KUMANDA TEKNĐĞĐ LABORATUVARI (I) DENEY FÖYÜ (Elektromekanik Kumanda)

MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ TEKNĐK EĞĐTĐM FAKÜLTESĐ ELEKTRĐK EĞĐTĐMĐ BÖLÜMÜ KUMANDA TEKNĐĞĐ LABORATUVARI (I) DENEY FÖYÜ (Elektromekanik Kumanda) Yrd.Doç.Dr.Mustafa ONAT Yrd.Doç.Dr. Hasan ERDAL Đstanbul Mart 2011 1

ÖNSÖZ Kumanda Tekniği Laboratuarı Dersi Fakültemizde Lisans programının 3. sınıfında 2 dönemlik bir derstir. Kumanda Tekniği Laboratuarı Derslerinde ilk dönem Elektromekanik kumanda yöntemlerini kullanarak deneyler yapılırken ikinci dönemde ise aynı deneyler Akıllı Röleler kullanılarak yapılır. Kumanda Tekniği Laboratuarı dersi ilk dönemde Elektromekanik kumanda deneylerinin yapılmasını amaçlayarak derste Kontaktörler, Zaman Röleleri, Paket Şalterler kullanarak Elektrik makinelerini çalıştırma, yol verme, frenleme gibi klasik kumanda yöntemlerini öğretilmesini esas alır. Đkinci dönemde ise Sayısal Röleler (Akıllı Röle) kullanarak kumanda tekniği problemlerini çözme esas almıştır. Đkinci dönemde yapılan deneyler ilk deneyde yapılan deneyler olmakla birlikte akıllı röleler kullanarak, öğrencinin hem sanayideki akıllı röleleri tanıması hem de akıllı röle mantığı ve programlamasını öğrenmesi amaçlanmıştır. Bu laboratuar dersinde lisans öğrencilerinin Otomatik Kumanda Tekniğinde kullanılan elemanları tanımaları, elemanların arızalanmaları anında müdahale etmeleri, genel kumanda yöntemlerini uygulamaları ve tasarı problemlerini çözerek sanayide karşılaşılan problemlere çözüm bulabilmeleri amaçlanmaktadır. Yrd.Doç.Dr. Mustafa ONAT Yrd.Doç.Dr. Hasan ERDAL 2

LABORATUVARDA UYULMASI GEREKEN KURALLAR Kumanda Tekniği Laboratuarında 3 Fazlı 380 Volt ve 1 fazlı 220 Volt çalışma gerilimi bulunan makineler üzerinde deneyler yapıldığından can güvenliğini tehdit eden unsurların dikkate alınması gerekmektedir. Bu nedenle Kumanda Tekniği Laboratuarında; Aşağıdaki Kurallara Kesinlikle Uyulmalıdır. 1- Laboratuara Ders Saatinde Geliniz. Deney Başladıktan Sonra Lütfen Derse Katılmayınız. 2- Yapılacak Deneyi Mutlaka Önceki Haftadan Programlayınız ve Ön Hazırlık Yaparak geliniz. 3- Deney için kendi gurubunuz dışında çalışmayınız. 4- Çalışma ortamınızın temiz olmasına, kullandığınız kabloları sağlam olmasına dikkat ediniz. 5- Öğretim Elemanından Đzinsiz Devre Kurmayınız. 6- Öğretim Elemanı nın Gözetimi Dışında Devreye Enerji Vermeyiniz. 7- Devreye Enerji Verilerek Test Edilmesi Aşamasında Ellerinizi Devre elemanları plançete veya masadan uzak tutunuz. 8- Laboratuardan çıkarken Deney de kullandığınız elemanları sökerek yerlerine koyunuz. 9- Deney esnasında hasarlı bozuk elemanları veya elinizde olmadan zarar verdiğiniz elemanları mutlaka öğretim elemanlarına bildiriniz. 10- Çalıştığınız masayı ve tabureleri düzelterek laboratuardan ayrılınız. NOT: Unutmayınız sizden sonra başka arkadaşlarınızda bu Laboratuarı kullanacaktır. 3

