DÝZ OSTEOARTRÝTÝNDE ÝZOKÝNETÝK EGZERSÝZ PROGRAMININ ETKÝNLÝÐÝ THE EFFECTIVENESS OF IZOKINETIC EXERCISE PROGRAM ON KNEE OSTEOARTHRITIS

Orjinal Makale / Original Article DÝZ OSTEOARTRÝTÝNDE ÝZOKÝNETÝK EGZERSÝZ PROGRAMININ ETKÝNLÝÐÝ THE EFFECTIVENESS OF IZOKINETIC EXERCISE PROGRAM ON KNEE OSTEOARTHRITIS Ayþe Bilgiç*, Rahþan Kamiloðlu*, Safiye Tuncer* ÖZET Amaç: Bu çalýþmanýn amacý diz osteoartritli (OA) hastalarda izokinetik egzersiz programýnýn dizde aðrý, tutukluk, diz fleksör ve ekstansör kaslarýnýn gücü, hastalýk þiddeti ve fonksiyonel özürlülük üzerine etkinliðini araþtýrmaktý. Metod: Yaþ ortalamasý 57.8 yýl, hastalýk süresi ortalama 73.8 ay ve Kellgren skalasýna göre evre 2 veya 3 diz OA'ý olan 30 hastaya haftada 3 kez olmak üzere 6 hafta süreyle izokinetik egzersiz programý uygulandý. Tedavi öncesi ve sonrasýnda tüm hastalarýn eklem hareket açýklýklýklarý, aðrý ve tutukluk düzeyi (görsel analog skala), izokinetik kas gücü (Cybex 6000), diz osteoartriti þiddeti (Lequesne) ve özürlülük düzeyi (Stanford Genel Saðlýk Sorgulamasý) deðerlendirildi. Bulgular: Tedavi sonrasýnda aðrý ve sabah tutukluðu þiddetinde (p<0.05), diz ekstansör ve fleksör kaslarýnda 90 derece/sn hýzýnda ölçülen pik tork deðerlerinde (p<0.05), hastalýk þiddetinde (p<0.001) ve özürlülük düzeyinde (p<0.001) istatistiksel olarak anlamlý düzelme gözlendi. 150 derece/sn de ölçülen pik tork deðerlerinde de artýþ gözlendi ancak fark istatistiksel olarak anlamlý deðildi (p<0.05). Sonuç: Altý haftalýk izokinetik egzersiz programý ile diz osteoartritli hastalarda aðrý ve sabah tutukluðunu azalma, diz fleksör ve ekstansör kas gruplarýnda güç artýþý, hastalýk þiddetinde azalma ve özürlülük düzeyinde iyileþme saðlanmýþtýr. Anahtar sözcükler: Osteoartrit, knee, egzersiz, izokinetik, rehabilitasyon ABSTRACT Aim: The aim of this study was to evaluate the effectiveness of isokinetic exercise program on pain, stiffness, strength of knee flexor and extensor muscles, disease severity and functional disability of patients with knee osteoarthritis (OA). Methods: A three times a week izokinetic exercise program was performed for 6 weeks to 30 patients with knee OA, whose mean age was 57.8 years, mean disease duration was 73.8 months and Kellgren grade was 2 to 3. Range of motion of the knees, pain and stiffness level (visuel analogue scale), izokinetic muscle strength (Cybex 6000), disease severity (Lequesne) and level of disability (Stanford Health Assessment Questionnaire) of the patients were assessed before and after the treatment. Results: Severity of pain and stiffness (p<0.05), peak torque of knee flexor and extensor muscles at 90 degrees/sec velocity (p<0.05), disease severity (p<0.001) and level of disability (p<0.001) improved significantly after the treatment. Peak torque at 150 degrees/second was also improved however the difference was not statistically significant (p<0.05). Conclusion: A six weeks of isokinetic exercise program decreased pain and stiffness as well as disease severity, increased muscle strength at knee flexor and extensor muscles and improved disability in patients with knee OA. Key words: Osteoarthritis, knee, exercise, isokinetic, rehabilitation Yazýþma Adresi / Correspondence Address: Ayþe Bilgiç, Ankara Üniversitesi Týp Fakültesi FTR AD, Ankara e-mail: aysebilgic@yahoo.com * Ankara Üniversitesi Týp Fakültesi FTR AD, Ankara

