Kitabın Kaynak Gösterimi ile İlgili Örnekler: Kitap Geneli İçin Atıf Örneği: Akkemik, Ü. (Editör). 2014. Türkiye nin -Egzotik Ağaç ve Çalıları II. Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara. 680 s. Kitap Bölümleri İçin Atıf Örnekleri: Öztekin, M. 2014. Phlomis L. (Editör) Akkemik, Ü. (2014). Türkiye nin -Egzotik Ağaç ve Çalıları II. Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara. s: 58-65 TÜRKİYE NİN DOĞAL-EGZOTİK AĞAÇ VE ÇALILARI 5
Helianthemum Mill. (Güngülü) E., Serdar Aslan Bu cins, Türkiye de 16 tür, 1 alttür ile temsil edilmektedir. 4 tür ve türaltı takson ülkemize endemiktir (endemizm: % 25). Bunlardan ülkemizde 12 tür ve tür altı takson çok yıllık ömre sahiptir. Dünyada yaklaşık 80 türü vardır. Avrupa, Kanarya adaları, Kuzeydoğu Afrika dan Orta Asya ya kadar yayılış gösterir. Bunlardan Helianthemum strickeri endemik olmakla birlikte şimdiye kadar hakkında herhangi bir veri toplanamamıştır. Helianthemum apenninum türünün ise Türkiye deki varlığının teyide ihtiyacı vardır (Yeşilyurt, 2012). Küçük çalı, yarı çalı ve tek yıllık bitkilerdir. Yapraklar karşılıklı, genellikle kulakçıklı, saplı veya hemen hemen sapsızdır. Çanak yapraklar 5, dıştaki 2 tanesi şeritsi ve içteki 3 tanesinden çok daha küçüktür. Taç yapraklar genellikle sarıdır (Türkiye de). Stamenlerin hepsi verimlidir. Stigma en azından tabanda kıvrık olan bir stilus üzerindedir. Meyve yaprakları 3, tohum 3 veya daha fazla sayıdadır (Coode, 1965c). Çok yıllık Helianthemum türlerinin tür teşhis anahtarı aşağıda verilmiştir. 1.Yapraklar kulakçıksız; iç çanak yapraklar 3-5 mm.. Helianthemum oelandicum subsp. incanum 1.Yapraklar kulakçıklı; iç çanak yapraklar 5 mm den daha uzun 2.Çiçek kurulu kompakt, panikül, 20-80 çiçekli.. Helianthemum syriacum 2.Çiçek kurulu gevşek, panikül ya da salkım, 3-30 çiçekli 3.Bitki tamamen çalı; çiçekler hemen hemen sapsız.helianthemum stipulatum 3.Bitki sadece tabanda çalı; çiçekler belirgin saplı 4.İç çanak yaprakların iç yüzeyi kısa yıldızsı tüylü; stillus çift kıvrımlı 5.Çiçekler tek, lateral durumlu ve demet halindeki brahtelerden çıkar, veya eğer 2-3 tane ise, eklemsiz çiçek sapları üzerinden doğar; yapraklar genişliğinden 1,8-2,2 kat daha uzun Helianthemum strickeri 5.Çiçekler uçta; çiçek kurulu brahteli, veya eklemli saplar üzerinde çıkar; yapraklar genişliğinden (2,4-)2,7-3,4 kat daha uzun 6.Gövde dik; düğüm araları yapraklardan daha uzun; çiçek kurulu genellikle dallanmış, zembereksi seyrek 3-6 çiçekli; çiçek sapı genellikle eklemli değil; iç çanak yapraklar genişçe yumurtamsı, hemen hemen sivrimsi Helianthemum germanicopolitanum 6.Gövde sürünücü; düğüm araları yapraklardan daha kısa; çiçek kurulu basit, seyrek 2-4-çiçekli; çiçek sapı genellikle eklemli; iç çanak yapraklar genişçe eliptik, küt Helianthemum antitauricum 20
