Turkiye Klinikleri J Psychiatr Nurs-Special Topics 2017;3(3):260-7 DERLEME Türkiye de Hemşireler Tarafından Kadın Ruh Sağlığı Kapsamında Yapılan Çalışmaların Hemşirelik Bakımına Etkisi Mualla YILMAZ, a Serpil TÜRKLEŞ a a Hemşirelik Bölümü, Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Hemşireliği AD, Mersin Üniversitesi İçel Sağlık Yüksekokulu, Mersin Ge liş Ta ri hi/re ce i ved: 19.08.2016 Ka bul Ta ri hi/ac cep ted: 27.10.2017 Yazışma Adresi/Correspondence: Mualla YILMAZ Mersin Üniversitesi İçel Sağlık Yüksekokulu, Hemşirelik Bölümü, Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Hemşireliği AD, Mersin, TÜRKİYE mualley69@gmail.com ÖZET Bu çalışmanın amacı Türkiye de hemşireler tarafından kadın ruh sağlığı kapsamında yapılmış çalışmaların hemşirelik bakımına etkisini belirlemek ve bu alanda ne tür çalışmalara gereksinim olduğunu ortaya çıkarmaktır. Bu süreçte ulusal ve uluslararası veri tabanları taranmış, ölçütlere uygun toplam 5 çalışma değerlendirmeye alınmıştır. Bu sistematik derlemede değerlendirmeye alınan çalışmalardan birinde doğum sonrası dönemdeki kadınlara uygulanan hemşirelik bakımı ve problem çözme eğitimi, üçünde meme kanseri olan kadınlara grup psikolojik danışmanlık, psikoeğitim ve gevşeme egzersizleri eğitimi ve birinde kadınlara anksiyete ile başetme eğitimi uygulandığı belirlenmiştir. Bu çalışmaların kadın ruh sağlığı üzerinde olumlu sonuçları olduğu görülmektedir. Ülkemizde kadın ruh sağlığı ve hemşirelik bakımına etkisi kapsamındaki çalışmaların sınırlı sayıda olduğu söylenebilir. Bu sınırlı sayıda olan çalışmalar ise daha çok meme kanseri olan kadınlarla ilgili çalışmalardır. Bu alana özgü özellikle ruhsal yönden risk altında olan kadınların ruh sağlığını korumaya yönelik randomize kontrollü ve uzun süreli izlemin olduğu araştırma tasarımları ile kanıt düzeyinde çalışmaların yapılmasına gereksinim vardır. Anahtar Kelimeler: Kadın; ruh sağlığı; hemşireler; hemşirelik bakımı ABSTRACT The aim of this study was to determine the impact of women s health studies conducted by nurses in Turkey on nursing care and to reveal what kind of research is needed in this area. National and international databases were scanned in this process, and a total of five papers that met the criteria were reviewed in the study. Among the papers reviewed in this systematic review, one reported on the nursing care and problem-solving training administered to women in the postpartum period; three studies included a psychological group counselling, a psycho-education session and relaxation exercises training for women with breast cancer; and one included training on coping strategies with anxiety for women. These studies had positive impact on women's mental health. However, there were a limited number of studies in Turkey on women s mental health and its impact on nursing care. In fact those studies dealt mainly with women with breast cancer. Our review revealed the need for subject-specific research designs with randomized controls and long-term follow-ups and for studies at the level of evidence for the protection of mental health of women who are particularly at risk for mental disorders. Keywords: Women; mental health; nurses; nursing care Copyright 2017 by Türkiye Klinikleri adın; toplumun en asli ve vazgeçilmez unsurlarından biridir. Biyolojik ve sosyal bir varlık olarak kadın, insan topluluğunun ayrılmaz bir parçasıdır. 1 Kadın üretken, yapıcı ve aileyi ayakta tutan bir güçtür. Dolayısıyla ruh sağlığı yerinde bir kadın sağlıklı bir toplum demektir. Kendi kendisiyle, çevresini oluşturan bireylerle ve toplumla barış içinde olan, sürekli denge, düzen ve uyum sağlayabilmek için gerekli çabayı sürdürebilen kadın ruh sağlığı yerinde olan kadındır. 2 Kadınlar hormonal, biyolojik faktörler, toplumsal beklentiler ve baskılara daha fazla maruz kalmaları gibi nedenlerden dolayı ruhsal yönden daha fazla risk altın- 260
