19, 74, 190-199 (2010) ARAÞTIRMA NOTU Parklarda k Koþullarla Dengeli, Ýþlevsel ve Estetik Bitkilendirme Ýlkelerinin Çanakkale Halk Bahçesi Örneðinde Ýrdelenmesi Füsun ERDURAN *, Sebla KABAÞ Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlýðý Bölümü, Terzioðlu Yerleþkesi, 17100 Çanakkale-TÜRKÝYE *Corresponding author: fusunerduran@comu.edu.tr Özet Halk Bahçesi'nin Çanakkale kentinin tarihi sürecinde taþýdýðý önemin yaný sýra, kentlinin rekreasyonel gereksinimleri için de yoðun kullanýma sahne olmasý, kent parký olarak kalite ölçütlerinin ve ekolojik niteliðinin araþtýrýlmasýný gerekli kýlmýþtýr. Çalýþmada öncelikle Halk Bahçesi'nin ekolojik niteliklerinin ortaya konulmasý amacýyla alanýn vaziyet planý sayýsallaþtýrýlarak park alanýndaki yumuþak yüzeylerin oranýnýn %58, sert yüzey ve yumuþak yüzey oranýnýn 1:1,38 olduðu belirlenmiþtir. Alanýn ekolojik olarak incelenmesinde diðer aþama ise, park alanýnda yer alan bitkilerin ekolojik isteklerinin ve dendrolojik özelliklerinin incelenmesidir. Bu amaçla bitkilerin özelliklerinin SPSS 15.0 Windows programýnda tanýmlayýcý istatistikleri yapýlmýþtýr. Buna göre alanda kullanýlan bitkilerin görsel niteliklerinin yetersiz olduðu, çiçekleri, yapraklarý, gövde ve meyveleri ile ilgi uyandýrabilecek türlere çok az yer verildiði belirlenmiþ, alanda bakým ve onarým çalýþmalarýnýn yetersiz olduðu tespit edilmiþtir. Çalýþma alaný, kent parký olarak nitelik ölçütlerini belirleyen kullaným biçimi, ulaþýlabilirlik, konfor ve imaj, sosyallik bileþenleri açýsýndan da incelenmiþtir. Buna göre alanýn kent parký nitelikleri açýsýndan sadece ulaþým yönünden yeterli olduðu, alan büyüklüðü, kiþi baþýna düþen alan oraný ve diðer ölçütler açýsýndan kent parký olarak yetersiz bulunduðu ortaya çýkmýþtýr. Anahtar kelimeler: Çanakkale, ekolojik nitelik, halk bahçesi, kent parký. Investigation of Balanced, Functional and Esthetic Plantation Principles in the Ecological Conditions of Parks: Exemplary Case of Çanakkale Halk Bahçesi Abstract Halk Bahçesi has got an important role during the history of Çanakkale City and also an intense use for recreational requirements of the citizens. Because of these characteristics, quality criteria and ecological quality of the urban park were investigated. In this study firstly to determine of the ecological quality of Halk Bahçesi, plan of the site was digitized and permeable surface in the area was determined as a ratio of % 58, the ratio of the impermeable surface and permeable surface was 1:1,38. The second step of the ecological investigation in the area is to bring out of ecological requirements and dendrologic characteristics of the plants. For this purpose, descriptive statistics of plants characteristics were presented by using SPSS 15.0 Windows. According to this data, ornament qualities of the plants used in the area were observed to be insufficient; effective types with the flowers, leaves, stocks or fruits were used rarely. Therefore in the park area quantity of the plant types that have attractiveness with their ornament effect was observed rarely, maintenance and reparation works were determined as insufficient. In the study also the quality criteria of the area such as usage, accessibility, comfort and image, sociality were analyzed. According to this data, accessibility of the area was determined as sufficient; size of the area, capitation proportion of the area and the other criteria were determined as insufficient. Keywords: Çanakkale, ecological quality, halk bahçesi, urban park. Erduran F, Kabaþ S (2010) Parklarda k Koþullarla Dengeli, Ýþlevsel ve Estetik Bitkilendirme Ýlkelerinin Çanakkale Halk Bahçesi Örneðinde Ýrdelenmesi. 19, 74, 190-199. GÝRÝÞ Parklar, kentin ekolojik yönden niteliðinin artmasýný saðlayan ve kentlinin doða ile baðlantý kurduðu, rekreasyonel ve sosyo-kültürel ihtiyaçlarýný karþýladýðý, kentte yaþamanýn getirdiði olumsuz koþullarý iyileþtirici etkiye sahip alanlardýr. Parklar, ormanlar, yeþil koridorlar gibi doðal deðerler ile bu doðal deðerlerin aðaç ve su gibi bileþenlerinin kent içerisinde bulunmasý yaþam niteliðine birçok þekilde katký saðlamaktadýr. Hava Geliþ: 03.06.2009 / Kabul: 24.11.2009 190 No: 74, 2010