Helianthemum Mill. (Güngülü) 4.İç çanak yaprakların iç yüzeyi tüysüz; stillus tabanda kıvrık, üst yarısında düz 7.Gövde dik, çubuksu; iç çanak yaprakların dış kısmında yıldızsı tüyler yok, fakat özellikle damarlar üzerinde uzun, basit veya çatallı tüyler vardır Helianthemum kotschyanum 7.Gövde sürünücü veya yükselici; iç çanak yaprakların dış kısmı yıldızsı tüylü, damarlar üzerinde uzun, basit veya çatallı tüyler var veya yok 8.Çiçekler beyaz veya pembe, GB. Türkiye de nadir.. Helianthemum apenninum 8.Çiçekler sarı, Türkiye de yaygın 9.Yaprak her iki yüzeyde yeşil renkte. Helianthemum ovatum 9.Yaprak en azından alt yüzeyinde beyaz kıtıksı tüylü 10.Taç yapraklar 8-13 mm, yapraklar (3-) 5-8 mm genişliğinde. Helianthemum tomentosum 10.Taç yapraklar 6-9 (-10) mm, yapraklar 3-5 (-7) mm genişliğinde. Helianthemum nummularium Helianthemum nummularium 21
Helianthemum syriacum (Jacq.) Dum.Cours. Arap güngülü Genel coğrafi yayılışı tüm Akdeniz havzasıdır. Fakat Türkiye de nadir yetişen bir türdür. Asıl Ege ve Adana bölümlerinde yayılış göstermektedir. Deniz seviyesinden 150 m ye kadar olan yüksekliklerde yayılış göstermektedir. Habitat olarak friganadaki kireçtaşı çökelleri üzerinde yetişir. 40 cm ye kadar boylanabilen, dik ve gövde çok dallanmıştır. Yapraklar şeritsi-ters mızraksı, kenarı geri kıvrık, genellikle demetler halinde ve yoğun kıtıksı tüylüdür. Çiçek kurulu yoğun çiçekli zembereksi bir bileşik salkımdır (panikül). Çiçekler aşağı doğru sarkar. Çiçeklenme zamanı, nisan haziran ayları arasındadır (Coode, 1965c). 22
Helianthemum stipulatum (Forssk.) C.Chr. Kulak güngülü Genel coğrafi yayılışı, Kuzey Afrika ve Doğu Akdeniz de ve Arabistan da yayılış gösterir. Ülkemizde, Akdeniz bölgesinde kıyı kumulu ve çalılıklarında yetişir. 30 cm ye kadar boylanabilen dallanmış çalı formunda bir bitkidir. Yapraklar küçük 5-15 mm uzunluğunda, eliptik ve kenarları bariz geriye kıvrıktır. Yapraklar yoğun, gri yıldızsı tüylüdür. Çiçek kurulu 3-8 adet yarı sapsız çiçeklerden oluşan zembereksi şekildedir. Çanak yaprakların iç kısmı yoğun tüylüdür. Meyve yoğun tüylüdür. Çiçeklenme zamanı, nisan ayındadır (Coode, 1965c). 23
Helianthemum strickeri Grosser Bolkar güngülü Ülkemizde Niğde Bolkar dağlarından bilinen lokal endemik bir türdür. 2200 m yüksekliğindeki alpin kuşakta yetişmesine rağmen 1853 yılından beri populasyonu hakkında yeterli bir veri elde edilmemiştir. 20 cm ye kadar boylanabilen grimsi renkte çalı formunda bir bitkidir. Özellikle genç kısımlarda yayık tüylüdür. Yapraklar genişçe eliptik, her iki yüzeyi de gri-kıtıksı tüylüdür. Nadiren üst yüzeyde tüyler körelmiştir. Çiçekler üst yaprakların koltuklarında tekli, nadiren uçta 2-3 lü gruplar halindedir. Çiçek sapı eklemli değil ve çanak yapraklardan daha uzundur. Çanak yapraklar yumurtamsı ve sivridir. Stillus çift kıvrımlıdır. Çiçeklenme zamanı temmuz ayındadır (Coode, 1965c). Helianthemum tomentosum Gray Boz güngülü Dünyada Alpler ve Kafkaslar da yayılış gösteren bu tür, ülkemizde ise O. ve D. Karadeniz, Y. ve O. Kızılırmak ve Adana bölümlerinde yayılış gösterir. 