ODTÜ GELİŞTİRME VAKFI ÖZEL MERSİN İLKÖĞRETİM OKULU REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMA SERVİSİ Sayı: 4 ARALIK 2012 Kademe: A-8 Veli Bülteni Konu: SORUMLULUK Değerli Velimiz, Bu ay Değerler projemizde Sorumluluk değerini okul olarak ele alıyoruz. Amacımız ; kendi kararlarını verebilen, karar alırken ellerindeki kaynakları kullanabilen, değer yargılarını gözeten, bağımsız davranabilen, kendine güvenli, başkalarının haklarını çiğnemeden kendi ihtiyaçlarının karşılayabilen çocuklar yetişmelerine yardımcı olmaktır. Bizler çalışmalarımızı bu çerçevede düzenlerken, sorumluluk kavramını, gelişimsel dönemlere göre bu ayki bültenimiz aracılığı ile değinmek istedik. Keyifle okumanız ve uygulamanız dileğiyle... Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Servisi
SORUMLULUK Sorumluluk bireyin uyum sağlaması, üzerine düşen görevleri yerine getirmesi ve kendine ait bir olayın başkaları üzerindeki etkilerinin sonuçlarını üstlenmesi, başkalarının haklarına saygı göstermesi ve kendi davranışının sonuçlarına sahip çıkabilmesi olarak tanımlanmaktadır. Kısaca, bireyin yaş, cinsiyet ve gelişim düzeyine uygun olarak yüklendiği, yüklenmek zorunda olduğu görevleri yerine getirmesidir. Çocukta güven duygusunun öğrenilmesi, doğduğu ilk andan itibaren, onun sevgi ve ilgi başta olmak üzere tüm temel ihtiyaçlarının karşılanmasıyla doğrudan ilişkilidir. İhtiyaçları doğru bir şekilde karşılanan çocuk, yeni görev ve sorumluluklar almak için kendisini hazır hisseder; böylece güven duygusunun temeli atılmış olur. Çocukların ileride sorumluluk sahibi bir birey olabilmesi için daha bebeklik dönemlerinden davranışlarına yön verilmesi gerekir. Örneğin; çocuklar tam olarak yürümeden önce adım atmaya başladıklarında, ara ara ellerini bırakır, onları cesaretlendirmeye çalışırız. İşte daha o zamanlardan belki de bilinçsizce yaptığımız bu davranış dahi, çocuğa ileriki dönemlerde sorumluluk duygusunu kazandırmanın başlangıç basamaklarındandır. Aslında düzgün olmayacağını bildiğimiz halde üstüne başına saçarak yemek yemesine, saçlarını toplamasına, ayakkabılarını giymesine, hamur açarken hamurunun şeklini kendisinin vermesine ve birçoğuna izin vermek ileriye temel oluşturan örneklerdir. Sorumluluğu öğretmek için sorumluluk vermeye istekli olmak gerekir. Bazen anne ve babaların küçük yaştaki çocuklarının yorulmasına dayanamadıkları için birçok şeyi onların yerlerine yaptıklarını görüyoruz. Bu tarz bir yaklaşım çocuğun rahatlığa alışmasına ve ileride büyük sorunların ortaya çıkmasına neden olur. Küçük yaşlarda başkalarının bunu devam ettirmeye çalışır ki, bu da anne-baba-çocuk arasındaki çatışmaların artmasına neden olur. Çünkü bir süre sonra anne-baba için de çocuğun sorumluluklarını takip etmek güçleşmeye başlar. Çocuğun yaşı ne olursa olsun sorumluluk almayı öğrenmenin anlamı, şu üç alanda kabul edilebilir davranışlar gösterebilmektir: 1- Kurallara uymak, 2- Sağduyu kullanmak, 3- Tercihlerin ya da seçimlerin sonucuna katlanmak Değişik Yaş Gruplarındaki Çocukların Alabilecekleri Sorumluluklar İki ve Üç Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar Oyuncakları toplamak ve onları yerlerine koymak, Kitap ve dergileri gerekli yerlere koymak,
Peçete, tabak ve çatal kaşıkları sofraya koymak Sofranın toplanmasına yardımcı olmak, Yardımla giyinmek ve soyunmak. Dört Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar Sofrayı kurmak, Oyun oynadıktan sonra oyuncaklarını yerlerine kaldırmak Oyun oynarken nerede olacağını anne babasına söylemek, Toz alma gibi basit ev işlerinde yardımcı olmak, Bulaşık makinesinin doldurulmasına yardım etmek, Alışveriş dönüşü malzemelerin yerleştirilmesine yardımcı olmak, Alışveriş sırasında malzemelerin raflardan alınmasına yardımcı olmak, Basit bazı yiyeceklerin hazırlanmasına yardım etmek. Beş Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar Sofrayı, her şeyi yerli yerine koyarak hazırlamak, Yatağını düzeltmek ve odasını toparlamak, Basit bir kahvaltıyı hazırlamak, Yedikten sonra kirlilerini kendi başına