Parklarda k Koþullarla Dengeli, Ýþlevsel ve Estetik... ve suyu temizlemek, rüzgar ve gürültüyü perdelemek, mikro klimayý dengelemek gibi çevresel faydalarýnýn yaný sýra doðal alanlar, modern kentlerin yaþanýlabilirliði ve kent sakinlerinin saðlýðý için kritik bir öneme sahip olan sosyal ve psikolojik faydalar da saðlamaktadýrlar. Bir park ziyareti stresi azaltarak sakinlik verebildiði gibi, ayný zamanda dinlenme olanaðý yaratarak, kent sakinlerinin kendilerini yenilenmiþ hissetmesini saðlayabilmektedir (Chiesura 2004). Bir parkýn bu iþlevleri yerine getirebilmesi doðru tasarýmlar yapýlmasý ile mümkün olacaktýr. Tasarýmýn uygunluðunun genel göstergeleri; kullaným çeþitliði, ulaþýlabilirlik, kullaným rahatlýðý, imaj ve sosyallik olarak kabul edilebilir. Parkýn nasýl kullanýldýðýnýn gözlemlenmesi ve insanlarýn park ile ilgili algýlamalarýnýn ölçülmesi, parký baþarýlý bir yer haline getirmek için hangi deðiþikliklerin yapýlabileceðini anlamada önemlidir (Yücel ve Yýldýzcý 2006). Diðer önemli konu ise park alanýnýn ekolojik niteliðidir. k nitelik, bir peyzajýn veya ekosistemin saðlýðýný ve habitat deðerlerini belirleyen strüktürel ve fonksiyonel özelliklerinin bileþkesidir. Bu, ekosistemin doðal fonksiyonlarýný devam ettirdiði seviyedir. Doðala yakýn durumda bulunmasý gereken dört özellik; bitkisel üretim, su, biyolojik çeþitlilik ve toprak þeklindendir. Bu ölçütlerin biri yada bir kaçý göz önünde bulundurularak bir alandaki ekolojik nitelik hakkýnda daha objektif yorumlar yapýlabilir. Kentsel ortamlardaki ekolojik niteliðin ölçülmesinde en yaygýn kullanýlan ölçütlerden birisi biyolojik çeþitliliktir. Bir alanda biyolojik çeþitlilik açýsýndan doðala yakýn bir seviyenin yakalanmasý, doðal bitki örtüsünden türlerin aðýrlýklý olarak kullanýmýyla mümkün olabilir. Diðer bir deyiþle, çeþitlilik derken her tür bitki ile saðlanan zenginlik yerine doðallýk faktörü öne çýkmaktadýr. k niteliði belirleyen diðer bir unsur yüzey özelliðidir. Kentsel ortamlarda yumuþak (geçirimli) ve sert (geçirimsiz) yüzeylerin daðýlýmý yanýnda, bu yüzeylerin kaplama özellikleri (çýplak, toprak, çim, asfalt, beton) kent ekosistemi üzerinde önemli etkiye sahiptir. Özellikle yumuþak yüzeyler, üzerinde çeþitli habitatlarýn oluþmasýný saðlayacaðýndan biyolojik çeþitliliði artýrýcý nitelik ortaya koyarlar (Eþbah 2006). Kentsel alanlarda ekosistemin dengelenmesinde doðru bitkilendirme yaklaþýmlarýnýn önemi fazladýr. Bitkilendirme yoluyla kentlerde saðlanacak en önemli ekolojik etki: sýcaklýðýn dengelenmesi, güneþ ýþýnlarýnýn etkisinin azaltýlmasý, gölgeleme, rüzgar hýzýnýn azaltýlmasý, toz tutma, CO 2 tutulmasý ve O 2 üretimi, hava neminin düzenlenmesi, topraðýn su içeriðinin dengelenmesi, gürültünün azaltýlmasý þeklindedir. Aðaç ve diðer odunsu bitki topluluklarý, doðala yakýn ortamlara olanak saðlamalarý nedeniyle hayvanlar ve diðer bitkiler için çok yönlü yaþam ortamlarýdýr. Diðer canlýlar odunsu bitkiler arasýnda her þeyden önce rahatsýz edilmeden çoðalma ya da geliþme olanaðý bulurlar. Bitkilendirme aracýlýðýyla odunsu bitkiler gölgeleme, rüzgâr hýzýný azaltma, yaprak dökümü vb. etkileriyle önemli ölçüde zengin toprak yaþamýný da saðlamýþ olurlar (Aslanboða 2002). Bitkilerin diðer önemli iþlevi estetik yani görsel algýlama özellikleridir. Odunsu bitkilerin estetikdekoratif olarak algýlanmalarýnda öncelikle sahip olduklarý dendrolojik özellikler yani bitkinin bütün olarak ve çeþitli organlarýnýn (gövde, gövde kabuðu, dallar, yaprak, çiçek, meyve) biçim, hacim, renk ve doku özellikleri önem taþýmaktadýr. Bu öðelerin çeþitli tasarým ilkeleri çerçevesindeki kombinasyonlarý sonucunda, kalýcý ya da yýl içinde mevsimlere göre deðiþen görsel etkiler elde edilir. Bitkinin genel formunun anlatýmý olan habitus, düzenlemede önemli etkiye sahiptir. Bitkilendirme alanlarýnda bitkinin çiçekli veya meyveli olduðu dönem, özellikle çiçekler kokulu ise kýsa süreli de olsa dikkat çeken faktörlerdir (Aslanboða 2002). Park alanlarýnda doðru bitkilendirme yapýlmasý kentin nitelik kazanmasýný saðlarken kullanýcýlara da çok yönlü imkanlar sunabilmekte ve kentlinin doða ile baðlantýsýný kuran ilgi çekici mekanlar ortaya çýkarabilmektedir. Bu nedenle park alanýnýn ekolojik niteliðinin artýrýlmasýnýn kente saðlayacaðý katkýlar göz önünde bulundurularak bu çalýþma önemli görülmüþtür. Bu çalýþma ile Çanakkale kentinin merkezinde yer alan ve Çanakkale kent dokusuna bakýldýðýnda yoðun bir leke olarak görülen Halk Bahçesi'nin sahip olduðu bitki örtüsü ve ekolojik deðerleri incelenerek alanýn ekolojik açýdan niteliðinin belirlenmesi ve bu yönden niteliðinin artýrýlabilmesi için ne gibi önlemlerin alýnmasýnýn gerektiðini belirlemek amaçlanmýþtýr. Bu doðrultuda park alanýnda yer alan bitkisel potansiyelin detaylý bir incelemesi yapýlmýþ ve kent parkýna uygunluðu yönünden yeterliliði ortaya konmuþtur. Halk bahçesinin sunduðu kullanýmlar ve olanaklarý; ulaþýlabilirliði, konfor-imajý, sosyallik durumu No: 74, 2010 191