(0-1)TEK KONUMLU ŞALTERLE KUMANDA Deney No:1 Deneyin Çalışması: Bir eksen etrafında döndürülebilen, arka arkaya dizilmiş birçok dilimden oluşan ve çok konumlu şalterlere pako şalter denir. 0-1 Tek konumlu şalteri Elektriksel cihazları sadece ON-OFF kontrolü için kullanılır. Anahtar görevi görür. Bu şalterler tek fazlı devreleri kontrol etmek için kullanıldığı gibi üç fazlı devreleri kontrol etmek içinde kullanılır. Üç fazlı (0-1) pako şalterin 6 adet kontağı bulunmaktadır. Şalter 0 konumunda iken motor çalışmayacak, Şalter 1 konumuna alındığında çalışmaya başlayacaktır. Şekil: Tek konumlu şalter Deneyde kullanılacak araç gereçler: Anahtarlı Otomatik Sigorta 0-1 Şalteri 3 Fazlı A.S.M. Gerekli bağlantıları yapmak için kablo. 3 Adet Şekil :Paket Şalter Çalışma Diyagramı 4

Deneyin Yapılışı: 0-1 şalterine ait çizelgeyi çiziniz. Çizelgede yazdığımız klemenslerine ait kısa devreleri belirleyiniz. Verilen ölçü aletini Buzzer konumuna getirerek kısa devreleri sesli olarak belirleyiniz. Belirlediğiniz kısa devrelerde çizelgedeki kutucuklara X işareti koyunuz. Kısa devre olmayan (Buzzer dan ses duymadığınız) bölümlere işaretleme yapmayınız. 0-1 şalterinin bağlantısını yapınız. Öğretim elemanın gözetiminde enerji vererek çalıştırınız. Adı Soyadı:.. Numara: Sınıf- Bölüm... 5

Paket Şalterle 3 Fazlı A.S.M ye Yol Verme Deney No:2 Devrenin çalışması: Üç fazlı Asenkron makinalar ilk çalışma anında nominal akımlarının 5-7 katı kadar fazla akım çekerler. Çekilen bu fazla akım motorun yanmasına sebep olabilir. Makinalara kalkınma anında çekilen fazla akımı engellemek için çeşitli yol verme yöntemleri kullanılır. Yıldız-Üçgen yol verme en çok kullanılan yöntemdir. Paket şalterler çok ucuz olmalarından dolayı halâ uygulamalarda bazı yelerde mekanik tip yıldızüçgen şalterler kullanılmaktadır. Oysa açma kapama işleminin mekanik şalterlerle yapılması halinde, motor koruyucusu kullanılamaz. Değişik yerlerden motora kumanda yapılamaz. Yıldızüçgen yol vermede ise yıldız bağlama süresi, kişi kontrolüne bırakılmış olur. Bu durumda koşullara uygun yol verme gerçekleşemez. Yıldız bağlantı süresi ayarlanamayacağından, üçgen bağlantıya istenen koşullar gerçekleşmeden geçilir. Bu önemli sakıncalara rağmen, çok ucuz oluşundan, bazı yerlerde bu tip yol verme yaygın olarak kullanılmaktadır. Mekanik tip yıldız-üçgen şalterlerde dokuz bağlantı ucu vardır. "0" konumunda bu bağlantı uçlarının birbirleri ile irtibatı yoktur. Şalter yıldız konumuna alındığında, üç bağlantı ucu birbiriyle, diğer altı bağlantı ucu ise ikişer ikişer birbirleriyle irtibatlanır. Birbiriyle irtibatlanan üç bağlantı ucu moturun bağlantı klemensinde aynı sıradaki sargı uçlarına bağlanır, ikişer ikişer irtibatlanan bağlantı uçlarından birer uç, şebeke bağlantı uçlarıdır. Şalter üçgen konumuna alındığında, dokuz bağlantı ucu, üçer-üçer birbiriyle irtibatlanır. Yıldız konumunda motor klemensinde aynı sıraya bağlanacak bağlantı ucunun karşısına, bu üçerli birleşen bağlantı ucu bağlanır. Paket şalter kullanmanın sakıncaları şunlardır: Paket şalterlerle bir yerden kumanda yapılabilir. Birden fazla bir yerden kumanda yapılamaz. Paket şalterler ile frenleme devreleri kurulamaz. Paket şalterler ile zaman ayarlı devreler kurulamaz. Paket şalterlerin bulunduğu devrede, devre kapalı iken enerji kesildiğinde devre operatör tarafından açılmamışsa, enerji tekrar geldiğinde devre kapalı kalacağından, motor veya benzeri cihazlar kontrolsüz çalışacağından, birçok sakıncalar meydana gelebilir. 6