dadır. Anksiyete ve depresyon kadınlarda daha yaygın olarak görülmektedir. Yaklaşık 20 milyona yakın kadının yaşam boyu en az bir kez anksiyete ve depresyon bozukluğu deneyimlediği bildirilmektedir. 3 Sağlık Bakanlığı nın 2014 yılı verilerine göre 15 yaş üstü kadınlarda depresyon (%14,5) erkeklere göre iki kat daha fazla bulunmuştur. 4 Ayrıca post travmatik stres bozukluğu, yeme bozuklukları, otizm ve sınırda kişilik bozukluğu da kadınlarda erkeklere göre daha yaygın olarak görülen ruhsal hastalıklardır. Bu ruhsal hastalıklar kadınlarda fiziksel, duygusal, ekonomik ve sosyal birtakım sorunları da beraberinde getirebilmektedir. 5 Hemşireler kadın ruh sağlığının korunması, hastalık halinde sağlığına kavuşması ve taburculuk sonrası evde bakımda önemli sorumluluklara sahip bir sağlık disiplinidir. Türkiye de mevzuata göre. 6 Toplum ruh sağlığı merkezi hemşiresi kadın ve engelli gibi ruh sağlığı bozulma riski taşıyan tüm grupların, ruh sağlığının korunmasında ve sürdürülmesinde görev almakta ve destekleyici programlar oluşturmaktadır. Kadın ruh sağlığı konusunda kanıta dayalı çalışmalar hemşirelerin bakım uygulamalarında önemli bir veri kaynağı oluşturmaktadır. 7 Geniş randomize çalışmalar ve meta-analiz çalışmaları, kanıta dayalı uygulamada altın standartlar olarak kabul edilmektedir. Bu çalışmalar klinik uygulama için en güçlü kanıtlardır. Hemşirelerin bilimsel bilgiye kadın ruh sağlığına yönelik yapılmış randomize kontrollü çalışmalarla ulaşabilmesi kadınların gereksinimlerine uygun sistematik ve kanıta dayalı hemşirelik bakımı vermelerine olanak sağlayabilir. 8,9 Bunlardan yola çıkılarak bu çalışmada, Türkiye de hemşireler tarafından kadın ruh sağlığı kapsamında yapılan çalışmaların hemşirelik bakımına etkisinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu incelemeye başlarken oluşturulan sistematik derleme sorusu Türkiye de kadın ruh sağlığı kapsamında hemşirelerin yaptığı ve bakıma etkisi olan çalışmalar nelerdir? olarak belirlenmiştir. GEREÇ VE YÖNTEMLER Bu çalışma, Türkiye de hemşireler tarafından kadın ruh sağlığı kapsamında yapılmış çalışmaların hemşirelik bakımına etkisini belirlemek ve bu alanda ne tür çalışmalara gereksinim olduğunu ortaya çıkarmak amacıyla yapılmış sistematik derlemedir. Derleme York Üniversitesi Ulusal Sağlık Araştırmaları Enstitüsü tarafından geliştirilen Centre for Reviews and Dissemination 2009 rehberi doğrultusunda yapılmıştır. 10 Bu amaçla, konuyla ilgili yayınlar geriye dönük olarak taranmıştır. Literatür taraması; Şubat 2006-Şubat 2016 tarihleri arasında Cochrane, Pubmed, Science Direct, Ulakbim Türk Tıp Dizini ve Türk Psikiyatri Dizini, Türk Medline, Google Akademik veri tabanlarında İngilizce ve Türkçe dillerinde yapılmıştır. Taramada kullanılan anahtar sözcükler Tablo 1 de verilmiştir. ÇALIŞMALARIN SEÇİMİ VE ARAŞTIRMALARIN DEĞERLENDİRİLMESİ İncelenen çalışmalarda sistematik derlemeye dahil etme ölçütleri; kadın ruh sağlığı ve hemşirelik bakımını kapsayan çalışmalar, araştırma deseni deneysel ve yarı deneysel olan, online tam metnine ulaşılabilen, orijinal ve kantitatif nitelikte, Türkiye de yapılan, Şubat 2006 Şubat 2016 tarihlerinde ulusal/uluslararası hakemli bir dergide yayınlanmış çalışmalar olarak belirlenmiştir. Dışlama ölçütleri ise; kadın ruh sağlığı ve hemşirelik bakımı kapsamı dışındaki çalışmalar, tanımlayıcı, kalitatif çalışmalar, olgu sunumları, panel sunumları, derlemeler, kongrelerde sunulan sözel ve poster bildiriler, yayınlanmamış tezler olarak belirlenmiştir. Tarama sonucunda toplam 2274 (Cochrane: 49, Pubmed: 20, Science Direct: 751, Ulakbim Türk Tıp Dizini: 51, Türk Psikiyatri Dizini: 2, Türk Medline: 1, Google Akademik 1400) çalışmaya ulaşılmıştır. Ulaşılan 2274 çalışma öncelikle başlıklara göre incelenmiş ve araştırma konusuyla ilgisi olmayan 2259 çalışma kapsam dışı bırakılmıştır. Kalan 15 çalışmanın özet ve tam metinleri, dahil etme ve dışlama ölçütleri yönünden değerlendirilmiş ve sonuçta dahil etme ve dışlama ölçütlerine uygun 5 çalışmaya ulaşılmıştır. Sonuç olarak araştırmanın kapsamına toplam 5 çalışma alınmıştır (Şekil 1). TABLO 1: Taramada kullanılan anahtar sözcükler. Kadın (women) Ruh sağlığı (mental health) Hemşirelik (nursing) Türkiye (Turkey) Hemşirelik bakımı (nursing care) Kadın ruh sağlığı (women mental health) Kadın ruh sağlığı ve Türkiye (women mental health ve Türkey) Hemşirelik bakımı ve Türkiye (nursing care and Turkey) Kadın ruh sağlığı, hemşirelik bakımı ve Türkiye (women mental health, nursing care and Turkey) 261
