiricilikte özendirici politika izlenmesidir. KAYNAKÇA: ALPBAZ, A., 1993. Kabuklu ve Eklembacaklılar Yetiştiriciliği, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi. Yayınları No: 26, Ege Üniv. Basımevi, Bornova, İzmir, 317s. ANONİM, 2013. İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü Verileri. Ankara. ASKEW, C., 2009. Legislation, regulation and public confidence in shellfish, In: Shellfish safety and quality. Ed. Shumway,S.E., and Rosrick,G.E. Cambridge. BROOK, W.K., 1996. The Oyster. Int. by. Kennedy T. Paynter Jr. The Johns Hopkins Press Ltd., London FAO, 2012. The State Of World Fisheries And Aquaculture. Fisheries and Aquaculture Department, Rome. GOULLETQUER, P., 1997. A Bibliography of the Manilla Clam Tapes philippinarium. Ifremer, Rıdrv-97.021RN La Tremblade, 122 P. MOL, S., 2004. Özel Bazı Su ürünlerinin İşlenmesi. Su ürünleri İşleme Teknolojisi. Ed. Varlık C., İstanbul Üniversitesi Yayın No:4460, İstanbul. POPPE, G.T., GOTO, Y., 1993. European Seashells.Verlag Christa Hemmen, Darmstadt, Germany, vol. II: 221 pp. SCARLATO, O.A., 1981. Bivalves of temperate waters of the Northwestern part of the Pacific Ocean. Nauka Press, Leningrad, 408 p. TEBBLE, N., 1966. British bivalve seashells. A Handbook for Identification. British Museum, Edinburgh, p. 212 TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU (TUİK), 2009. Türkiye İstatistik Kurumu 2008 Yılı Su Ürünleri İstatistikleri, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Müdürlüğü, Ankara. TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU (TUİK), 2013. Türkiye İstatistik Kurumu 2012 Yılı Su Ürünleri İstatistikleri, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Müdürlüğü, Ankara. TUROLLA, E., 2008. La venericoltura in Italia. In: A. Lovatelli, A. Farías and I. Uriarte (eds.) Estado actual del cultivo y manejo de moluscos bivalvos y su proyección futura. Factores que afectan su sustentabilidaden América Latina. FAO ed., Roma, Italy, pp 177-188 URL, (2013), http://www.marinespecies.org URL, (2013), http://www.wikipedia.org/wiki/bivalvia WORLD HEALTH ORGANIZATION (WHO), 2010. Safe Management of Shellfish and Harvest Waters. Edited by G. Rees,K. Pond,D. Kay,J. Bartram andj. Santo Domingo, IWA Publishing, London. 78 GIDA DERGİSİ Eylül 2013