Erduran ve Kabaþ incelenerek ve alanýn park ölçütlerine göre niteliðinin belirlenerek geleceðe yönelik olarak yapýlacak tasarýmlara ýþýk tutulmasý hedeflenmiþtir. Çanakkale kentsel ölçekte son yýllarda hýzlý bir geliþim göstermektedir. Fakat bu geliþimle doðru orantýlý olarak kent ekosistemindeki bozulmalarýn da giderek arttýðý görülmektedir. Çanakkale kenti açýk-yeþil alanlarýnda çevre düzenleme faaliyetlerinde kullanýlan bitkisel materyal sayýsal olarak oldukça yeterli gibi görülse de uygulamalarda bu bitkilerin kullanýldýðý mekanlarda, bitkilerin ekolojik isteklerinin göz önüne alýnmamasý, amaca uygun bitki türlerinin seçilmemesi gibi tasarýmsal yanlýþlýklar bulunmaktadýr. Bu yanlýþlýklar özellikle, park ve bahçelerde, spor alanlarýnda, çocuk oyun alanlarýnda, yol ve refüj bitkilendirmelerinde kendini açýkça göstermektedir. Bir yandan bitki materyalinin estetik ve fonksiyonel özellikleri dikkate alýnmadan yapýlan bitkilendirmeler, diðer yandan plansýz ve yoðun yapýlaþma nedeniyle kent, yaþanýlmaz ve karmaþýk bir yapýya dönüþmüþtür (Kelkit 2002). Son yýllarda kentte yenileme ve onarým projelerine aðýrlýk verilmekte, kent toplu konutlarla geliþmekte ve yeni yeþil alanlar projelendirilmektedir. Bu geliþim planlarýnýn hazýrlanmasýnda ve bakým-yenileme çalýþmalarýnda kentlinin yoðun olarak kullandýðý Halk Bahçesi'nin de nitelikli bir park alanýna dönüþerek kentlinin ihtiyaçlarýna daha iyi cevap verebilir hale gelmesinde, alandaki mevcut bitkisel dokunun bilimsel olarak irdelenerek bitkilendirme yönünden alanýn zayýf yönlerinin belirlenmesinde bu çalýþmanýn önemli bir açýðý kapatacaðý düþünülmektedir. MATERYAL VE YÖNTEM Çalýþmanýn materyalini kent merkezinde yer alan, Çanakkale kentinde en yoðun kullanýma sahip ve en eski park alaný olan Halk Bahçesi oluþturmaktadýr. Halk bahçesi, Çanakkale'nin en eski ailelerinden Calvert ailesinin konaðýnýn bahçesinden kalan yeþil alanýn park haline getirilmesi ile oluþmuþtur. Savaþlar sýrasýnda sahildeki aileye ait büyük konak yýkýlmýþ, bahçede küçük bir Ýngiliz evi kalmýþtýr. Ýngiliz bahçesi olarak bilinen alan 1938 senesinde kamulaþtýrýlmýþ ve 36.500 m 2 alana sahip bir parka dönüþtürülmüþtür. Alanda bahçenin ilk kuruluþundan itibaren korunan Cupressus sempervirens L., Pinus brutia L., Ulmus campestris L. gibi aðaçlar bulunmaktadýr (Anonymous 2002). Çalýþmada yardýmcý materyal olarak Çanakkale 192 Belediyesinden elde edilen parkýn vaziyet planý, konu ile ilgili resmi belgeler ve yayýnlar kullanýlmýþtýr. Halk Bahçesinin mevcut durumu Netcad 4.0 programýnda sayýsallaþtýrýlarak alanýn ekolojik nitelik ölçütlerinin belirlenmesinde materyal olarak kullanýlmýþtýr. Ayrýca Halk Bahçesinin kent parký ölçütlerine uyumunun belirlenmesinde Yücel ve Yýldýzcý (2006)'nýn kent parklarýnýn nitelik ölçütlerinin belirlenmesi için oluþturduklarý anket sorularýndan yararlanýlarak karne hazýrlanmýþtýr ve parkýn niteliðinin belirlenmesinde materyal olarak kullanýlmýþtýr. Çalýþmanýn yöntemini; bitki tür ve konumlarýnýn belirlenmesi, vaziyet planýnýn alana uygunluðunun deðerlendirilmesi amacýyla yerinde gözlemler ve incelemeler yapýlmasý, halk bahçesinin vaziyet planý üzerinde bitki özelliklerinin oransal deðerler olarak tanýmlanmasý, bu yol ile alanýn ekolojik niteliðinin belirlenmesi, hazýrlanan karnelerle alanýn özelliklerinin puanlanmasý ile parkýn nitelik ölçütlerine uyumunun belirlenmesi oluþturmaktadýr. Çalýþmanýn yönteminin uygulanmasý iki aþamada gerçekleþtirilmiþtir. Birinci aþamada alandaki mevcut bitkilerin türleri belirlenerek, parkýn vaziyet planý üzerine AutoCAD 2008 programýnda çizgisel tanýmlamalarý yapýlmýþtýr. Ayný zamanda 2007 yýlýna ait Goggle Earth Uydu görüntüleri altlýk olarak kullanýlarak mevcut yeþil alanlarýn doðruluklarý kontrol edilmiþtir. Halk bahçesinin ekolojik özelliklerinin belirlenmesi amacý ile alanýn mevcut bitkisel