Literatür taramasından elde edilen çalışmalar n=2274 Yapılan araştırma ile ilgili olan çalışmalar n=15 Değerlendirmeye alınan çalışmalar n=5 BULGULAR Toplam çalışma sayısı n=5 Bu sistematik inceleme çalışmasında 2006-2016 yılları arasında yayınlanan 5 çalışma yer almaktadır. Çalışmaların tamamı Türkiye de yapılmış olup, yazım dili ingilizcedir. Çalışmalardan dört çalışma psikiyatri hemşireleri, bir çalışma ise halk sağlığı hemşireleri tarafından yapılan çalışmalardır. Bu bağlamda kadın ruh sağlığı ve hemşirelik bakımını içeren çalışmaları psikiyatri hemşireleri dışındaki diğer hemşirelerin de yaptığı görülmektedir. Çalışmalardan elde edilen bulgular aşağıda gruplandırılarak sunulmuştur. Bu çalışmalar kadın ruh sağlığı ve hemşirelik bakımı kapsamında olan çalışmalar olduğu için bu çalışmaların sistematik derleme kapsamına alınmasına karar verilmiştir. ÖRNEKLEM Başlıklara göre ilgili olmayan çalışmalar n=2259 Dahil etme ve dışlama ölçütlerine uygun olmayan çalışmalar n=10 ŞEKİL 1: Sistematik derleme çalışma seçim süreci. Tezel ve arkadaşlarının çalışmasında doğum sonrası dönemde risk altında olan kadınlardan bakım grubuna hemşirelik müdahaleleri, eğitim grubuna problem çözme eğitimi uygulanarak doğum sonrası depresyon düzeylerine etkisi araştırılmıştır. Bu çalışmanın örneklem sayısı 62 dır. Çalışmada yer alan katılımcıların yaş ortalaması bakım grubunun 24,6±5,5, eğitim grubunun ise 25,4±4,7 dir. Katılımcıların eğitim düzeyine bakıldığında bakım grubunun %80 i ilkokul mezunu, eğitim grubunun ise %81.3 ünün ilkokul mezunu olduğu görülmektedir. Erzurum merkezde birinci basamak sağlık ocağına kayıtlı, postpartum depresyon riskinde olan kadınlar ile yapılan bir çalışmadır. Araştırmaya alınma ölçütleri; Erzurum merkezde birinci basamak sağlık ocağına kayıtlı ve araştırmaya katılmayı kabul eden kadınlar olarak belirlenmiştir. 11 Dastan ve Buzlu nun çalışmasında, 1. ve 2. evrede meme kanseri olan kadınlara uygulanan psikoeğitimin kansere uyumuna etkisi araştırılmıştır. Çalışmanın örneklemi 38 kadın (deney grubu) ve 38 kadın (kontrol grubu) olmak üzere toplam 76 kadından oluşmaktadır. Çalışmada yer alan katılımcıların yaş ortalaması deney grubunun 50.42 yıl, kontrol grubunun ise 46.13 yıl olduğu görülmektedir. İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Servisinde ayaktan izlemi yapılan, 1. evre ve 2. evrede meme kanseri tanısı alan kadınlar ile yapılan bir çalışmadır. Araştırmaya alınma ölçütleri; 18-65 yaş aralığında, 1. evre ve 2. evrede meme kanseri tanısı alan ve araştırmaya katılmayı kabul eden kadınlar şeklinde belirlenmiştir. 12 Öz ve ark.nın çalışmasında, meme kanseri olan kadınlara uygulanan grup danışmanlık programının hastalığa uyumuna etkisi araştırılmıştır. Hacettepe Üniversitesi Onkoloji Hastanesi nde son bir yıldır tedavi olan meme kanseri tanısı alan kadın hastalar ile yapılan bir çalışmadır. Çalışmanın örneklemi toplam 56 kadından oluşmaktadır. Her bir seans bir araştırmacı tarafından 1,5-2 saat süre içinde tamamlanmıştır. Oturumlar bilişsel davranışçı ve varoluşsal terapi kullanılarak interaktif eğitim yöntemleri kullanılarak yapılmıştır. Her bir oturum 10 yada 11 kadın hastadan oluşmaktadır. Araştırmaya alınma ölçütleri; son bir yıldır meme kanseri tanısı alan, haftada iki gün grup toplantılarına katılmaya gönüllü olan ve araştırmaya katılmayı kabul eden kadınlar şeklinde belirlenmiştir. 13 Demiralp ve ark.nın çalışmasında, meme kanseri nedeniyle kemoterapi alan kadınlara uygulanan kas gevşeme egzersizlerinin uyku kalitesi ve yorgunluk durumlarına etkisi araştırılmıştır. Çalışmanın örneklemi 14 kadın (deney grubu) ve 13 kadın (kontrol grubu) olmak üzere toplam 27 kadından oluşmaktadır. Çalışmada yer alan katılımcıların yaş ortalaması belirtilmemiştir. Gülhane Askeri Hastanesi nde onkoloji polikliniğinde kemoterapi tedavisi alması planlanan meme kanseri tanısı alan kadın hastalar ile yapılan bir çalışmadır. Araştırmaya alınma ölçütleri; yeni meme kanseri tanısı alan, kemoterapi tedavisi alması planlanan, metastazı olmayan ve araştırmaya katılmayı kabul eden kadınlar şeklinde belirlenmiştir. 14 Türkleş ve ark.nın çalışmasında 18 yaş üstünde olan kadınlara uygulanan anksiyete ile başetme eğitiminin kadınların anksiyete düzeylerine etkisi araştırılmıştır. Çalışmanın örneklemi 80 kadın (eğitim grubu) ve 80 kadın (kontrol grubu) olmak üzere toplam 160 kadından oluşmaktadır. Çalışmada yer alan katılımcıların yaş ortalaması eğitim grubunun 33,61, kontrol grubunun ise 37,28 olduğu görülmektedir. Araştırmaya alınma ölçüt- 262