650-2200 m rakımlardaki yamaçlar, otlaklar ve kayalık yamaçlarda yetişir. Gövde yarı çalı ve sıklıkla gevşek ve dağınık görünümlü bir bitkidir. Gövde her ne kadar tüylü olsa da bitki yeşildir. Fakat genellikle sert kılsı tüylü değildir. Yapraklar çok dar eliptikten dörtgensi şekle kadar değişir, (3-)5-8 mm genişliğindedir, sadece alt yaprakların yüzeyi sık tüylüdür. Kenarı geri kıvrık değil veya hafifçe geri kıvrıktır. Taç yapraklar 8-13 mm uzunluğundadır. Çiçeklenme zamanı, nisan ağustos ayları arasındadır (Coode, 1965c). 24
Helianthemum germanicopolitanum Bornm. Özge güngülü Endemik Ülkemizde sadece Çankırı da yetişen lokal endemik bir türdür. 30 cm ye kadar boylanabilen dik, çok yıllık yarı çalı bir türdür. Tüy durumu gövde üzerinde yatık tüylüdür. Yapraklar eliptik, dörtgensi ve çoğunlukla düğüm aralarından daha kısa, hemen hemen düz, yıldızsı-kıtıksı tüylü olup, alt tarafta daha yoğundur. Kulakçık dökülücüdür. Çiçek kümesi dallanmış veya basit, zembereksi seyrek 3-6 çiçeklidir. Çiçek sapı, çanak yaprakları nadiren aşar. İç çanak yapraklar genişçe yumurtamsı, ani bir şekilde sivrilen uçlu ve iç yüzeyi kısa yıldızsı tüylüdür. Stillus çift kıvrımlıdır. Meyve kapsül olup, kısa yoğun tüylüdür. Çiçeklenme zamanı haziran ayındadır (Coode, 1965c). 25
Helianthemum antitauricum Davis & Coode Has güngülü Ülkemizde sadece Adana ve Kayseri illerinden bilinen endemik bir türdür. 1800-2100 m rakımlardaki kayalık kireçtaşlı yamaçlarda ve karaçam ormanlarında yetişmektedir. Gövde 10 cm ye kadar boylanabilen, sürünücü ve kısa ve kompakt şekildedir. Tüy durumu kısa ve yıldızsı tüylüdür. Yapraklar ters yumurtamsı eliptik, 5-13 (-15) mm uzunluğunda ve düğüm aralarından çok fazla uzundur. En azından gençken kenarı geri kıvrıktır. Kulakçıklar aşağıda yoğundur ve dökülmez. Çiçek kurulu kısa, seyrek ve 2-4 çiçeklidir. Çiçek sapı sıklıkla eklemlidir ve çanak yapraklardan daha uzundur. İç çanak yapraklar genişçe eliptik, ucu küt, nadiren sivri ve iç yüzeyi tüylüdür. Stillus çift kıvrımlıdır. Kapsül seyrek tüylü, çenet kenarlarına doğru daha yoğun tüylüdür. Çiçeklenme zamanı haziran temmuz ayları arasındadır (Coode, 1965c). 26
Helianthemum kotschyanum Boiss. Kır güngülü Ülkemizde sadece Adana ve Orta Fırat bölümlerinden bilinen bir türdür. 100-400 m bozkırlarda yetişir. 8-30 cm ye kadar boylanabilen, yarı çalı ve dik şekilde büyüyen, gövdesi sert kılsı tüylü bir türdür. Yapraklar 5-30 mm uzunluğunda, 2-5 mm genişliğinde, kenarı bazen geri kıvrık, şeritsi-dörtgensiden dar mızraksı yapıya kadar değişir. Üst yüzeyi kılsı, bazen her iki yüzeyi yıldızsı tüylüdür. Çiçek kurulu 4-17 çiçekli, dik, çiçek sapı hemen hemen çanak yapraklara eşittir. Çanak yapraklarda yıldızsı tüyler yoktur. İç yüzeyi tüysüzdür. Genellikle belirgin kahverengi damarlı ve sert kılsı tüylüdür. Taç yapraklar 10-18 mm uzunluğundadır. Stillus altta kıvrık, fakat üst yarısında bazen düzdür. Çiçeklenme zamanı mayıs - haziran ayları arasındadır (Coode, 1965c). 27