kaldırmak, Giyeceklerini önerileri dikkate alarak seçmek ve kendi başına giyinmek, Kirli giyeceklerini sepete atmak, Telefona gerektiği şekilde cevap vermek, Ayakkabılarını bağlamayı öğrenmek, Kendi kendine hazırlanmak (saçını tarama). Altı Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar Özel olay ve günlere göre giyeceklerini seçmek, Çiçekleri sulamak, Basit yiyecekleri bir büyüğün desteği ile hazırlamak. Yedi Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar Evdeki hayvanları beslemek, temizlik ve bakımlarını sağlamak, Alışveriş malzemelerini arabadan eve taşımak, yerlerine yerleştirmek, Sabahları çalar saatle kendi başına kalkmak, Kendi giysi alışverişinde anne babalara yardımcı olmak, Derslerini yardımla yapmak. Sekiz ve Dokuz Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar Peçeteleri katlayıp masayı tam olarak hazırlamak, Yardım almadan banyo yapabilmek, Çekmece ve dolaplarını temiz ve düzenli tutmak, Kimse söylemeden okul giysilerini değiştirmek, Kimse söylemeden derslerini düzenli olarak yapmak, Bazı yemek tariflerini okuyup, yemek yapımına yardımcı olmak, Kardeşleri varsa onlarla ilgilenmek,
Okuldan vs. Gelen sözel mesajları eve iletmek, evden gelen mesajları okula iletmek. On Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar Kendi yatak çarşaflarını değiştirmek, Çamaşır makinesini çalıştırmak, Yardım almadan bulaşık makinesini yerleştirmek ve çalıştırmak, Kendi başına, listelenmiş malzemeleri yakın bir marketten, bakkaldan almak, Kendi programını (dişçi, antreman gibi) takip etmek, Doğum günü ya da özel günleri planlamak, Basit yaralanmalarla başa çıkmak, Para biriktirip uzun vadede almak istediklerini planlamak. Onbir ve Oniki Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar Evde tek başına kalabilmek, Bağımsız olarak kendi ödev programını yürütmek, Kendi başına ulaşım araçlarına binmek, Toplu yerlerde (kütüphane, tiyatro vb.) gerektiği gibi davranmak, Kendisine uygun hobileri bulmak ve sürdürmek. Bu yaşlardan sonra ergenlik dönemi başlamış olacaktır. Çocuklar bir takım sorumluluklarını bu yaşlarında kazanmaları gerekmektedir. Eğer çocuk ergenlik dönemine sorumluluk bilinci içinde yetişmeden gelmişse, bu aşamadan sonra sorumluluk kazandırmak biraz zor olacaktır. Çünkü ergenliğin başlamasıyla yeni ve farklı sorunlar çıkacaktır. Bu da çocukların eğitilmesini zorlaştıracaktır. Yani çocuklarımıza sorumluluk kazandırırken her yaşın önemli olduğunu bilmek önemlidir. Ergenler Neden Sorumluluk Almak İstemezler? Özgürlüklerine en düşkün oldukları, yetişkin olmaya can attıkları bu dönemde ergenler bunların tam tersine sorumluluk almak istemezler. Çocukken sahip oldukları hakların devamını ister aynı zamanda da yetişkinlerin sahip oldukları ayrıcalıklara sahip olmak için mücadele ederler. Sorumluluk almamalarında artan ve dağınıklaşan ilgileri de önemli bir etkendir. Konsere, sinemaya gitmek, arkadaş toplantılarına katılmak onların sorumluluk alanlarında gördükleri aktivitelerdir. O güne kadar çocuğu küçük olduğu için sorumluluk vermekten kaçınan aile, çocuğunun artık büyüdüğünü düşünerek artık bazı şeyleri tek başına yapabilmesini bekler. Daha önce sorumluluk almayı denemeyen ergen ise bu duruma hiç de hazır değildir. Bu noktada ailenin sorumluluk verme çabasını baskı ve kişiliğine müdahale olarak algılayabilir. Ergen böyle düşünürken aile de ergenin davranışlarını, anne-babayı incitmek istediği şeklinde yorumlayabilir. Bu düşüncenin ve bunun ardından gerçekleşen