DÝZ OA'DA ÝZOKÝNETÝK EGZERSÝZLER, Bilgiç 71 GÝRÝÞ Osteoartrit (OA) bilinen en eski romatolojik hastalýktýr (1). Osteoartritin radyolojik bulgularýna, 65 yaþýn üzerindeki kiþilerin çoðunda, 75 yaþ üzerindekilerin ise %80'inde rastlanýr (2). Sýrasýyla en sýk dizler, eller ve kalçalar tutulur (3-4). Ýngiltere'de yapýlan bir çalýþmada, çalýþan erkeklerin %2.8'inin, kadýnlarýn ise %1.3'ünün osteoartrit ile ilgili sorunlar nedeniyle emekli olmak zorunda kaldýklarý ve yýlda 4-7 milyon iþ gününün ise OA veya birlikte olduðu durumlar sebebiyle kaybedildiði gösterilmiþtir (5). Osteoartrit patogenezinde genetik yatkýnlýk, travma, inflamasyon, biyokimyasal, metabolik, çevresel etkenler ve biyomekanik etkenlerin varlýðýndan söz edilmektedir (6). OA'li hastalar en sýk aðrý, eklemlerde katýlýk, instabilite ve fonksiyon kaybýndan yakýnmaktadýrlar. Toplumsal saðlýk taramalarýnda OA'in önemli bir saðlýk sorunu olarak, uzun süreli özürlülük nedeni olduðu görülmektedir. Diz osteoartriti, sandalyeye oturup-kalkma, merdiven çýkma, çömelme, ayaða kalkma ve yürüme gibi aktivitelerde sorun yarattýðý için kýsmi engelliliðe yol açar. Osteoartritte, oluþmuþ olan yapýsal deðiþiklikleri geri döndüren ve hastalýðý kür eden bir tedavi olmamasýna karþýn hastaya yönelik olarak planlanan tedavi ile hastanýn aðrýlarý giderilebilir, eklem fonksiyonlarý düzeltilebilir veya korunabilir ve fonksiyonel kayýplarý sýnýrlandýrýlabilir. Osteoartritte tedavinin amaçlarý aðrýnýn ve diðer semptomlarýn kontrolü, fonksiyonlarýn iyileþtirilmesi, hayat kalitesinin artýrýlmasý ve mümkünse tedaviye baðlý yan etkilerin azaltýlmasý þeklinde özetlenebilir. Osteoartrit tedavisinde, bu amaçlara ulaþmada ilaç tedavisi yanýnda hasta eðitimi, kilo verilmesi, sosyal destek saðlanmasý, fizik tedavi, egzersiz ve iþ tedavisi gibi ilaç tedavisi gibi ilaç dýþý yaklaþýmlarýn da büyük önemi vardýr ve ihmal edilmemeleri gerekir (7). Diz osteoartriti olan hastalarda kuadriseps kasýnda zayýflýk sýk rastlanan bir bulgudur. Kuadrisepsi güçlendirici egzersizlerin, bu hasta grubunda aðrý ve sakatlýk düzeyi, analjezik gereksinimi ve hekime baþvuru sayýsý üzerinde olumlu etkileri gösterilmiþtir (8,9). Günümüzde egzersiz OA tedavi protokollerinde önemli bir nonfarmakolojik tedavi yaklaþýmý olarak kabul edilmektedir. Osteoartritte egzersizin amacý, aðrý ve sakatlýðý azaltmaktýr. Bunu saðlamak için, kas gücünü artýrmak, eklem stabilitesini ve hareket açýklýðýný düzeltmek ve aerobik uygunluk hedeflenir. Bu amaçla eklem hareket açýklýðýný artýrýcý egzersizler, izometrik, izotonik, ve aerobik egzersizler uygulanabilir. Ev programý ile destekli olarak uygulanacak grup egzersiz programlarý aðrýyý azaltmada, fiziksel fonksiyonlarý artýrmada oldukça etkili olabilir. Van Baar ve ark., kalça ve diz osteoartriti olan hastalarda egzersiz tedavisi konusunda son zamanlarda yapýlan randomize klinik çalýþmalarý, yeni deðerlendirme teknikleri kullanarak gözden geçirmiþlerdir (10). Onbir randomize klinik