ve yapýsal planý hazýrlandýktan sonra Netcad 4.0 programýnda sayýsallaþtýrýlmasý yapýlarak, park alanýnda sert ve yumuþak yüzeylerin (geçirimli yüzeylerin) alansal açýdan oraný belirlenmiþtir. Park alanýndaki mevcut yumuþak yüzeyler toprak alanlar ve bitkilendirilmiþ alanlardýr ve bu alanlarýn tüm park alanýndaki yüzdelik oraný belirlenmiþtir. Bu orana göre park alanýnýn ekolojik niteliði belirlenebilmektedir. Bu çalýþmalara paralel olarak mevcut bitkilerin ekolojik istekleri, dendrolojik özellikleri, estetik ve görsel algýlama özellikleri SPSS 15 Windows programýnda deðerlendirilmiþtir. Bu özelliklerin (yaprak rengi, gövde rengi, çiçek rengi, bitki boyu, çapý, çiçek rengi-kokusu, rüzgara dayanýklýlýk, florada bulunmasý, kent ortamýna uyum saðlama vb.) alanda bulunma yüzdesi tanýmlayýcý istatistikler þeklinde verilmiþtir. Ýkinci aþamada; halk bahçesinin kent parký ölçütlerine uyumunun belirlenmesi için Yücel ve Yýldýzcý (2006)'nýn kent parklarýnýn nitelik ölçütü- No: 74, 2010
Parklarda k Koþullarla Dengeli, Ýþlevsel ve Estetik... nün belirlenmesi için oluþturduklarý anket sorularýndan yararlanýlarak Hepcan ve Ayhan (2004) ýn güvenliðe yönelik yaptýklarý çalýþmada uyguladýklarý karne yöntemi de göz önünde bulundurularak karneler hazýrlanmýþtýr. Bu karnelerle Halk Bahçesi'nin aktivite ve kullanýmlar, ulaþýlabilirlik, konfor-imaj ve sosyallik açýsýndan nitelik ve niceliklerinin iyi, orta, zayýf þeklinde birden üçe kadar puanlanmasý yapýlmýþtýr. Puanlamalar yapýlýrken, park alaný farklý mevsimlerde, haftanýn farklý gün ve saatlerinde gezilmiþ, alaný kullanan kiþilerle görüþmeler yapýlmýþ, kullanýcýlar sosyallik ve alaný kullanýmlarý yönünden gözlemlenerek deðerlendirilmiþtir. Park alanýnýn mesleki bakýþ açýsý ile kullanýcý görüþleri dikkate alýnarak analizinin yapýlmasý istendiðinden araþtýrýcý tarafýndan deðerlendirilmiþtir ve araþtýrýcý alanda yaptýðý gözlemler ve görüþmeler doðrultusunda her bir ölçüte puan vermiþtir. Daha sonra verilen tüm puanlar göz önünde bulundurularak, tüm kriterlere göre alanýn bütünü deðerlendirilmiþtir. BULGULAR Halk bahçesinin toplam 3,1 hektarlýk alanýnda yumuþak (çim, bitkilendirilmiþ ve toprak alanlar) yüzeyler 1,8 hektardýr. Buna göre alanda sert yüzeyyumuþak yüzey oraný 1:1,38'dir. Diðer bir deyiþle alandaki yüzeylerin % 58'i geçirimli yüzeylerdir (Þekil 1). Geçirimli yüzeyle geçirimsiz yüzey oraný yaklaþýk olarak eþit miktarda görülmektedir. Eþbah (2006) Aydýn'da kent parklarý ile ilgili yaptýðý çalýþmasýnda geçirimli yüzeylerin geçirimsiz yüzeylerle oranýnýn yakýn olmasý ve geçirimli yüzeyin az olmasý durumunda kent parký kalitesinin düþük olduðunu vurgulamaktadýr. Bu kriter de dikkate alýndýðýnda park alanýnýn genel büyüklüðü ve konumuna göre ekolojik açýdan bu oranýn düþük olduðu görülmektedir. Buna göre parkýn ekolojik niteliði orta deðerdedir. Park alanýnda iþlevi olmayan sert yüzeyler mevcuttur, bu alanlarýn ve oyun alanlarýnýn çevresinin bitkilendirilmesi ile bu oran yükseltilebilecektir. Halk bahçesine ait bitki örtüsündeki türler yerinde yapýlan tespitler sonucu belirlenmiþ, AutoCAD 2008 programý aracýlýðýyla mevcut durum planýna iþlenmiþtir (Þekil 2). Alanda belirlenen bitki örtüsünün ekolojik istekleri (Çanakkale doðal bitki örtüsünde bulunma durumu, rüzgara ve kent ortamýna dayanma) ve dendrolojik özellikleri (habitus, yaprak, gövde, çiçek, meyve özellikleri, boy ve çap geniþlikleri) saptanmýþ, bu deðerlerin SPSS Þekil 1. Çanakkale Halk bahçesinde mevcut alanlarýn sayýsallaþtýrýlarak alan hesabý yapýlmasý. Þekil 2. Çanakkale Halk bahçesinin vaziyet planý 2009 (Anonymous 2002'den yararlanýlarak geliþtirilmiþtir). 15.0 Windows istatistik programýnda tanýmlayýcý istatistikleri yapýlmýþ ve sayýsal deðerleri içeren tablolar sunulmuþtur. Buna göre ekolojik istek ya da dendrolojik özelliklerinden biriyle ön plana çýkan türlerin oranlarý belirlenmiþtir. Bitkisel tasarýmlarda; bitkinin fonksiyonu yaný sýra estetik özelliklerinin de göz önünde bulundurulmasý ve tasarým ilkeleri doðrultusunda kullanýlmalarý önemlidir. Bu ilke ve öðeler mekanýn büyüklüðüne, çevrenin fiziksel özelliðine vb. koþul- No: 74, 2010 193