davranışların çocuklar ve aileler açısından yararı olmadığı gibi ilişkileri zedeleyici bir yanı da vardır. Bu dönemde ailenin yapabileceği en doğru şey çocuğunun sorumluluklarını üstlenmeyi bırakması ve çocuğunun kendi davranışlarının sorumluluğu ile baş başa kalmasını sağlamasıdır. Çünkü özgürlük isteyen ergenin kendi ayakları üstünde durabilme ve davranışlarının sorumluluğunu alabilme nitelikleri gelişmelidir. Sorumluluk Kazandırmada Anne Babaya Düşen Görevler Çocuğunuz sizinle işbirliği yapsa da yapmasa da koşulsuz sevgi gösterin. Çocuğunuz her ne yaparsa yapsın ona değer verdiğinizi bilmesini sağlayın. Çocuğunuzun size bağımlı olduğunu düşünüyorsanız koruyucu tutumunuzu değiştirin. Sürekli sorumsuz davranan çocuklar anne babaları tarafından sorumlu davranmalarına izin verilmeyen çocuklardır. Sorumluluğu öğretmek için sorumluluk vermeye istekli olmalısınız. Öğüt vererek veya nutuk çekerek sorumluluk öğretemezsiniz. Anne baba olarak, biraz gerisinde durup bir şeylerin olmasına izin vermelisiniz. Sorumluluk aldıkça, olumsuz sonuçlarına katlandıkça ve olumlu sonuçları ödüllendirildikçe çocuğunuz sorumluluklarını öğrenecektir. Çocuğunuza uygun model oluşturun. Çünkü sorumluluk kazandırmak istediğiniz halde sizin sorumluluklarınızı yerine getirmemeniz onu olumsuz etkileyecektir. İşe yaramayan inanç ve davranışlarınızı değiştirmeye istekli olun. Yaşına uygun sorumluluklar verin. Çocuklarınıza, yaşlarına ve fiziksel gelişimlerine bireysel özellik ve ilgilerine uygun sorumluluklar verip, başarmaları için destekleyin. Yaşına uygun olmayan sorumluluklar çocuğa başarısızlık duygusu yaşatabilir bu konudaki istekliliğini ve kendine güvenini zedeleyebilir. Küçük yaştaki çocuklara evde bazı küçük işlerde yardım etmesi için sorumluluklar vermek hem çocukların özgüvenlerini hem de evdeki işlere yardım etme isteklerini arttırır. Kendisine verilen bir sorumluluğu yerine getirmeyen çocuğa öncelikle yetişkinin olumlu model olarak üzerine aldığı bir sorumluluğu nasıl yerine getirdiğini göstermesi gerekmektedir. Küçük yaş çocuklara anlayamayacağı sorumluluklar vermeyin. İstekleriniz kısa ve net anlaşılabilir olsun.çocuğun yaşı büyüdükçe sorumlulukları da doğru orantılı bir şekilde arttırılmalı. Küçük bir takım işleri yerine getirip tamamlaması için fırsatlar sağlama kendini değerli hissetmesine neden olacaktır. Çocuğunuzun yaşına uygun sorumluluklar listesi hazırlayın. Sorumluluğunu üstlenmek istediği işleri bu listeden seçmesine fırsat verin ve onun doğru kararlar verebileceğine olan güveninizi koruyun. Bu listeden seçim yapması konusunda onu zorlarsanız ya da yapacağı işleri siz seçerseniz sorumluluk duygusunu geliştirmeniz zorlaşır. Karar vermesine ve seçim yapmasına izin verin. Kendisiyle ilgili konularda onun yerine karar vermek yerine, kendi kararlarını kendisinin vermesi konusunda onu destekleyin. Kendi giysisini seçme, ne resmi yapacağına karar verme, istediğini özgürce ifade etme konusunda izin verin. Seçim yapabilmek, kendi kararlarını
verebilmek çocuğunuzun kendisini önemli, değerli hissetmesini sağlar. Bu da sorumluluk duygusu kazanmasının yanı sıra, kişilik gelişimi ve sosyal ilişkilerinde de yardımcı olacaktır. Sorunlarını çözmesine izin verin. Karşılaştığı sorunları onun yerine çözmek yerine çözmesinde yardımcı olun. Örneğin alternatif çözüm yollarını birlikte bulup seçim yapmasını bekleyin. Kendi sorunlarını çözebilen, karar veren ve seçim yapabilen bir çocuk davranışlarının sonuçlarını da üstlenecektir. Başarısını ve çabasını destekleyin. Aldığı sorumlulukları yerine getirirken çabasını ve isteğini her zaman görmek ve desteklemek onu yüreklendirecek ve özgüvenini arttıracaktır. Hatalarını fazla büyütmeyin ama görmezden de gelmeyin ancak eleştirmek yerine uygun şekilde yönlendirin. İyi ve doğru yaptığı şeyleri ödüllendirin. Bunları zaten onun görevi olarak görmeyin. Ödülün önemli olduğunu unutmayın. Çocuğunuzun yaptığı yanlış seçimlerin (hayatını tehlikeye atmadıkça) sonuçlarını yaşamasına izin verin ki onlardan bazı dersler çıkarabilsin. Çocuğun kırıp dökmesinin ve yaşadığı olumsuz deneyimlerin öğrenmenin gerekli şartı olduğunu unutmayın. Ev ile ilgili sorumlulukları çocuklarınız arasında paylaştırırken adil olun. Bunun en iyi yolu işlerin sırayla yapılmasıdır. Çocuğunuza yardım edeyim derken, onun sorumluluğunun gelişmesini engelleyebileceğinizi unutmayın. Eğer işin nasıl yapılabileceğini bilmiyorsa ona işin nasıl yapılacağını gösterin. Çocuğunuzdan hiçbir zaman sizin kadar sorumlu olmasını beklemeyin. Kaynakça: Dr. Musa Kazım Gülçür, Çocuk ve Ergende Karakter Eğitimi (Işık Yayınları)