çalýþmanýn metodolojik kaliteleri incelenmiþ, kalça ve diz OA'inde egzersiz tedavisinin etkinliði tartýþýlmýþtýr. Gözden geçirilen çalýþmalarýn sonuçlarý, kalça ve diz osteoartriti olan hastalarda egzersiz tedavisinin etkili olduðunu göstermektedir. Egzersizin deðerlendirilen parametrelerin tümü üzerinde iyileþtirici rolü olduðu saptanmýþtýr. Kalça ve diz osteoartriti olan hastalarda egzersiz tedavisinin sakatlýk deðerlendirme skoru üzerine az, aðrý üzerine hafif-orta ve genel hasta deðerlendirme ölçümü üzerine orta-iyi oranda etkisinin olduðu izlenmiþtir. Ýzokinetik egzersizler kas kuvvetini artýrmada etkili bir yöntemdir. Ýzokinetik egzersizlerde uygulanan kuvvet ne kadar fazla olursa olsun, açýsal hareketin hýzý deðiþmez. Bu þekilde teorik olarak, eklem hareket açýklýðý boyunca maksimal kas gerilimi saðlanabilir. Eðer kas gücünü artýrmak için en iyi stimulus yüksek gerilim olarak kabul edilirse, izokinetik yöntem izotonik egzersizlerden iyidir. Ayrýca izometrik egzersizlerdeki gibi sadece belirli bir açýda kuvvetlendirme de olmaz. Ýzokinetik kasýlma sýrasýnda kaslar hareket geniþliðinin her bir noktasýnda maksimum kapasitesinde dinamik olarak yüklenildiðinden çok etkin bir güçlendirme egzersizidir. Ýzokinetik hareket, egzersiz sýrasýnda geliþebilecek aðrý ve yorgunluða uyum saðlar. Kasýlma kuvveti aðrýya baðlý olarak azaldýðýnda, cihazýn verdiði direnç de azalacaðýndan egzersize düþük yoðunlukta devam edilebilir (11-13). Bu çalýþmada, diz OA'li hastalarda 6 haftalýk izokinetik egzersiz programýnýn etkinliðinin araþtýrýlmasý amaçlandý. Tedavinin etkinliði, tedavi öncesi ve sonrasýnda dizde aðrý ve tutukluk þiddeti, diz fleksör ve ekstansör kaslarýnýn gücü, hastalýk þiddeti ve fonksiyonel özürlülüðün deðerlendirilmesi ile araþtýrýldý.

72 DÝZ OA'DA ÝZOKÝNETÝK EGZERSÝZLER, Bilgiç MATERYAL VE METOD Ankara Üniversitesi Týp Fakültesi Fiziksel Týp ve Rehabilitasyon Anabilim Dalý polikliniðine diz aðrýsý ile baþvuran, Amerikan Romatizma Birliði Kriterlerine göre (14) diz osteoartriti tanýsý alan 30 hasta çalýþmaya alýndý. Dizdeki deðiþiklikler, ayakta radyografik deðerlendirimde, Kellgren skalasýna göre yapýldý (15). Kellgren Evre 2 ve 3 olanlara çalýþma programý anlatýldý. Haftada 3 kez olmak üzere 6 hafta süreyle izokinetik egzersiz programýna katýlmayý kabul edenler çalýþmaya dahil edildi. Öyküde sekonder diz osteoartritine neden olabilecek, travma, inflamatuar eklem hastalýðý olanlar, avasküler nekroz ve doðumsal deformiteleri olanlar, kemik metabolizmasýný etkileyen hastalýðý olanlar, egzersiz yapmasýna engel teþkil edecek kalp hastalýðý, diyabetes mellitus, kronik obstrüktif akciðer hastalýðý olan hastalar, diz artroplastisi uygulanmýþ olanlar, ilk deðerlendirmeden önceki 6 ay içerisinde hyaluronik asit enjeksiyonu yapýlmýþ olanlar, kalçada osteoartrit, 3 ay içinde alt ya da üst ekstremitede fraktür, demans, dil sorunu gibi çalýþmayý anlayabilme konusunda bir problem olmasý, serebrovasküler olay, polinöropati gibi nörolojik hastalýklarý olanlar çalýþma dýþý býrakýldý. Hastalar 6 hafta boyunca 8'er kiþilik gruplar halinde haftada 3 kere egzersiz programýna alýndý. Egzersizler ayný fizyoterapist veya ayný