lara göre farklý þekillerde uygulanabilir. Bitkilerin kullanýmýnda istenilen amaçlara ulaþýlabilmesi için bitkilerin görsel algýlama özelliklerinin tanýmlanmasý ve kullanýmlarýndaki etkileri tartýþýlmalýdýr (Gültekin 1994). Halk bahçesinde bulunan bitkilerin hem estetik yönden hem de iþlevsel olarak doðru kullanýlýp kullanýlmadýðýna bakabilmek için bu özellikleri tanýmlanmýþ ve kullaným þekilleri göz önünde bulundurulmuþtur. Alanda 85 tür bitki belirlenmiþtir ve özellikleri tanýmlayýcý istatistik olarak sayýsal deðerlerle tanýmlanmýþtýr (Tablo 1). Halk bahçesindeki bitki türleri genellikle geniþ yapraklý aðaç ve çalýlardan oluþturmaktadýr (Tablo 2). Geniþ yapraklý bitkilerde herdem yeþil türlerin az olduðu, bir türden çok sayýda kullanýlarak monotonluk yaratýldýðý görülmektedir. Ýbreli bitkilerde farklý türlere yer verilmemiþtir, fakat ayný türden fazla sayýda kullanýlmýþtýr. Park alanýnda özellikle Ulmus campestris L., Fraxinus excelsior L., Pinus brutia L., Cupressus sempervirens L., Laurus nobilis L. türlerine çok yer verilmiþ olup ilgi uyandýrýcý renkli bitkilere yer verilmemiþtir. Alanda çoðunlukla tüm Anadolu'da ve Akdeniz ikliminde yetiþebilen türler bulunmaktadýr (Tablo 2). Bu da Çanakkale iklimine de uygun olduklarýný göstermektedir. Park alanýnda çoðunlukla ýþýk isteði yüksek veya yarý gölge ortamlarda geliþim gösterebilen bitkiler mevcuttur. Fakat alanda bitkiler çok boylanmýþ ve sýk dikilmiþ olduklarýndan birbirlerini gölgeler durumdadýrlar. Alandaki bitkilerin toprak isteði açýsýndan çoðunlukla kuru-kumlu, aðýr killi-tuzlu topraklara dayanabilenler ve genel olarak her türlü toprak þartýnda yetiþebilen türler olduðu görülmektedir (Tablo 3). Bitkilerin kök yapýlarý genelde yayýlýcý-yayvandýr. Çanakkale bölgesinde taban suyu seviyesinin yüksek olmasý, bu kök sistemindeki bitkilerin geliþimi için sorun oluþturmaktadýr. Alanda soðuða dayanýklý türler çoðunlukta olmasýna karþý %47 oranýnda da soðuktan korunmasý gereken türler vardýr. Çanakkale iklimi kýþ mevsiminde soðuk rüzgarlara hakim olduðundan bitkilerin korunmasý için önlemler alýnmalýdýr. Bitki formu açýsýndan daha çok daðýnýk formlu bitkiler mevcuttur. Farklý tür bitkiler sayýsal olarak az olduðundan form olarak da alanda çeþitlilik yoktur. Park alanýnýn genelinde mevcut türlerin habitus özellikleri görsel etkileri yönünden incelenmiþtir (Tablo 4). Buna göre habitusu görsel yönden etkisiz olan türler %56,5 oranýndadýr. Alanda ayný türlerin sürekli tekrarý yapýldýðýndan habitus özelliði 194 Erduran ve Kabaþ Tablo 1. Halk bahçesindeki mevcut süs bitkileri (Karamanoðlu 1974, Gültekin 1994) etkileyici olan bitkilerin görsel algýsý etkisiz kalmaktadýr. Ayný þekilde alanda %61,2 oranla gölge etkisi olmayan Cupressus sempervirens L. gibi bitki türlerine yer verilmiþtir. Fakat bu bitkiler ile birlikte alanda sayýca daha fazla kullanýlan Ulmus campestris L. gibi geniþ taçlý, uzun boylu bitkiler yoðun gölge etkisi oluþturmaktadýr. Alanda 0,50 m-1,50 m boylarýnda olan bitkiler No: 74, 2010
Parklarda k Koþullarla Dengeli, Ýþlevsel ve Estetik... %10,6; 2m-4m boylarýnda olanlar %25,9; 5m-10m boylarýnda olanlar %26; 15-25m boylarýnda olan bitkiler %30,6; 30-35m boylarýnda olan bitkiler %7 oranýndadýr. Alanda yüksek boylu bitkilerin oraný fazladýr, bu da alanýn yaþlý bitkilerden oluþmasýndan kaynaklanmaktadýr. Bitkilerin taç geniþliði de yaþlarý ile ilgilidir. Taç geniþlikleri 0,5m-1,5m arasý olanlar %14,1; taç geniþliði 2m-5m arasýnda olanlar %45,9; taç geniþliði 6m-12m arasýnda olanlar %22,3; taç geniþlikleri 15m-30m arasýnda olanlar %16,6 oranlarýndadýr ve bu da alanda birbirini çok gölgelemelerine neden olmaktadýr. Bitkilerin türlerine göre doku özellikleri incelendiðinde ince ve kaba dokulu olanlarýn sayýsal olarak yaklaþýk eþit oranda olduðu görülmektedir. Kent ortamýnda yetiþmeye uygun olan türler %89,4 oranýndadýr (Tablo 5). Park alanýndaki bitkiler çoðunlukla rüzgar etkisine dayanýklýdýr. Fakat bitkilerin doðal bitki örtüsünde bulunma oranlarý düþüktür (Tablo 6). Bu da parkýn ekolojik niteliðinin geliþtirilmesi için doðala yakýn bir seviyenin yakalanmasýný olumsuz etkileyen faktörlerden biridir. Bitkilerin tuza dayanýklýlýk durumu ise %57,6 oranýndadýr. Park alanýndaki bitkilerin %81,2'si budanabilen türlerdir ve bakým þartlarý daha kolaydýr. Bitkisel tasarýmda kullanýmlarýnýn oraný ise soliter %16,5; sýnýr bitkisi %15,3; örtü bitkisi %4,7; hem grup hem soliter olarak kullanýlabilenler %63,5 tir. Alanda yapraklarýnýn görüntüsü etkisiz olanlar %49,4 oranýndadýr. Yapraklarýnýn