leri; 18 yaş ve üzerinde olan, araştırmaya katılmayı kabul eden kadınlar şeklinde belirlenmiştir. 15 UYGULANAN PROGRAM Tezel ve ark.nın çalışmasında, doğum sonrası dönemde risk altında olan kadınlara bakım grubunda olanlara hemşirelik müdahaleleri, eğitim grubunda olanlara ise problem çözme eğitimi uygulanmıştır (Tablo 2). Bakım grubunda olan 30 kadın, eğitim grubuna 32 kadın alınarak iki grup oluşturulmuştur. Bakım grubunda olan kadınlara depresif semptomlara yönelik hemşirelik bakımı verilmiştir. Eğitim grubunda olan kadınlara ise problem çözme eğitimi uygulanmıştır. Araştırmadaki her bir ka- TABLO 2: İncelemeye alınan araştırmaların özellikleri. Makale No Kaynak No Yöntem Örneklem Uygulanan Program Kullanılan Araçlar Sonuç 1 11 Yarı Deneysel n=62 Bakım grubunda olanlara Araştırmada sosyodemografik Hemşirelik bakımı ile Deney grubu:30 hemşirelik müdahaleleri, özellikleri içeren form, doğum sonrası depresif Kontrol grubu:32 eğitim grubunda olanlara ise Beck Depresyon Envanteri, belirtilerin azaldığı, aynı problem çözme eğitim proğramı Edinburg Postnatal Depresyon şekilde problem çözme Skalası, Hemşirelik Bakım eğitimi ile de doğum Planı formu uygulanmıştır. sonrası depresif belirtilerin azaldığı saptanmıştır. Hemşirelik bakımı tek başına verilen eğitimden daha etkilidir. 2 12 Deneysel n=76 Sekiz seanslık çalışmaya Anket formu, Hastane Depresyon Psikoeğitim proğramına Deney grubu:38 dayalı olarak geliştirilen yarı ve Anksiyete Ölçeği, katılan kadınların kansere Kontrol grubu:38 yapılandırılmış "Psikoeğitim Fiziksel Performans Ölçeği, uyum düzeylerinde artma Programı" deney grubuna Kansere Ruhsal Uyum Ölçeği olduğu ve uyum uygulandı. Her bir seans düzeylerine olumlu etki kapalı bir grupta haftada bir gösterdiği belirlenmiştir. yapıldı ve 90 dakika sürdü. 3 13 Yarı deneysel n=27 Deney grubuna sekiz adet Veri toplama formu, Progresif kas gevşeme Deney grubu:14 kas gevşeme egzersizleri Pittsburg Uyku Kalitesi Indeksi egzersizleri eğitimi alan Kontrol grubu:13 eğitimi, kemoterapi ve ve Piper Yorgunluk Ölçeği meme kanseri olan hemşirelik hizmetleri verilmiştir. kullanılmıştır. kadınların uyku kalitesini Kas gevşeme egzersizleri artırdığı ve yorgunluğu eğitiminin her seansı azalttığı belirlenmiştir. 20-30 dakika sürdü. 4 14 Öntest/son test n=56 Her bir gruba 10 yada 11 kadın Stresle Başa Çıkma Yolları, Grup danışma programı kullanılan alınarak gruplar belirlenmiştir. Hastalığa Psikososyal meme kanseri olan müdahale Oturumlarda bilişsel davranışçı Uyum-Öz Bildirim Ölçeği, kadınların sosyal destek araştırması ve varoluşsal terapiler ve Çok Boyutlu Algılanan Sosyal algısını pozitif bir şekilde interaktif eğitim yöntemleri Destek Ölçeği kullanılmıştır. etkilemekte olup, stresle kullanılmıştır. Haftada 2 gün başa çıkma yeteneklerini grup danışmanlığı yapıldı. etkin bir şekilde Grup danışmanlık seansları kullanmalarını 1,5-2 saat kadar sürdü. arttırmaktadır. 5 15 Yarı deneysel n=160 Eğitim grubuna iki oturum Anket formu ve Beck Anksiyete İki hafta arayla 1 er saatlik Deney grubu:80 halinde toplam 2 saat süren Envanteri (BAE) anksiyete ile başetme Kontrol grubu:80 anksiyete ile başetme eğitimi kullanılmıştır. eğitiminin kadınların verilmiş ve eğitim kitapçığı anksiyete düzeylerinin dağıtılmıştır. Eğitimde, düşmesinde etkili anlatma, soru-cevap ve olduğunu göstermektedir. demostrasyon tekniklerinden Risk altındaki kadınlara yararlanılmıştır anksiyete ile baş etme eğitimi verilerek anksiyete semptomları ile erken dönemde baş edebilir duruma gelmesi sağlanabilir. 263