hekim tarafýndan yaptýrýldý. Egzersiz öncesinde tüm hastalarýn dizlerine yüzeyel ýsý uygulandý. Hastalarýn lüzumu halinde asetaminofen gibi basit anajezikleri almalarýna izin verildi. Çalýþma süresince intraartiküler ya da periartiküler enjeksiyon yapýlmadý. Hiçbir hasta çalýþmadan önce, süresince veya sonrasýnda baþka bir egzersiz programý ya da medikasyon almadý. Klinik deðerlendirmeler 6 haftalýk çalýþmanýn baþýnda ve sonunda yapýldý. Hastalarýn eklem hareket açýklýðý (EHA) deðerleri hasta supin pozisyonda yatarken bilateral olarak gonyometre ile ölçüldü. Krepitasyon, intraartiküler effüzyon, ýsý ve kýzarýklýk varlýðý not edildi. Aðrý þiddeti görsel analog skala (GAS) ile deðerlendirildi. (1 puan= hiç aðrým yok, 10 puan= dayanýlmaz aðrým var). Sabah ve ilk hareket tutukluðu 10 puanlýk bir skalada skorlandý. (1 puan= hiç tutukluðum yok, 10 puan= çok þiddetli tutukluðum var.) Diz osteoartritinin þiddetinin belirlenmesi amacýyla 'Lequesne diz eklemi þiddet indeksi' kullanýldý (16). Bu indeks; aðrý, maksimal yürüme kapasitesi ve günlük yaþam aktivitelerini içermektedir. Puanlama hastanýn verdiði cevaplara göre yapýlmakta ve puan arttýkça þiddet yükselmektedir. Bu indekste puanlar 0-24 arasýnda deðiþebilmektedir. Ýndeksin sorgulanmasý sýrasýnda þüpheli karþýlanan aktiviteler, araþtýrýcý tarafýndan uygulama yaptýrýlarak deðerlendirildi. Bu çalýþmada disabilite ölçümü için Stanford Genel Saðlýk Sorgulamasý (Stanford Health Assesment Quastionnaire 'HAQ') kullanýldý (17). Okuma yazma bilen hastalara sorgulama formu ile ilgili ön bilgi verilerek kendilerinin cevaplamasý istendi. Bilmeyenler için ise sorularýn araþtýrmacý tarafýndan okunarak cevaplamalarý saðlandý. Bu disabilite ölçeði; giyinme-taranma ve bakým, oturduðu yerden kalkma, yeme-içme, yürüme, hijyen, eriþme, uzanma, kavrama ve diðer iþler adý altýnda 8 alt grup içermektedir. Toplam 20 sorudan oluþan sorgulamada cevaplar; kolaylýkla (0), biraz güçlükle (1), zorlukla (2), yapamýyorum (3) þeklinde olabilmektedir. Puanlar toplanýp, toplam puanýn soru sayýsýna bölünmesiyle genel özürlülük puaný (Gen HAQ) hesaplanmaktadýr. Çalýþmaya alýnan hastalarýn izokinetik kas gücü ölçümü, Cybex 6000 (Division of Lumex, Inc. Ronkokoma) sistemi içinde yer alan Kinetron cihazý ile yapýldý. Hastalar dinamometrenin arkalýðýna kalçalarý 90 derecelik açý oluþturacak þekilde oturtuldular. Alt bacaklarý dinamometrenin manivelasýna baðlandý. Uyluklar bir kayýþla sabitlendi ve hastalarýn üst ekstremitelerini kullanmalarýna izin verilmedi. Maksimal izometrik ekstansiyon ve fleksiyon diz 90 derecedeyken, maksimal izokinetik diz ekstansiyonu ve fleksiyonu, izokinetik dinamometre kullanýlarak dizin açýsal hýzlarý 90 ve 150 derece/sn iken ölçüldü. Ölçümler 3 kez tekrarlandý. Tekrarlar arasýnda 15 saniye dinlenme süresi verildi. Yararlýlýk deðiþkeni olarak pik tork tercih edildi. Çalýþmanýn istatiksel analizi "SPSS for Windows version 9.0" (18) programýyla yapýldý. Tedavi öncesi ve tedavi sonrasý ölçülen aðrý ve tutukluk þiddeti, kas kuvveti, hastalýk þiddeti ve özürlülük skoru "Wilcoxon Signed Rank Test" ile karþýlaþtýrýldý. Ýstatistiksel anlamlýlýk için alfa deðeri 0.05 olarak alýndý.