þekli ile etkili olanlar %20; sonbahar rengi ile etkili olanlar %5,9; alacalý yapraklarý ile etkili olanlar %2,4; herdem yeþil olanlar %14,1; gümüþi renkli olanlar %5,9; kýrmýzý yapraklarý ile etkili olanlar %2,4 oranlarýndadýr. Park alanýnda renkli yapraklarýyla dikkat çeken türlerin oranýnýn çok düþük olduðu görülmektedir. Diðer önemli bir görsel etki olan gövde kabuðu rengi yönünden bitkilerin %88,2'sinin belirgin olarak renk etkisi yaratmadýðý, gövde üzerinde ilgi uyandýracak þekiller ve doku bulunmadýðý görülmektedir. Meyve görüntü ve renkleriyle dikkat çekme durumlarý ise, etkisiz %29,4; kýrmýzý %9,4; kahve rengi %9,4; kýrmýzýmsý kahve %5,9; turuncu %1,2; yeþil %10,6; siyah %4,7; sarý %12,9 þeklindedir. Çiçeklerinin görüntüsü etkisiz olanlar %23,5; beyaz %28,2; açýk pembe %2,4; koyu pembe % 5,9; kýrmýzý % 1,2; sarý % 7,1; mor % 5,9; farklý renklerde % 3,5 oranlarýndadýr. Renkli olan çiçekler de boyut yönünden dikkat çekici deðildir ve renkleri beyaz ve Tablo 2. a. Bitkilerin tipleri, b. bitkilerin yetiþtiði bölgeler (Aslanboða 2002). Tablo 3. a. Bitkilerin ýþýk isteði, b. Toprak isteði, c. Kök yapýsý (Güngör ve ark. 2002). Tablo 4. a. Soðuða dayaným, b. Bitkilerin formu, c. Habitus (Güngör ve ark. 2002). Tablo 5. a. Bitkilerin dokusu, b. Bitkilerin kent ortamýna uyumu (Güngör ve ark. 2002). Tablo 6. a. Bitkilerin rüzgardan etkilenmesi, b. Bitkilerin doðal olup olmadýðý (Güngör ve ark. 2002). açýk pembe olanlar uzaktan algýlanamamaktadýr. Çiçekleri kokusuz olanlar % 56,5; çiçek kokusu güzel olanlar % 16,5; çiçek kokusu kötü olanlar % 3,5 oranlarýndadýr. Halk bahçesi 36.500m 2 lik alana sahiptir. Alanýn nitelik ölçütlerini belirleyen kullaným, ulaþýlabilirlik, konfor ve imaj, sosyallik bileþenleri açýsýndan da alanýn analizi yapýlmýþtýr. Kent parklarýnýn kentlinin tüm yaþ gruplarýna ve ihtiyaçlarýna hizmet edebilmesi ile birlikte, etkili hizmet alaný yarýçapýnýn No: 74, 2010 195
Erduran ve Kabaþ 1-10 km olduðu ve ideal büyüklüklerinin 40-800 da olduðu göz önünde bulundurulmalýdýr (Emür ve Onsekiz 2007). Ayný zamanda kent parký kent rekreasyon dokusu içerisinde yer almalýdýr ve her yaþ grubunda ve sosyal yapýdaki kentlinin ihtiyaçlarýna cevap verebilecek aktivasyonlara sahip olmalýdýr. (Gül ve Küçük 2001). Bu kriterler göz önünde bulundurularak Çanakkale Halk Bahçesi'nin kent parký nitelikleri oluþturulan çizelge ile deðerlendirilerek irdelenmiþtir (Tablo 7). Park alanlarý, kent içinde "yeþil" sistemi oluþturma özelliði ve bu sistemin devamlýlýðýný saðlama açýsýndan hem bir kentsel öðe hem de sosyal bir mekan olma özelliðine sahiptir. Kentsel kültür birikiminin yansýdýðý ve toplumsal iletiþimin gerçekleþtiði odak noktalarýdýr. Parklarýn ekolojik, sosyal ve hizmet nitelikleri, donatýlarý, peyzaj deðeri, eriþilebilirliði ve estetik deðerleri, parklarýn kentsel yaþam kalitesine katkýsýný belirlemektedir (Emür ve Onsekiz 2007). Bireyin çevresinden hoþnutluðu yaþam niteliðini etkiler. Kalite en basit sekliyle, mevcut durumdan eksikliklerin çýkarýlmýþ halidir (Yavuzçehre ve Torlak 2006). Halk bahçesi için kalite ölçütlerinin puanlanmasýnda alan kullanýmý ve aktiviteler yönünden zayýf; konfor ve imaj yönünden orta ve zayýf; sosyallik yönünden orta; ulaþým yönünden iyi olduðu görülmektedir. Buna göre alan, kent parký nitelikleri açýsýndan kent merkezinde yer almasýndan dolayý ulaþým yönünden yeterlidir. Halk bahçesi 36,5 da lýk alaný ile Emür ve Onsekiz (2007)'in çalýþmalarýnda kent parklarý için 40-800 da olarak belirtilen ideal büyüklüðün altýnda kalmaktadýr. Halk bahçesi kullanýcýlarýn farklý yaþ gruplarýna ve farklý ilgi alanlarýna göre çeþitli aktiviteler yapmasýna olanak tanýmamaktadýr. Ayrýca alanda dinlenme eðlenme amaçlarýna yönelik kullanýmlara yer verilmemiþtir. Alan sadece gölgede yürüyüþ yapma imkaný saðlamaktadýr. Ziyaretçilerin gruplar halinde oturarak sosyalleþebilecekleri oturma alanlarý yoktur. Alana kalabalýk gruplarla gelenler çimlere oturmaktadýrlar ve bu da park içinde görsel olarak itici olmaktadýr. Ayný zamanda çim alanlarýn uzun süre ezilmesine baðlý olarak yok olduðu ve gelenlerin çöplerini de buralarda býraktýðý görülmektedir. SONUÇ VE TARTIÞMA Halk Bahçesi'nin kentsel kaliteyi artýrýcý yönde geliþiminin saðlanabilmesi için hem ekolojik yönden hem de bitkilendirme ilkeleri yönünden tekrar ele 196 alýnarak