dına araştırmacı tarafından 6 hafta boyunca haftada bir kez olmak üzere 30-35 dakika süren ev ziyareti gerçekleştirilmiştir. Bakım grubu ve eğitim grubuna ön test/son test yapılmıştır. 11 Dastan ve Buzlu nun çalışmasında, 1. ve 2. evrede meme kanseri olan deney grubundaki kadınlara yarı yapılandırılmış psikoeğitim programı uygulanmıştır (Tablo 2). Deney grubuna 38 kadın ve kontrol grubuna 38 kadın alınarak iki grup oluşturulmuştur. Deney grubuna 8 seanslık psikoeğitim uygulanmış, kontrol grubuna uygulanmamıştır. Her seans kapalı grup olarak haftada bir olmak üzere 90 dakika sürmüştür. Psikoeğitim sürecinde 265 adet slayt, özel efekt ve sesler kullanılarak eğitim süreci cazip hale getirilmiştir. Psikoeğitim programı sonunda 6 hafta sonra ve 6 ay sonra olmak üzere iki değerlendirme yapılmıştır. 12 Öz ve ark.nın çalışmasında, meme kanseri olan kadınlara grup psikolojik danışmanlık programı uygulanmıştır (Tablo 2). Her bir gruba 10 yada 11 kadın alınarak gruplar belirlenmiştir. Grup danışmanlık seansları 1,5-2 saat kadar sürmüştür. Oturumlarda bilişsel davranışçı ve varoluşsal terapiler ve interaktif eğitim yöntemleri kullanılmıştır. Grup psikolojik danışmanlık programı; programın tanıtımı, beklentilerin tartışılması, deneyimlerin ifade edilmesi, hastalık hakkında bilgilendirme, stresle başa çıkma, bireysel ve ailesel sosyal destek, hastalığa uyum ve yaşamdan anlam bulma konularını içermektedir. Grup danışmanlık seanslarında katılımcıların rol play sırasındaki tepkileri değerlendirilerek gözden geçirilmiştir. Seanslardan sonra katılımcılara ev ödevleri verilmiştir. Grup psikolojik danışmanlık programı uygulanan meme kanseri olan 56 kadına ön test/son test yapılmıştır. 13 Demiralp ve ark.nın çalışmasında, meme kanseri olan deney grubunda olan kadınlara kas gevşeme egzersizleri eğitimi uygulanmıştır (Tablo 2). Deney grubuna 14 kadın ve kontrol grubuna 13 kadın alınarak iki grup oluşturulmuştur. Deney grubuna kas gevşeme egzersizleri eğitimi, kemoterapi ve hemşirelik hizmetleri verilmiştir. Kontrol grubunda olan kadınlara kas gevşeme egzersizleri eğitimi verilmemiş, sadece kemoterapi ve hemşirelik hizmetleri verilmiştir. Deney grubuna uygulanan kas gevşeme egzersizleri eğitiminin her seansı 20-30 dakika sürmüştür. Her kas gevşeme egzersizleri eğitimi her kemoterapinin ilk ve onbeşinci günü yapılmıştır. Böylece toplamda deney grubuna dört adet kemoterapi sekiz adet kas gevşeme egzersizi eğitimi uygulanmıştır. Ayrıca deney grubundaki kadınlara müzikli CD verilerek evde bu CD ile kas gevşeme egzersizlerini yapması istenmiştir. Deney ve kontrol grubunun verileri dört kez toplanmıştır. Birinci veri; kemoterapi ve kas gevşeme eğitimi başlamadan önce, ikinci veri; ilk kemoterapi yapıldıktan yedi gün sonra, üçüncü veri; ilk kemoterapi yapıldıktan 43 gün sonra, dördüncü veri; ilk kemoterapi yapıldıktan 90 gün sonra toplanmıştır. 14 Türkleş ve ark.nın çalışmasında 18 yaş üstünde olan kadınlara anksiyete ile başetme eğitimi verilmiştir (Tablo 2). Eğitim ve kontrol grubuna demografik özelliklerden oluşan anket formu ve Beck Anksiyete Envanteri ön test olarak uygulanmıştır. Ön testin uygulanmasından hemen sonra eğitim grubundaki kadınlara eğitimciler tarafından anksiyete ve başetme yollarına yönelik birebir birer saatlik eğitim verilmiştir. Verilen eğitimin tekrarını sağlamak amacıyla eğitim grubundaki kadınlara eğitim kitapçığı verilmiştir. Verilen eğitimden bir hafta sonra sorulara yanıt vermek ve yapılan eğitimi değerlendirmek için deney grubundaki kadınlara soru-cevap ve tartışma yöntemleri kullanılarak eğitim tekrarlanmıştır. Yapılan eğitimlerden bir ay sonra son test olarak Beck Anksiyete Envanteri tekrar eğitim ve kontrol grubundaki kadınlara uygulanmıştır. Araştırma sonunda etik ilkeler dikkate alınarak anksiyete ile baş etme eğitiminin birinci basamak sağlık kuruluşlarında yaygınlaştırılması amacıyla, kontrol grubundaki kadınlara ve sağlık ocağında çalışan sağlık personeline eğitim kitapçığından dağıtılmıştır. Son testin ardından kontrol grubuna da anksiyete ile başetme eğitimi verilmiştir. 15 KULLANILAN ÖLÇÜM ARAÇLARI İncelenen araştırmalardan üç araştırma meme kanseri olan, bir araştırma ise doğum sonrası dönemde depresyon riski altında olan ve bir araştırma 18 yaş üstü kadınlar ile yapılan araştırmalardır. Bu araştırmalar çeşitli ölçüm araçları ile değerlendirilmiştir. Tezel ve ark.nın çalışmasında, araştırmacılar tarafından geliştirilen sosyodemografik özellikleri içeren form, Beck Depresyon Envanteri, Edinburg Postnatal Depresyon Skalası, Hemşirelik Bakım Planı formu kullanılmıştır. 11 Çalışma kapsamına alınan bir çalışmada anket formu, Hastane Depresyon ve Anksiyete Ölçeği, Fiziksel Performans Ölçeği, Kansere Ruhsal Uyum Ölçeği kullanılmıştır. 12 Öz ve ark.nın çalışmasında veri toplama formu, Pittsburg Uyku Kalitesi Indeksi ve Piper Yorgunluk Ölçeği kullanılmıştır. 13 Çalışmaların birinde Stresle Başa Çıkma Yolları, Hastalığa Psikososyal Uyum-Öz Bildirim Ölçeği, Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği kullanılmıştır. 14 Türkleş ve ark.nın çalışmasında araştırmacılar tarafından geliştirilen anket formu ve Beck Anksiyete Envanteri (BAE) kullanılmıştır. 15 264