DÝZ OA'DA ÝZOKÝNETÝK EGZERSÝZLER, Bilgiç 73 BULGULAR Diz OA olan hastalarýn klinik özellikleri Tablo 1'de sunulmuþtur. Çalýþmaya 30 hasta alýndý ancak 29 hasta çalýþmayý tamamlayabildi. Bir hasta ise ailedeki saðlýk problemi nedeniyle çalýþmadan ayrýldý. Hastalýk süresi ortalama 73.8 aydý. Bütün hastalarýn her iki dizinde de osteoartrit bulgularý vardý. Kellgren skalasýna göre 19 hasta evre 2, 10 hasta evre 3 olarak deðerlendirildi. Hastalarýn baþlangýç muayenelerinde þiþlik, ýsý artýþý gibi aktif eklem bulgularý tespit edilmedi. Egzersiz süresince ve sonrasýnda yapýlan muayenelerde aktif eklem bulgusu geliþmedi. Tablo-I Hastalarýn sosyodemografik ve hastalýk özellikleri (n=29) Ortalama ± SD Yaþ (yýl) 57.8 ± 7.9 42-71 Hastalýk süresi (ay) 73.9 ± 80.0 6-324 Cins 26 K 3 E %90 %10 Eðitim Okuma yazma yok Ýlkokul Lise Yüksekokul Kellgren II III 9 15 3 2 19 10 %31 %51 %11 %7 %66 %34 Hastalarýn klinik özellikleri, tedavi öncesi ve sonrasý farklarýn istatistiksel analizi Tablo 2'de sunulmuþtur. Hastalarda gonartrozun þiddetini ölçmek için uygulanan Lequesne þiddet indeksi ortalamasý 10.8 olarak bulunmuþtur. Tedavi sonrasýnda Lequesne siddet indeksinde anlamlý iyileþme kaydedilmiþtir (p<0.001). Özürlülük ölçütü olarak uygulanan Genel Saðlýk Sorgulamasý'nda tedavi sonrasý baþlangýç deðerlerine göre anlmalý iyileþme olduðu görüldü (p<0.001). Aðrý ve sabah tutukluðu skorlamasýnda tedavi öncesine göre istatistiksel olarak anlamlý iyileþme kaydedildi (p 0.05). Hastalarýn diz ekstansör ve fleksör kaslarýnda 90 derece/sn hýzýnda ölçülen pik tork deðerlerinde tedavi öncesine göre istatistiksel olarak anlamlý artýþ kaydedildi; 150 derece/sn ölçülen pik tork deðerlerinde de artýþ gözlendi ancak fark istatistiksel olarak anlamlý deðildi. TARTIÞMA Bu çalýþmada, diz osteoartritli hastalarda altý hafta süreyle haftada üç kez uygulanan izokinetik egzersiz programýnýn aðrý, sabah tutukluðu, hastalýk þiddeti ve özürlülük düzeyinde anlamlý düzelme ve dizdeki fleksör ve ekstansör grup kaslarda anlamlý derecede güç artýþý saðladýðý tespit edildi. Gür ve ark. konsantrik-eksantrik kombine izokinetik egzersiz eðitimine karþý konsantrik izokinetik egzersiz eðitminin diz OA'li hastalarda semptomlarda ve fonksiyonel kapasitedeki etkilerini araþtýrmýþlardýr (19). Hastalarý randomize olarak konsantrik, konsantrik ve eksantrik ve tedavi almayan grup olmak üzere 3 gruba ayýrmýþlar ve haftada 3 gün olmak üzere toplam 8 hafta çalýþtýrmýþlardýr. Fonksiyonel kapasite (merdiven inip çýkmakta, yürümede, sandalyeden kalkmakta) istirahat ve aktivite sýrasýndaki aðrý ve pik tork çalýþma öncesi ve sonrasý deðerlendirilmiþtir. Her iki eðitim grubunda aðrý skorlarýnda bizim çalýþmamýzda olduðu gibi belirgin azalma, fonksiyonel kapasitede ve pik torkta belirgin artýþ saptanmýþ, tedavi almayan grupta farklýlýk saptanmamýþtýr. Bu çalýþmada kullanýlan izokinetik rezistans eðitimi diz OA'li hastalarda bizim çalýþmamýzda olduðu gibi, aðrýnýn azalmasýnda ve fonksiyonel kapasitede iyileþmenin mümkün olabileceðini düþündürmektedir. Sonuçlar göstermiþtir ki, diz OA'li hastalarda çok sayýda tekrarý kapsayan konsantrik, ve konsantrik- Tablo-II Hastalarýn klinik özellikleri, tedavi öncesi ve sonrasý farklarýn istatistiksel analizi Tedavi öncesi Tedavi sonrasý z p Aðrý 6.8 ± 1.6 3.6 ± 2.3-4.3 0.000 Tutukluk 5.8 ± 2.4 2.5 ± 2.0-4.3 0.000 HAQ 29.5±3.8 26.2±3.8-3.4 0.001 Lequesne 10.8±3 6.9±3.7-4.3 0.000 Tepe tork fleksiyon 90 R L 33.5±12.3 29.4±12.5 36.8±14.2 33.4±11.9-1.92-3.30 0.05 0.01 Tepe tork ekstansiyon 90 R 46.0±17.7 49.7±19.3-2.0 0.04 L Tepe tork fleksiyon 150 R L 42.1±15.6 28.3±12.8 25.3±12.4 45.8±16.5 30.0±12.2 26.8±9.9-2.7-0.5-1.2 0.01 0.59 0.25