tasarlanmasý gerekir. k yönden, alanda mevcut çim alanlarýn oranýnýn artýrýlmasý ve parka gelenlerin bölge doðal örtüsünü de tanýmalarýný saðlayacak ve alana kimlik kazandýracak doðal örtüdeki türlere daha fazla oranda yer verilmesi gerekir. Alanda yumuþak yüzeylerin oraný %58'dir ve bu oran Eþbah'ýn (2006) Aydýn kent parklarý ile ilgili yaptýðý çalýþmada belirttiði gibi ekolojik nitelik açýsýndan düþük bir deðerdir. Alanýn özellikle yumuþak yüzeylerinin artýrýlmasý, mevcut toprak alanlarda yer örtücü bitkilere yer verilmesi niteliðine katký saðlayacaktýr. Ayrýca park alanýnda ziyaretçilerin oturabileceði alanlar sýnýrlý olduðundan çim alanlar, uzun süreli ve yoðun olarak basýlmaya maruz kalmaktadýr ve bakýmlarý da yapýlmamaktadýr. Park alanýnda mevcut aðaçlarýn büyük bir yoðunluðu, daha önceki aile konaðýnýn bahçesinden kalmýþtýr ve budama, bakým iþleri yeterli yapýlmadýðýndan birbirinin geliþmesini engelleyerek formlarý bozulmuþtur. Ayný zamanda yaþlý ve kurumuþ aðaçlarýn fazla oluþu yangýn tehlikesi ve zararlý böceklerin konaklamasý sorunlarýný ortaya çýkarmaktadýr. Park alanýnda geniþ çaplý budama iþlemi uygulanarak bölge ekolojisine uygun, alana hareketlilik kazandýracak renk etkisi olan süs bitkileri ile takviyeler yapýlmalýdýr. Mevcut bitkiler, Aslanboða (2002)'nýn belirttiði kentlerde bitkilerin ekolojik etkilerini alanda saðlamakla birlikte yeterli estetik etki uyandýramamaktadýrlar. Aslanboða'nýn tasarým ilkeleri açýsýndan önemli gördüðü dendrolojik özellikler, alanda kullanýlan bitkilerde oldukça düþük oranlara sahiptir. Alanda gölge etkisi olan türler daha az olmasýna karþýn nicelik olarak bu bitkilerin fazla olmasý park alanýnýn oldukça yoðun gölge olmasýný saðlamaktadýr. Alanda mevcut bitkilerin kullanýmýnda birbirleri ile dengeli, uyumlu olarak kullanýlmadýklarý, bazý türlerin vurgulanarak ilgi çekmelerinin saðlanmadýðý, alanýn bir koruluk ya da aðaçlandýrma alaný niteliðinde olduðu görülmektedir. Peyzaj Mimarlýðý çalýþmalarýnda kullanýlan bitkileri sadece süs bitkileri olarak nitelendirmek hem eksik hem de yanlýþ bir tanýmlamadýr. Bitkilerin gürültü, toz, gaz, hava, su ve görsel kirliliðin önlenmesinde büyük faydalarý olduðu gibi çevre kalitesine katkýda bulunarak rekreasyonel olanaklar saðlarlar (Yýlmaz ve Zengin 2003). Halk bahçesi de bitkisel potansiyeli ile kent ekosistemini dengeleme ve mikroklima etkisi yaratma yönünden önemli bir No: 74, 2010
Parklarda k Koþullarla Dengeli, Ýþlevsel ve Estetik... Tablo 7. Kalite Ölçütlerinin Belirlenmesinde Kullanýlan Ölçüt Karnesi (Yücel ve Yýldýzcý 2006). iþlevi yerine getirmektedir. Fakat rekreasyonel yönden, mevcut bitkilerin görsel çekiciliði ziyaretçileri etkilemekten uzaktýr. Kullanýlan bitkilerin gövde kabuðu etkisi, yaprak ve çiçeklerinin hem görsel hem koku etkisinin düþük oranlarda olmasý yeterince amacý karþýlamadýðýný göstermektedir. Alanda en fazla geniþ yapraklý aðaç türlerine yer verilmiþtir. Ayrýca alanda Ulmus campestris L., Fraxinus excelsior L., Pinus brutia L, Pinus pinea L, Cupressus sempervirens L., Laurus nobilis L. gibi No: 74, 2010 197
Erduran ve Kabaþ türlerin çok sayýda kullanýlmasýndan dolayý diðer bitkilerin görsel etkilerinin yok olduðu görülmektedir. Kullanýlan bitkilerde, görsel etki uyandýrabilecek meyve rengi kýrmýzý, sarý, turuncu renkli olanlar toplam %12,5 gibi çok düþük orandadýr. Ayný þekilde çiçek rengi kýrmýzý, sarý, mor, koyu pembe olanlar toplam %20,1 oranýnda, güzel kokulu çiçeði olanlar ise %3,5 oranýndadýr. Bu orandaki bitkiler ayný zamanda sayý olarak da düþüktür ve yeterince güneþten yararlanamadýklarýndan saðlýklý olarak geliþememektedirler. Eþbah (2002)'ýn belirttiði ekolojik nitelik açýsýndan önemli olan doðallýk faktörü açýsýndan Halk Bahçesinde doðal örtüde yer alan türler %37,6 lýk oranla çok düþüktür. Kelkit (2002)'in çalýþmasýnda belirtilen, Çanakkale kentsel tasarýmýnda kullanýlan bitkilerin seçiminde ve kullanýmýndaki yanlýþlýklar Halk Bahçesinde de görülmektedir. Türkiye florasýnýn A1 ve B1 karelerinde Çanakkale doðal bitki örtüsündeki türlerin incelenmesi sonucu park alanýnda hem saðlýklý geliþebilecek ve hem de süs bitkisi olarak form, renk, doku özellikleri ile estetik görüntüler sergileyebilecek en önemli türler þu þekilde belirlenmiþtir (Kutluk ve Aytuð 2004): Boyacý katýrtýrnaðý (Genista sp.), erguvan (Cercis sp.), hanýmeli (Lonicera sp.), hayýt (Vitex), katýr týrnaðý (Spartium sp.), kocayemiþ (Arbutus unedo), mersin (Myrtus sp.), tesbih çalýsý (Styrax sp.), sakýz aðacý (Pistacia lentiscus), sandal aðacý (Arbutus andrachne) sayýlabilir. Bunlarýn haricinde bölge ikliminde iyi uyum saðlayan, çiçekleri ve meyveleri ile etkili olan, altýnçanak (Forythia sp.), güvey kandili (Koelreuteria sp.), hatmi (Hibiscus sp.), japon elmasý (Malus sp.), kelebek çalýsý (Buddleia), Kýbrýs akasyasý (Acacia sp), kýsmet aðacý (Clerodendron sp.), lale aðacý (Liriodendron sp.), manolya (Magnolia sp.), oya aðacý (Lagerstromia), süs kirazý, süs eriði, süs þeftalisi (Prunus sp.) gibi bitkilerin alanda yer almasý park alanýnýn çekici olmasýný saðlayacaktýr. Bu türler kentlinin hem rekreasyonel faaliyetleri sýrasýnda bölge doðasýný yakýndan tanýmalarýný saðlayacaktýr, hem de alanýn ekolojik niteliðini artýracaktýr. Park alanýný incelenmesi sonucu yapýlan puanlamada, parkýn konfor ve imajýnýn ortadan zayýfa doðru düþen deðerde olduðu görülmektedir. Sosyallik yönünden orta, ulaþým yönünden iyi, farklý aktivitelerin bulunmasý yönünden ise zayýf olduðu görülmektedir. Yücel ve Yýldýzcý (2006)'nýn kent parklarýnýn kalite kriterlerini belirleyen etmenler olarak belirlediði bu kriterlerin Halk Bahçesi ölçeðinde puanlanmasý ile bu deðerler açýsýndan alanýn yetersiz olduðu görülmektedir. Alanýn kent parký kalitesi olarak niteliklerinin artýrýlabilmesi ve kullanýcýlarýn ihtiyaçlarýný daha iyi karþýlayabilecek duruma gelebilmesi için belirtilen ölçütler doðrultusunda kalitesinin artýrýlmasý yönünde çalýþýlmalýdýr. Alanýn günün her saati ve her yaþ grubu kullanýcýlarýn ihtiyaçlarý düþünülerek, bölgenin doðal yapýsýný da yansýtan örneklere yer verilerek zenginleþtirilmesi kaliteli bir kent parký olmasýný saðlayacaktýr. KAYNAKLAR Anonymous (2002) Çanakkale Ýlinin Oluþum ve Geliþim Süreci. Çanakkale Belediyesi Kayýtlarý, Çanakkale. Aslanboða Ý (2002) Bitkilendirmenin Ýlkeleri. T.C. Orman Bakanlýðý Ege Ormancýlýk Araþtýrma Müdürlüðü Yayýnlarý, Ýzmir. Chiesura A (2004) The Role of Urban Parks for The Sustainable City. Landscape and Urban Planning 68, 129-138. Emür SH, Onsekiz D (2007) Kentsel yaþam kalitesi bileþenleri açýsýndan açýk ve yeþil alanlarýn önemi- Kayseri/Kocasinan ilçesi park alanlarý analizi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 22, 367-396. Eþbah H (2006) Aydýn'da Kent Parklarýnýn Bazý k Kalite Kriterleri Yönünden Ýrdelenmesi. 15, 58, 42-48. Gobster PH (2001) Vision of nature conflict and compatibility in urban park restoration. Landscape and Urban Planning 56, 35-51. Gül A, Küçük V (2001) Kentsel açýk-yeþil alanlar ve Isparta kenti örneðinde irdelenmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi 2, 27-48. Gültekin E (1994) Bitki Kompozisyonu. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Kitabý No:10 Adana. Güngör Ý, Atatoprak A, Özer F, Akdað N, Kandemir NÝ (2002) Bitkilerin Dünyasý. Lazer Ofset Matbaasý, Ankara. 198 No: 74, 2010
Parklarda k Koþullarla Dengeli, Ýþlevsel ve Estetik... Hepcan ÇC, Ayhan ÇK (2004) Kamusal Dýþ Mekanlarda Güvenlik Sorunu: Ýzmir Kültürpark Örneði. TMMOB Peyzaj Mimarlarý Odasý, Peyzaj Mimarlýðý II Kongresi Bildirleri, 25-27 Kasým 2004, Ankara, 203-212. Karamanoðlu K (1974) Türkiye Bitkileri I.Cilt. Fon Matbaasý, Ankara. Kelkit A (2002) Çanakkale Kenti Açýk-Yeþil Alanlarda Kullanýlan Bitki Materyali Üzerinde Bir Araþtýrma. 10, 43, 17-21. Kellekci ÖL, Berköz L (2006) Konut ve çevresel kalite memnuniyetini yükselten faktörler. Ýstanbul Teknik Üniversitesi Dergisi/a Mimarlýk, Planlama, Tasarým 2, 165-176. Kutluk H, Aytuð B (2004) Plants of Turkey Grid By Grid A1-B1. Birlik Ofset Yayýncýlýk, Eskiþehir. Polat AT, Önder S (2004) Kent Parký Kavramý ve Konya Kenti Ýçin Bir Kent Parký Örneði. Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 18, 34, 76-86. Yavuzçehre PS, Torlak SE (2006) Kentsel Yasam Kalitesi ve Belediyeler Denizli Karsýyaka Mahallesi Örneði. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2, 4, 184-207. Yýlmaz S, Zengin M (2003) Erzurum Kent Halkýnýn Süs Bitkilerine Olan Talebinin Belirlenmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi A, 1, 29-42. Yücel GF, Yýldýzcý AC (2006) Kent parklarý ile ilgili kalite kriterlerinin oluþturulmasý. ÝTÜ Dergisi/a. Mimarlýk, Planlama, Tasarým 2/2, 220-230. No: 74, 2010 199