Deneyde kullanılacak araç gereçler: Anahtarlı Otomatik Sigorta Yıldız-üçgen Yol Verme Şalteri Yıldız-üçgen çalışmaya uygun 3 Fazlı A.S.M. Gerekli bağlantıları yapmak için kablo. 3 Adet Deneyin Yapılışı: Yıldız-üçgen yol verme şalterine ait çizelgeyi çiziniz. Çizelgede yazdığımız klemenslerine ait kısa devreleri belirleyiniz. Verilen ölçü aletini Buzzer konumuna getirerek kısa devreleri sesli olarak belirleyiniz. Belirlediğiniz kısa devrelerde çizelgedeki kutucuklara X işareti koyunuz. Kısa devre olmayan (Buzzer dan ses duymadığınız) bölümlere işaretleme yapmayınız. Yıldız-üçgen yol verme şalterinin bağlantısını yapınız. Öğretim elemanın gözetiminde enerji vererek çalıştırınız. Deneye Ait Sorular: 1) Asenkron makinelere neden Yıldız-Üçgen yolverilir yazınız. 2) Asenkron Makine Yıldız yolverme esnasında her bobinden geçen akımı belirleyiniz. 3) Asenkron Makine Üçgen yolverme esnasında her bobinden geçen akımı belirleyiniz. 4) Yıldız ve Üçgen yolvermelerde bobinden geçen akımları göz önünde bulunarak matematiksel olarak ispatlayınız. Adı Soyadı:. Sınıf-Şube: Bölüm: 7

0-1-2 ŞALTERLE 3 FAZLI A.S.M. un ÇALIŞTIRILMASI Deney No:3 Devrenin çalışması: 0-1-2 Pako şalteri Dahlender Sargılı Asenkron makinelarda kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntem ile makinenın kutup sayıları değiştirilmek suretiyle Asenkron makinanın devir sayısı değiştirilmektedir. Bu pako şalterle yol verme yapabilmek için sadece Dahlender sargılı makine kullanılması gerekir. Bu makinelarda 6 adet bağlantı noktası olup bunlar Ua, Va, Wa ve Ub, Vb, Wb dir. Deneyde kullanılacak araç gereçler: Anahtarlı Otomatik Sigorta 1-0-2 Şalteri Dahlender Sargılı 3 Fazlı A.S.M. Gerekli bağlantıları yapmak için kablo. 3 Adet Deneyin Yapılışı: 0-1-2 şalterine ait çizelgeyi çiziniz. Çizelgede yazdığımız klemenslerine ait kısa devreleri belirleyiniz. Verilen ölçü aletini Buzzer konumuna getirerek kısa devreleri sesli olarak belirleyiniz. Belirlediğiniz kısa devrelerde çizelgedeki kutucuklara X işareti koyunuz. Kısa devre olmayan (Buzzer dan ses duymadığınız) bölümlere işaretleme yapmayınız. 0-1-2 şalterinin bağlantısını yapınız. Öğretim elemanın gözetiminde enerji vererek çalıştırınız. 8

Deneye Ait Sorular: 1) Dahlender Sargılı Asenkron Makinalar Nerelerde ne amaçla kullanılır yazınız. 2) Asenkron makinelarda devir sayısı ile kutup sayısı arasındaki ilişki nedir. 3) Asenkron makinelarda devir sayısını değiştirmek için hangi yöntemler kullanılır. Adı Soyadı:. Sınıf-Şube: Bölüm: 9