74 DÝZ OA'DA ÝZOKÝNETÝK EGZERSÝZLER, Bilgiç eksantrik eðitim güvenlidir; etkindir ve iyi tolere edilebilir. Bu çalýþmada hastalarýn egzersiz programý öncesi yapýlan muayenelerinde diz eklemlerinde þiþlik veya ýsý artýþý bulunmadý. Egzersiz sonrasý deðerlendirmede hiçbir hastada þiþlik, ýsý artýþý geliþmediði görüldü. Henrich ve arkaþlarýnýn yaptýðý bir çalýþmada, ileri derecede OA olan vakalarda aðrý ve sakatlýklarýna raðmen fizik egzersiz programýný kaldýrýp kaldýramayacaklarý randomize tek kör bir çalýþmayla araþtýrýlmýþtýr (20). Hastalar egzersiz ve kontrol grubu olarak randomize edilmiþ, egzersiz grubu 3 ay boyunca, haftada iki kere olmak üzere altýþar gruplar halinde çalýþtýrmýþlardýr. Çalýþmanýn sonunda, bizim çalýþmamýzýn aksine dizde effüzyon görülme sýklýðý baþlangýca göre artmýþtýr. Yazarlar bu sonucu örneklemlerindeki ileri derece OA'li olgu sayýsýnýn çokluðuna ve fiziksel aktivitedeki artýþýn altta yatan artritik lezyonlarý ortaya çýkarmýþ olabileceðine baðlamýþlardýr. Yine ayný çalýþmada bizim çalýþmamýza benzer olarak kas kuvvetindeki deðiþiklikler düþük açýsal hýzlarda tespit edilmiþtir. Yüksek açýsal hýzlarda geliþme kaydedilememiþtir. Bu da hastanýn diz aðrýsý nedeniyle yüksek açýsal hýzdaki teste adapte olamamalarýna baðlanmýþtýr. Yapýlan bu çalýþma, normal koþullarda artroplasti için ortopedi birimine gönderilebilecek hastalarýn, ileri derecedeki osteoartritlerine raðmen, böyle bir egzersiz programýný üstlenebileceðini göstermiþtir. Diz OA, eklem instabilitesi, eklem hareket açýklýðýnda azalma ve kuadriseps kasýnda kullanýlmama atrofisi gibi birçok sorun ile iliþkilidir (21-24). Yapýlan son çalýþmalarda diz OA'deki aðrý ile kuadriseps kas gücündeki azalma arasýnda güçlü bir iliþki bulunmuþtur (25). Günümüzde kuadriseps kasý güçsüzlüðünün erken eklem dejenerasyonunda diz OA için primer bir risk faktörü olabileceðini düþünülmektedir. Kuadriseps kasý artiküler yapýlarý korumada dizin primer stabilizatörüdür (26). Rezistif egzersizler artritik dizde çeþitli kombinasyonlarda kullanýlmýþtýr. ROM, izometrik, izotonik teknikler gibi güçlendirmeyi kapsayan egzersiz kombinasyonlarý diz OA'li hastalarda uygulanmýþtýr (27). Sonuçlar, bazýlarýnda aðrýda azalmayla birlikte hem güç hem de fonksiyonda kazanýmlarý göstermiþtir. Hafif ve orta dereceli OA'li hastalarda her zaman kuvvet egzersizleri uygulanabilir ve hatta kas kuvveti, dayanýklýlýk ve hýzýn geliþmesinde yardýmcý olabilir. Ýleri derecede OA'li hastalarda aðýr, yorucu kuvvet egzersiz programlarý diz üzerinde zararlý olabileceði düþünüldüðünden bu programlar uygulanmamalýdýr. Diz osteoartriti olan hastalarda kuadriseps güçlendirme egzersizlerinin etkisini araþtýran 4 randomize kontrollü çalýþma vardýr (28-31). Bu çalýþmalarda tedavi grubu kontrol grubu ile karþýlaþtýrýldýðýnda bizim çalýþmamýzda olduðu gibi aðrýda anlamlý iyileþme kaydedilmiþtir. Özürlülük düzeyinin belirlenmesinde kullanýlan 'Genel Saðlýk Sorgulamasý' romatoloji