ARAŞTIRMA SONUÇLARI Doğum Sonrası Dönemdeki Kadınlara Uygulanan Hemşirelik Bakımı ve Problem Çözme Eğitiminin Postpartum Depresyona Etkisi: Tezel ve ark.nın çalışmasında, doğum sonrası dönemde risk altında olan kadınlardan bakım grubuna hemşirelik müdahaleleri, eğitim grubuna problem çözme eğitimi uygulanmış, hemşirelik bakımı ile doğum sonrası depresif belirtilerin azaldığı, aynı şekilde problem çözme eğitimi ile de doğum sonrası depresif belirtilerin azaldığı saptanmıştır. Hemşirelik bakımının ve problem çözme eğitimin etkinliği karşılaştırıldığında, hemşirelik bakımının tek başına verilen eğitimden daha etkili olduğu bulunmuştur (t= 4,529, p<0,05). 11 Meme Kanseri Olan Kadınlara Uygulanan Psikoeğitimin Kanser Uyumuna Etkisi: Dastan ve Buzlu nun çalışmasında, 1. ve 2. evrede meme kanseri olan deney grubundaki kadınlara yarı yapılandırılmış psikoeğitim programı uygulanmış, psikoeğitim proğramına katılan kadınların kansere uyum düzeylerinde artma olduğu saptanmıştır. Psikoeğitim programından 6 hafta ve 6 ay sonrasındaki sonuçlar incelendiğinde, deney grubundaki kadınların mücadale ruhu daha yüksek, bir işle meşgul olmaya ilişkin anksiyete, kadercilik, çaresizlik/umutsuzluk düzeyinin daha düşük olduğu ancak kontrol grubu ile karşılaştırıldığında kanseri inkar etme/kaçınma durumunda anlamlı bir değişiklik olmadığı belirlenmiştir. 12 Meme Kanseri Nedeniyle Kemoterapi Alan Kadınlara Uygulanan Gevşeme Egzersizlerinin Uyku Kalitesi ve Yorgunluğa Etkisi: Demiralp ve ark.nın çalışmasında, meme kanseri olan deney grubundaki kadınlara kas gevşeme egzersizleri eğitimi uygulanmış, deney grubundaki kas gevşeme egzersizleri eğitimi alan kadınların kontrol grubuna göre, uyku kalitesinde daha büyük bir artış ve yorgunlukta daha büyük bir azalış olduğu görülmüştür. Progresif kas gevşeme egzersizlerinin, kemoterapi alan meme kanseri olan kadınlarda uyku kalitesi ve yorgunluğu iyileştirdiğini göstermektedir. 13 Meme Kanseri Olan Kadınlara Uygulanan Grup Danışmanlığının Kanser Uyumuna Etkisi: Öz ve ark.nın çalışmasında, meme kanseri olan kadınlara grup psikolojik danışmanlık programı uygulanmış, grup danışmanlığı alan kadınların algılanan sosyal destek düzeylerinde artma, kanserle başa çıkma, psikososyal uyum ve yeteneklerinde artma olduğu görülmüştür. Ayrıca bu çalışmada çocuğu olan hastaların çocuklarının olması hastaların stresle başetmelerinde sosyal destek kaynağı olarak yardımcı oldukları saptanmıştır. 14 Kadınlara Uygulanan Anksiyete ile Başetme Eğitiminin Anksiyete Düzeyine Etkisi: Türkleş ve ark.nın çalışmasında, 18 yaş üstünde olan kadınlara anksiyete ile başetme eğitimi verilmiş, eğitim grubunun anksiyete ile başetme eğitimi öncesi ve sonrası Beck Anksiyete Envanteri puan ortalaması arasındaki fark anlamlı (p<0,001), kontrol grubunun ön test ve son test puan ortalamaları arasındaki fark anlamsız bulunmuştur (p>0,05). Ayrıca bu çalışma 2 hafta arayla 1 er saatlik anksiyete ile başetme eğitiminin kadınların anksiyete düzeylerinin düşmesinde etkili olduğunu göstermektedir. 15 TARTIŞMA Bu sistematik derlemede, Türkiye de hemşireler tarafından kadın ruh sağlığı kapsamında yapılmış çalışmalar (hemşirelik bakımı ve problem çözme eğitimi, psikoeğitim, gevşeme egzersizleri, grup danışmanlığı ve anksiyete ile başetme eğitimi) incelenmiştir. Çalışmaların daha çok kadın ruh sağlığının sürdürülmesi ve gelişimine katkı sağlar nitelikte olduğu çok azının kadın ruh sağlığını korumaya yönelik olduğu belirlenmiştir. Doğum sonrası dönemdeki kadınlara uygulanan hemşirelik bakımı ve problem çözme eğitiminin doğum sonrası depresif belirtileri azalttığı saptanmıştır. Depresif belirtilerin azalmasında kadınlara uygulanan hemşirelik bakımının verilen eğitimden daha etkili olduğu bulunmuştur. 