0-1-START PAKET ŞALTERLE 1 FAZLI A.S.M a YOL VERME Deney No:4 Devrenin çalışması: Bir fazlı Asenkron makinalar Ana sargı ve yardımcı sargı olmak üzere iki sargıdan meydana gelirler. Bir Fazlı Asenkron makinelere merkez kaç anahtarı kullanarak zamanlayıcı kullanarak ya da pako şalterle yol verilebilir. Asenkron Motor 0 konumundan Start konumuna kadar getirilir. Start konumunda Ana ve Yardımcı sargı devrededir. Yaylı olan şalterden elimizi çektiğimizde şalter tekrar 1 konumuna gelir ve yardımcı sargıyı devre dışı bırakarak Ana sargı üzerinden çalışmaya devam eder. Deneyde kullanılacak araç gereçler: Anahtarlı Otomatik Sigorta 0-1-Start Şalteri 1 Fazlı A.S.M. Gerekli bağlantıları yapmak için kablo. 3 Adet Deneyin Yapılışı: 0-1-Start şalterine ait çizelgeyi çiziniz. Çizelgede yazdığımız klemenslerine ait kısa devreleri belirleyiniz. Verilen ölçü aletini Buzzer konumuna getirerek kısa devreleri sesli olarak belirleyiniz. Belirlediğiniz kısa devrelerde çizelgedeki kutucuklara X işareti koyunuz. Kısa devre olmayan (Buzzer dan ses duymadığınız) bölümlere işaretleme yapmayınız. 0-1-Start şalterinin bağlantısını yapınız. Öğretim elemanın gözetiminde enerji vererek çalıştırınız. 10

Deneye Ait Sorular: 1) 1 Fazlı Asenkron Makinalar Nerelerde ne amaçla kullanılır yazınız. 2) 1 Fazlı Asenkron makinalarda Ana sargı ve yardımcı sargının görevini yazınız. 3) 1 Fazlı Asenkron Motorlarda devir yönü nasıl değiştirilir. 4) 1 Fazlı Asenkron Motorlara 0-1-Start şalteri dışında başka yol verme yöntemleri var mıdır. Adı Soyadı. Numarası: Sınıfı: 11

3 FAZLI A.S.M. nin KESĐK ÇALIŞTIRMASI Deney No:5 Deneyin Çalışması: "S" butonuna basıldığı sürece "M" kontaktörü enerjilenir ve Motor çalışır. Butondan temas kalkınca "M" kontaktörünün enerjisi kesilir ve Motor durur. Deneyde Kullanılan Araç Gereçler: a) Aşırı Akım Rölesi b) Start Butonu c) Kontaktör d) ^Fazlı A.S.M. Kumanda Devre Şeması Güç Devre Şeması Şekil 1: Kesik Çalıştırma Kumanda Bağlantısı Şekil 2. Güç Devre Şeması Deneye Ait Sorular: 1) Kontaktör ve Röle Arasındaki Fark nedir açıklayınız. 2) Aşarı akım Rölesi ne amaçla kullanılır. 3) Termik Röle ne amaçla kullanılır. Adı Soyadı:. Sınıf-Şube: Bölüm: 12

3 FAZLI A.S.M. nin SÜREKLĐ ÇALIŞTIRMASI Deney No:6 Deneyin Çalışması: "S" butonuna basıldığı "M" kontaktörü enerjilenir ve M kontaktörü açık olan kontaklarını kapatır ve Motor çalışmaya başlar. Ta ki stop butonuna basılıncaya kadar Motor çalışır. Stop butonuna basılınca; "M" kontaktörünün enerjisi kesilir ve Motor durur. Kullanılan Elemanlar: a) Aşırı Akım Rölesi b) Start Butonu c) Kontaktör d) 3 Fazlı A.S.M. Şekil 2.3 Sürekli Çalıştırma Kumanda Bağlantısı Şekil 2.2 Güç Devre Şeması Adı Soyadı:. Sınıf-Şube: Bölüm: 13