alanýnda oldukça sýk kullanýlan ve güvenilir bir sorgulamadýr ve geçerliliði romatoid artritli hastalarda gösterilmiþtir (17). Uygulamamýz sýrasýnda bu sorgulama, okuma yazma bilen hastalar tarafýndan kolaylýkla, bilmeyenlere ise uygulayýcý tarafýndan sorular tek tek sorularak deðerlendirilmiþtir. Sorgulama içinde yer alan bazý aktivitelerin toplumumuzda yaygýn olmayýþý bu sorularýn uyarlanmasýný gerektirmiþtir. Örneðin; hijyen bölümünde yer alan tuvalet kullanma sorgulamasý olarak kendi kullandýðý tuvalet belirtilerek yapýldý. Banyo küveti sorgulamasý da merdiven çýkma olarak uyarlanmýþtýr. Bu sorgulamanýn Türk OA'lý hastalar için uyarlanmasý güvenilirliðini artýracaktýr. Çalýþmada hastalýk þiddetini belirlemek üzere Leguesne þiddet indeksi kullanýlmýþtýr. Bu indeks; aðrý, yürüme mesafesi ve günlük yaþam aktivitelerini içermektedir. Bu çalýþma sýrasýnda elde edilen deneyimlere göre ölçeðin saðladýðý yarar sorularýn kolay anlaþýlabilir ve yanýtlanabilir olmasýdýr. Hastalar indekste yer alan sorularý eðitim düzeyine baðlý olmaksýzýn cevaplayabilmektedir. Bu indekste aðrý parametresi aðýrlýklý olarak yer aldýðýndan güvenilirliði hastalarýn aðrý hafýzalarý ile iliþkilidir. Bu yüzden uygulama sýrasýnda hasta ile bir süre geçmiþteki aðrýsý ile ilgili konuþmak gerekmektedir. Ýndeksin uygulamasýnýn ortalama olarak 5 dakika sürmesi bu indeksin poliklinik þartlarýnda dahi kolay uygulanabilir olduðunu düþündürmüþtür. Aðrý, fonksiyon kaybý ve alt ekstremite ile ilgili klinik çalýþmalarda kullanýlmasý Avrupa Romatizma Birliði (EULAR) tarafýndan da önerilmektedir. Sonuç olarak izokinetik egzersiz programý aðrý ve sabah tutukluðunu azaltmakta ve yaþam fonksiyonlarýný iyileþtirmede etkilidir. Dizdeki fleksör ve ekstansör grup kaslarda anlamlý derecede güç artýþý saðlamýþtýr.

DÝZ OA'DA ÝZOKÝNETÝK EGZERSÝZLER, Bilgiç 75 KAYNAKLAR 1. Jamieson TW. Osteoarthritis, In: Paget S, Pelicci P, Beary JF. Manuel of Rheumatology and Outpatient Orthopedic Disorders. Boston: Little Brown 1993: 323-334. 2. Cooper C: Osteoarthritis and related disorders (Epidemiology), Klippel JH, Dieppe PH (Ed): Rheumatology. Second Edition. Mosby, London 1997.S. 8 (2.1-2.8) 3. Palatie A.,Vaisonan P., et al: Predisposition to familial osteoarthritis linked to type II collagen gene. Lancet 1986; 1: 924-8 4. Dieppe PA.: Some recent clinical approaches to osteoarthritis research. Semin. Arthritis Rheum. 1990; 20 (suppl) 1:2-11 5. Wood PHN., Mcleish CL.: Statistical appendix. Digets of data on the rheumatic disease. Morbidity in industry and rheumatism in general practice. Ann Rheum Dis 1974;33 90-105 6. Moskowitz RW, Howell DS, GoldbergVM, Mankin HJ. Osteoarthritis Diagnosis and Medical / Surgical Management. Philadelphia: WB Saunders Company 1992. Second Edition: 15-39. 7. American college of rheumatology subcommitee on osteoarthritis of the hip and knee. Arthritis rheum 2000; 43; 1905-15. 8. Slemanda C, Brandt KD, Heilman DK, Mazzuca S, Braunstein EM, Katz BP, Wolinsky FD. Quadriceps weakness and osteoarthritis of the knee. Ann Intern Med 1997;127:97-104. 9. Van Baar ME, Dekker J, Ostendorp RAB, Bijl D, Voorn TB, Lemmens JAM, et el. The effectiveness of exercise therapy in patients with osteoarthritis of the hip or knee: a randomized clinical trial. J Rheumatol 1998;25:2432-9. 