11 Hemşirelik bakımı, hemşirelerin bilgi ve beceri, iyileştirici etkileşim, yardım edici girişimler yoluyla danışandaki fiziksel ve duygusal sorunların çözümüne yönelik tedavi edici sonuçlar içeren zihinsel, duygusal ve fiziksel emek ortaya koymalarıdır. 16 Hasta eğitimi, sağlık çalışanları ile hastalar arasındaki ilişki sırasındaki öğretme ve öğrenme sürecidir. Sağlığı iyileştirmek amacıyla hasta davranışlarını etkileyerek bilgi, beceri ve tavırlarını değiştirmektir. 17 Kadınlardaki depresif belirtilerin azaltılmasında öncelikle uygulanacak hemşirelik müdahalelerinin ve ikinci olarak da verilecek eğitimin önemli bir yere sahip olduğu söylenebilir. Meme kanseri olan kadınlara uygulanan yarı yapılandırılmış psikoeğitimin kansere uyum düzeylerini arttırdığı belirlenmiştir. 12 Psikoeğitim programları hastanın karar vermesini ve işbirliğini kolaylaştırmakta, depresyon ve anksiyetesini azaltmakta ve hastalıkla ilgili problem çözme becerilerini geliştirmektedir. 18 Hastanın biyopsikososyal bütünlük içinde nitelikli bakım alabilmesi için hemşirelerin bakım uygulamalarında kanıta dayalı bir uygulama olan psikoeğitime yer vermelerinin önemli olduğu düşünülmektedir. 265
Meme kanseri nedeniyle kemoterapi alan kadınlara uygulanan gevşeme egzersizlerinin uyku kalitesini arttırdığı ve yorgunluğa azalttığı belirlenmiştir. 14 Kemoterapi tedavisi nedeniyle hastalarda bulantı kusma, diyare, yorgunluk, uykusuzluk gibi fizyolojik yan etkiler oluşabilmektedir. Bunların yanı sıra hastalar anksiyete, depresyon ve umutsuzluk deneyimleyebilmektedir. 19 Hemşireler tarafından kemoterapi alan hastalara uygulatılan kas gevşeme egzersizlerinin hastanın anksiyetesini azaltacağı ve fizyolojik yan etkilerin daha hafif seyretmesini sağlayacağı düşünülmektedir. Bu durumun kanser hastalarının yaşam kalitesini ve yaşam memnuniyetini arttıracağı söylenebilir. Meme kanseri olan kadınlara uygulanan grup danışmanlığının kadınların algıladıkları sosyal desteği, kanserle başa çıkma, psikososyal uyum ve yeteneklerini arttırdığı belirlenmiştir. 14 Grupla psikolojik danışmada benzer sorunları paylaşan hastalarla psikolojik danışman yönetiminde düzenli oturumlar düzenlenir. Hastalar grupla psikolojik danışmada benzer sorunları yaşayan diğer hastalar ile karşılıklı duygu, düşünce, deneyim, baş etme yolları, tepki ve geribildirimlerini paylaşma imkanı bulabilir. 20 Grupla psikolojik danışma gruplarının katkısıyla hastalardaki psikolojik baskı ve klinik ziyaretler azalmakta, hastanın stres yönetimi kabiliyeti gelişmekte ve olumlu davranış değişimi artmaktadır. Grup danışmanlığının uygulanmasında ve grup liderliğinde hemşireler de rol almaktadır. 21 Bakım hizmetlerinden sorumlu hemşirelerin oluşturulacak destek gruplarında etkin rol almalarının grubun işlerliğini ve etkinliğini arttıracağı düşünülmektedir. Kadınlara uygulanan 2 hafta arayla 1 er saatlik anksiyete ile başetme eğitiminin kadınların anksiyete düzeylerinin düşmesinde etkili olduğu belirlenmiştir. 15 Kadınlar şiddet, yoksulluk, aşırı iş yükü gibi olumsuz yaşantılarla ve zorlayıcı nedenlerle stresle daha fazla karşılaşmakta ve anksiyete düzeyleri daha yüksek olmaktadır. 22 Anksiyete semptomları, düzeyleri ve başetme yöntemleri konusunda farkındalığı arttıran ve uygulamaya yönelik beceriler kazandıran eğitimlerin kadınların deneyimlediği anksiyeteyi azaltacağı anlaşılmaktadır. Kadın ruh sağlığı ve hemşirelik bakımı kapsamındaki çalışmaların bir program çerçevesinde yer alması hemşirelerin işlevselliklerinin arttırılması açısından son derece önemlidir. Bu durum hemşirelerinin toplumda daha görünür olmasını da sağlayacaktır. SONUÇ VE ÖNERİLER Değerlendirmeye alınan çalışmalardan birinde doğum sonrası dönemdeki kadınlara uygulanan hemşirelik bakımı ve problem çözme eğitimi, üçünde meme kanseri olan kadınlara grup psikolojik danışmanlık, psikoeğitim ve gevşeme egzersizleri eğitimi ve birinde kadınlara anksiyete ile başetme eğitimi uygulandığı belirlenmiştir. Bu çalışmaların kadın ruh sağlığı üzerine olumlu sonuçlarının olduğu görülmektedir. Kadınlara uygulanan hemşirelik bakımı ve problem çözme eğitimi, psikoeğitim, gevşeme egzersizleri, grup