3 FAZLI A.S.M. nin KESĐK-SÜREKLĐ ÇALIŞTIRMASI Deney No:7 Deneyin Çalışması: "Kesik" butonuna basıldığı "M" kontaktörü enerjilenir ve Motor çalışmaya başlar elimizi butondan çektiğimizde motor duracaktır. Sürekli butonuna bastığımız zaman Motor M kontaktörünü enerjileyecek Kontaktörün açık olan kontakları kapanacak ve Motor çalışmaya başlayacaktır, Ta ki stop butonuna basılıncaya kadar Motor çalışır. Stop butonuna basılınca; "M" kontaktörünün enerjisi kesilir ve Motor durur. Kullanılan Elemanlar: a) Aşırı Akım Rölesi (95-96 kontakları) b) Start Butonu (Sürekli Butonu) c) Çift Yollu Buton (Kesik Butonu) d) Kontaktör (M) e) 3 Fazlı A.S.M. Şekil: Kesik-Sürekli Çalıştırma Kumanda Bağlantısı Şekil : Güç Devre Şeması Adı Soyadı:. Sınıf-Şube: Bölüm: 14

3 FAZLI A.S.M. nin ĐKĐ KUMANDA MERKEZLĐ ÇALIŞTIRILMASI (3 start butonu ile çalıştırma) Deney No:8 Deneyin Çalışması: Motor, iki yerden kumanda edilebilmektedir. "1", "2" butonları çalıştırma, "3", "4" butonları durdurma butonlarıdır. Durdurma butonları, seri; çalıştırma butonları paralel bağlanır. "1", "2" butonlarından herhangi birisine basılınca, "M" kontaktörü enerj ilenir. Kontaktörün açık kontağı kapandığından, kontaktör kendi kontağı üzerinden enerjili kalır. Böylece: "1", "2" butonlarına paralel bağlanan bu kontağa, mühürleme kontağı denir. Durdurma "3", "4" bütanlarından herhangi birisine basılınca, "M" kontaktörünün enerjisi kesilir. Đki kumanda merkezli çalıştırma, prensip olarak bir lambanın iki ayrı yerden kumandasına (Vaviyen anahtarlı tesisat gibi) benzer. Kullanılan Elemanlar: a) Aşırı Akım Rölesi (95-96 kontakları) b) Start Butonu (Sürekli Butonu) c) Çift Yollu Buton (Kesik Butonu) d) Kontaktör (M) e) 3 Fazlı A.S.M. Şekil: Đki Kumanda Merkezli Çalıştırma Kumanda Bağlantısı Şekil : Güç Devre Şeması Adı Soyadı:. Sınıf-Şube: Bölüm: 15

3 Fazlı A.S.M un Devir Yönünün Değiştirilmesi (Kontak Emniyetli (Elektriksel Kilitlenmeli Devir Yönü Değiştirme) Deney No:9 Deneyin Çalışması: Đleri çalıştırma butonuna basıldığında, "I" kontaktörü enerj ilenir. Motor, "I" kontaktörü vasıtası ile enerj ilenir. "I" kontaktörü devrede iken geri "G" kontaktörü enerji ilenemez. Durdurma butonu ile "I" (iler) kontaktörü devreden çıkarıldıktan sonra geri "G" butonuna basılırsa "G" kontaktörü enerjilenir ve motor geri yönde dönmeye başlar, yani devir yönü değiştirilmiş olur. Her iki kontaktörün kapalı kontakları emniyet görevi yapmaktadır. Bir kontaktör devrede iken diğer kontaktörün devreye girmesi sonucu oluşabilecek faz çakışması önlenmiştir. Motor, "I" kontaktörü üzerinden enerjilenirse, şebeke ile motor arasındaki bağlantı; R-U, S-W, T-V durumundadır. Motor, "G" kontaktörü üzerinden enerjilenirse, şebeke ile motor arasındaki bağlantı, R-U, SV, T-W durumundadır. Dikkat edilirse, iki farklı kontaktörün enerji ilenmesinde, motora gelen fazlardan ikisinin yeri değişmektedir. Kullanılan Elemanlar: a) Aşırı Akım Rölesi (95-96 kontakları) b) Start Butonu (Sürekli Butonu) c) Çift Yollu Buton (Kesik Butonu) d) Kontaktör (M) e) 3 Fazlı A.S.M. Şekil: Devir Yönü Değiştirme Kumanda Bağlantısı Şekil: Asenkron Motorun Devir Yönü Değiştirme Güç Devresi Adı Soyadı:. Sınıf-Şube: Bölüm: 16