10. Van Baar ME, Assendelft WJ, Dekker J, et al: Effectiviness of exercise therapy in patients with osteoarthritias of the hip or kne, a systematic review of radomized clinical trials. Arthritis Rheum 1999; 42: 1361-9 11. Timm EK. Clinical applications of a normative database for the Cybex TEF and torso spinal isokinetic dynamometers. Research and Development specialist ST Luke's healt care association Saginaw, Michigian. 12. Aitkens S, Lord J, Beraver E: Analysis of the validity of the Lido Digital Isokinetic System. Phys Ther 1987; 67:756 13. Barman JN: Mechanical Kinesiology. CV Mosby Co. ST. Louis1978. 14. American college of rheumatology subcommitee on osteoarthritis of the hip and knee. Arthritis rheum 2000; 43; 1905-15. 15. Kellgren JH, Lawrence JS: Radiological assesment of osteoarthritis. Ann Rheum Dis 1957;16:494-502 16. Lequesne M: Clinical features, diagnostic criteria, functional assesment and radiological classification of osteoarthritis (excluding the spine) Rheumatology 1982;7:1-10 17. Fries JF, Spitz P, Kraines RG, Holman HR: Measurement of patient outcome in arthritis. Arthritis Rheum. 1980; 23: 137-145 18. Statistical Package for the Social Sciences (SPSS) for Windows, Version 9.0; SPSS Inc., 444 N. Michigan Avenue, Chicago, IL, Amerika Birleþik Devletleri 19. Gur H, Cakin N, Akova B, Okay E, Kucukoglu S. Concentric versus combined concentric-eccentric isokinetic training: effects on functional capacity and symptoms in patients with osteoarthritis of the knee. Arch Phys Med Rehabil 2002;83: 308-16. 20. Henrich WL, Agodaoa LE, Barret B, Bennett WM, Blantz RC, Buckalew VM, et al. AM J Kidney Dis 1996;27:162-5 21. Dekker J, Tola P, Aufdemkampe G, Winckers M. Negative affect, pain and disability in osteoarthritis patients; the mediating role of muscule weaknes. Behav Res Ther 1993;31: 203-6. 22. Maquet PJG. Biomechanic of the knee. 2nd ed. New York: Springer-Verlag;1984. 23. Messier SP, Loeser RF, Hoover JL, Semble EL, Wise CM. Osteoarthritis of the knee: effects on gait, strenght, and flexibility. Arch Phys Med Rehabil 1992; 73:29-36. 24. Ettinger WH, Afable RF. Physical disability from knee osteoarthritis: 1994;26:1435-40. 25. O'Reilly SC, Jones A, Muir KR, Doherty M. Quadriceps weakness in knee osteoarthritis: the effect on pain and disability. Ann Rheum Dis 1998;57:588-94 26. Losada CJ, Altman RD. Management of osteoarthritis. In: Koopman WJ, editor. Arthritis and allied conditions. Baltimore(MD): Williams& Wilkins;1996 27. Ytterberg SR, Mahowald ML, Krug HE. Exercise for arthritis. Balliers Clin Rheumatol 1994:8:161-89. 28. Bradley JD, Brandt KD, Katz BP, Kalasinski LA, Ryan SI. Treatmant of knee osteoartritis: Relationship of clinical features of joint inflammation to the response to a nonsteroidal antiinflammatory drug or pure analgesic. J Rheumatol 1992;19:1950-4 29. O'Reilly SC, Muir KR, Doherty M. Effectiviness of home exercise on pain and disability from osteoarthritis of the knee: Randomised controlled trial. Ann Rheum Dis 1999;58:15-9 30. Sasaki T, Yasuda K. Clinical evulation of the treatment of osteoarthritic knees using a newly designed wedged insole. Clin Orthop Relate Res 1987: 181-7 31. Amodio P, Cummings DM. The evaluation of acetoaminophen in the mangement of osteoarthritis of the knee. Current Therapeutic reasearch 1983;34:59-66.