danışmanlığı ve anksiyete ile başetme eğitimi kadının güçlenmesini ve olumlu başetmesini sağlayarak kadında oluşabilecek ruh sağlığı problemlerini önlemeye yönelik olarak yapılmış son derece önemli çalışmalardır. Ülkemizde kadın ruh sağlığı ve hemşirelik bakımına etkisi kapsamındaki çalışmaların sınırlı sayıda olduğu söylenebilir. Bu sınırlı sayıda olan çalışmalar ise daha çok meme kanseri olan kadınlarla ilgili çalışmalardır. Ülkemizde kadın ruh sağlığı ve hemşirelik bakımına yönelik birinci düzeyde kanıt temelli çalışmaların olmadığı belirlenmiştir. Yapılan çalışmalar, üçüncü düzeyde kanıt temelli ve iyi tasarlanmış yarı deneysel çalışmalardır. Bu alana özgü özellikle ruhsal yönden risk altında olan kadınların ruh sağlığını korumaya yönelik randomize kontrollü ve uzun süreli izlemin olduğu araştırma tasarımları ile kanıt düzeyinde çalışmaların yapılmasına gereksinim vardır. KAYNAKLAR 1. Türkkahraman M, Şahin K. Kadın ve kariyer. Alanya İşletme Fakültesi Dergisi 2010;2(1):75-88. 2. Çam O, Engin E. Ruh Sağlığı ve Hastalıkları hemşireliği bakım sanatı. 1. Baskı. İstanbul; İstanbul Medikal Yayıncılık; 2014. p.5-19. 3. Rosenfield S, Mouzon D. Gender and mental health. In: Aneshensel CS, Phelan JC, Bierman A, eds. Handbook of the sociology of mental health. Netherlands: Springer Netherlands; 2013. p.277-96. 4. Sağlık Bakanlığı. T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2014. Ankara: Sentez Matbaacılık ve Yayıncılık; 2015. p.37. 5. Davidson MR. A nurse s guide to women s mental health. New York: Springer Publishing Company; 2012. p.3-12. 6. Resmî Gazete. Hemşirelik yönetmeliğinde değişiklik yapılmasına dair yönetmelik (tarih: 19.04.2011, sayı:27910). Ankara: Başbakanlık Basımevi Döner Sermaye İşletmesi; 2011. p.1-25. 7. Karagözoğlu Ş. Bilim, Bilimsel araştırma süreci ve hemşirelik. Hacettepe Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2006;13(2): 64-71. 266
8. Güner Küçükkaya P. Psikiyatri hemşireliğinde kanıta dayalı uygulama. Psikiyatri Hemşireliği Dergisi 2010;1(3):128-32. 9. Grove SK, Burns N, Gray J. Understanding nursing research: building an evidence-based practice. 6 th ed. China: Elsevier Saunders; 2014. p.1-30. 10. Centre for Reviews and Dissemination. Systematic Reviews: CRD s Guidance for Undertaking Reviews in Health Care. York: University of York; 2009. 11. Tezel A, Gözüm S. Comparison of effects of nursing care to problem solving training on levels of depressive symptoms in post partum women. Patient Education and Counseling 2006;(63):64-73. 12. Dastan NB, Buzlu S. Psychoeducation ıntervention to ımprove adjustment to cancer among Turkish stage I-II breast cancer patients: A randomized controlled trial. Asian Pacific J Cancer Prev 2012;(13):5313-8. 13. Öz F, Dil S, İnci F, Kamışlı S. Evaluation of group counseling for women with breast cancer in Turkey. Cancer Nursing 2012;35(4):27-34. 14. Demiralp M, Oflaz F, Kömürcü Ş. Effects of relaxation training on sleep quality and fatigue in patients with breast cancer undergoing adjuvant chemotherapy. Journal of Clinical Nursing 2010;(7):1073-83. 15. Türkleş S, Karataş B, Yılmaz G. Effect of coping with anxiety education on women s anxiety level. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi 2011;(3):20-7. 16. Dinç L. Bakım kavramı ve ahlaki boyutu. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi 2010;7(2):74-82. 17. Özer C, Şahin EM, Dağdeviren N, Aktürk Z. Birinci basamakta hasta eğitimi. Sted 2002;11(1):11-4. 18. Şengün İnan F, Üstün B. Evde psikososyal bakım örneği: meme kanserinde tedavisi sonrası dönemde psikoeğitim uygulaması. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi 2014;7(1):52-8. 19. Özçelik H, Fadıloğlu Ç, Meltem U, Karabulut B. Kanser hastaları ve aileleri için palyatif bakım. İzmir: Üniversiteliler Ofset; 2010. p.9-51. 20. Demir A, Koydemir S. Grupla psikolojik danışma. Ankara: Pegem Akademi; 2012. p.2-4. 21. Tuncay T. Kanserle başetmede destek grupları. Toplum ve Sosyal Hizmet 2010;21(1): 59-71. 22. Koyun A, Taşkın L, Terzioğlu F. Yaşam dönemlerine göre kadın sağlığı ve ruhsal işlevler: hemşirelik yaklaşımlarının değerlendirilmesi. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar 2011;3(1):67-99. 267