3 Fazlı A.S.M un Devir Yönünün Değiştirilmesi II (Kontak Emniyetli (Elektriksel Kilitlenmeli Devir Yönü Değiştirme) Deney No:10 Deneyin Çalışması: Đleri çalıştırma butonuna basıldığında, "I" kontaktörü enerji ilenir. Motor, "I" kontaktörü vasıtası ile enerjilenir. "I" kontaktörü devrede iken geri butonuna basıldığında ileri kontaktörünün enerjisi kesilerek geri kontaktörü enerjilenir ve motor geri yönde dönmeye başlar. Her iki kontaktörün kapalı kontakları emniyet görevi yapmaktadır. Bir kontaktör devrede iken diğer kontaktörün devreye girmesi sonucu oluşabilecek faz çakışması önlenmiştir. Deney 9 daki devreden farkı stop ileri ve geri butonlarına basıldığında motor devir yönü değiştirilebilmektedir. Şekil: Devir Yönü Değiştirme Kumanda Bağlantısı Şekil: Asenkron Motorun Devir Yönü Değiştirme Güç Devresi Deneye Ait Sorular: 1) Uygulamada kullandığınız elemanların özelliklerini yazınız. 2) Devrenin çalışmasını açıklayınız. 3) Motorun dönüş yönünü sinyal lambaları ile belirleyecek devrenin şemasını çiziniz. 4) Yük altında bir yönde çalışmakta olan bir motoru, milini frenlemeden diğer yönde çalıştırmanın ne gibi bir sakıncası olur? 5) Devreye uygulama alanından bir örnek veriniz. Adı Soyadı:. Sınıf-Şube: Bölüm: 17

3 FAZLI A.S.M a BĐR KADEMELĐ DĐRENÇLE YOL VERME Deney No:11 Giriş Bu yol vermede, yol alma (kalkış) akımını sınırlandırmak için, motor stator sargı devresine kademeli olarak ayarlanabilen dirençler seri bağlanırlar. Yol alma akımı dirençler üzerinde bir gerilim düşümü yapar ve motor, daha düşük bir gerilimle yol alır. Yol alma akımı düşen gerilimle orantılı olarak azalır. Direnç kademeleri kontaktörler aracılığı ile devreden çıkarılırlar. Bir kademe direnç kullanılması halinde genellikle yol alma akımı, direk yol alma akımının %50 sine düşürülür. Bu durumda moment değeri %25'e iner. Çok kademeli direnç kullanılması halinde kademe dirençleri öyle seçilirler ki, yol alma akımı, motor nominal akımının 1,5 2 katı kadar olur. Uygulamada pek kullanılmayan yol verme yöntemidir. Deneyin Çalışması: Çalıştırma butonuna basılınca, "M" kontaktörü enerjilenir. Kapanan "M" kontakları ile mühürleme yapılmış ve "TR" zaman rölesi enerjilenmiş olur. "M" kontaktörü motoru, devresine seri bir direnç veya reaktans bağlanmış halde çalıştırır. Şebeke geriliminin bir kısmı dirençlere düştüğünden, motor, düşük gerilimde harekete başlar. Motora uygulanan gerilim düşürüldüğünden, motorun kalkış akımı küçülmüş olur. Motorun normal hızının %93'üne erişeceği süreyi ayarlayan zaman rölesi, gecikme kontağı "A" kontaktörünü enerjilendirir. "A" kontaktörü, seri dirençleri devreden çıkarır. Bu durumda motora, nominal gerilim uygulanmış olur. Motor, anma değerlerinde çalışır. Çalışma süresince "M" ve "A" kontaktörleri' devrededir. Durdurma (stop) butonuna basılınca, "M" ve "A" kontaktörlerinin enerjisi kesilir. Şekil 3.9 Bir Kademeli Dirençle Yol Verme Kumanda Devre Şeması Şekil 3.10 Güç Devre Kumanda Şeması Adı Soyadı:. Sınıf-Şube: Bölüm: 18