Helianthemum nummularium (L.) Mill. Güngülü Ülkemizde Marmara, Batı Karadeniz, Orta Kızılırmak, Adana bölümü ile İç Anadolu ve Yukarı Fırat bölümlerinde doğal yayılış yapar. Gövde yarı çalı ve sıklıkla gevşek ve dağınık görünümlü bir bitkidir. Tüy durumu değişkendir. Fakat genellikle sert kılsı tüylü değildir. Yapraklar çok dar eliptikten dörtgensi şekle kadar değişir. Kenarı geri kıvrık değil veya hafifçe geri kıvrıktır. Ülkemizde iki alttürle temsil edilmektedir (Coode, 1965c). Helianthemum nummularium (L.) Mill. subsp. nummularium, Güngülü: Bitki tüylü olduğu halde yeşil, sadece alt yaprakların yüzeyi sık tüylüdür. Yapraklar 3-5(-7) mm genişliğindedir. Taç yapraklar 6-9(-10) mm uzunluğundadır. Dünyada O. ve K. Avrupa, Balkanlar, G. ve O. Rusya dan Kafkaslara kadar yayılış gösteren bu tür, ülkemizde G. Marmara, B. Karadeniz, O. Kızılırmak ve Adana bölümlerinde yayılış göstermektedir. 1000-2100 m rakımlardaki kayalık yamaçlarda ve nehir kenarlarındaki setlerde yetişir. Çiçeklenme zamanı nisan ağustos ayları arasındadır. Helianthemum nummularium (L.) Mill. subsp. lycaonicum Coode & Cullen, Çayır güngülü: Bitki çok yoğun beyaz tüylüdür. Ülkemizde B. Karadeniz, İç B. Anadolu, Y. Sakarya ve Y. Fırat bölümlerinde yayılış gösteren endemik bir alttürdür. 800-1600 m rakımlardaki bozkırlarda yetişir. Çiçeklenme zamanı mayıs temmuz ayları arasındadır. 28
Helianthemum ovatum Dunal Yeşil güngülü Dünyada O. Avrupa, Balkanlar ve Kafkaslarda yayılış gösteren bu tür, ülkemizde ise B. Karadeniz bölümünde yayılış göstermektedir. 900 2200 m rakımlardaki kireçtaşlı kayalık yamaçlarda yetişir. Gövde yarı çalı ve sıklıkla gevşek ve dağınık görünümlü bir bitkidir. Tüy durumu değişkendir. Fakat genellikle sert kılsı tüylü değildir. Yapraklar 3-5 (-7) mm genişliğinde, çok dar eliptikten dörtgensi şekle kadar değişir. Kenarı geri kıvrık değil veya hafifçe geri kıvrıktır. Yapraklar her iki yüzeyde yeşil renklidir. Çiçeklenme zamanı temmuz ağustos ayları arasındadır (Coode, 1965c). 29
Helianthemum oelandicum (L.) DC. subsp. incanum (Willk.) G.López Tüylü güngülü Dünyada Orta ve Güney Avrupa, Yunanistan, İtalya dan Kafkaslar a kadar yayılış gösteren bu tür, ülkemizde ise Batı ve Doğu Karadeniz, İç B. Anadolu, Konya, Yukarı ve Orta Kızılırmak, Adana ve Yukarı Fırat bölümlerinde yayılış göstermektedir. 800-2500 m rakımlardaki açık yamaçlar, bozkır, hareketli taşlık yamaçlarda yetişir. Çok yıllık yarı çalı bir türdür. Yapraklar eliptikten mızraksıya kadar, kulakçıksız, ya kısa yıldızsı tüylerle birlikte sık tüylü ya da değil. Açık yeşil veya bazen sık tüylüdür. Çanak yapraklar seyrek veya yoğun kıtıksı tüylüdür. İç çanak yapraklar 3-5 mm, çiçekler sarı ve 4-7 mm dir. Çiçeklenme zamanı mayıs ağustos ayları arasındadır (Coode, 1965c). 30 View publication stats