DĐNAMĐK FRENLEME Deney No:12 AC motorları, motor şebekeden ayrıldıktan sonra, stator sargılarına uygun bir DC tatbik etmek suretiyle frenlenebilir. Bu tip frenlemeye DĐNAMĐK FRENLEME adı verilir. Motorun enerjisi kesildiği anda, stator sargılarından geçen doğru akım, statorda düzgün bir manyetik alan oluşturur. Bu sabit manyetik alan içindeki rotor, stator alanı tarafından çekilerek -devir sayısı hızlı bir şekilde azalarak kısa sürede durur. Stator sargıları, frenleme süresinde sargılardan geçen doğru akıma karşı yalnız omik direnç etkisi gösterir. Sargılara uygulanacak DC değeri, stator sargılarının veya bağlanış şekline göre, ortaya çıkan direncin değerine uygun hesaplanmalıdır. Geçen akımın değeri, frenleme süresini etkiler. Ancak sargılardan anma akımından fazla akım geçilirse, sargılar yanabilir. Anma akımına yakın değerde bir akım geçirilmesi doğru olur. Düz Zaman Röleli Dinamik Frenleme Devresi Şekil 4.3 Düz Zaman Röleli Dinamik Frenleme Devresi ve Kumanda Devresi 19

Çalışması: Başlatma butonuna basıldığında, "M" kontaktörü enerjilenir. "M" kontaktörü üzerinden enerji alan motor çalışır. Kumanda devresi, "M" konaktörü mühürleme kontağı üzerinden sürekli enerji kalır ve motor sürekli çalışma modundadır. Durdurma: Durdurma butonuna basıldığında "M" kontaktörünün enerjisi kesilir, "M ve TO kapalı kontakları üzerinden "A ve TR" enerjilenir. Aynı zamanda doğrultmaç devresi de çalışır. Doğrultmaçtan alınan doğru gerilim, "A" kontaktörü ana kontakları üzerinden, motor sargılarına tatbik edilir. Böylece dinamik frenleme gerçekleşir. Zaman rölesi ayarlanan süre sonunda "A" kontaktörünün ve bunun sonucu frenleme devresinin enerjisini keser. Zaman rölesi, frenleme süresi kadar birkaç saniyelik süreye ayarlanır. "M ve A" kontaktörleri, kesinlikle beraberce enerjilenmemelidir. Bunun için, "M" kontaktörü devresinde "A", "A" kontaktörü devresinde "M" kapalı kontakları bulunur. Deneye Ait Sorular: 1) Dinamik frenleme nedir? Bu yöntemle frenleme nasıl olur? Açıklayınız. 2) Devrenin çalışmasını açıklayınız. 3) Etiketinde; 4 Hp, Cos = 0,84, 220/380 V, 11,5/6,6 A, 50 Hz yazılı olan motorun bir faz sargısı etkin direnci 5 ohm ölçülmüştür. Motora uygulanacak yaklaşık doğru gerilim değeri ve yaklaşık doğrultmaç gücü ne olmalıdır? Hesaplayınız. 4) Asenkron motorun frenlenmesinde kullanılan diğer metotları açıklayınız. Adı Soyadı:. Sınıf-Şube: Bölüm: 20

3 FAZLI A.S.M a YILDIZ-ÜÇGEN YOL VERME Deney No:13 Devrenin Çalışması: Başlatma butonuna basıldığında enerji (hat) kontaktörü ile yıldız kontaktörü enerjilenerek motorun yıldız bağlantılı yol alması sağlanması ve uygun ayarlanmış zaman süresi sonunda zaman rölesi, yıldız kontaktörünü açarak üçgen kontaktörünü enerjilendirmelidir. Yıldız kontaktörünü devreden ayrılıp, üçgen kontaktörü enerjileninceye kadar geçen sürede yıldız kontaktörü açma arkı sönmüş olmalıdır. Deneyde Kullanılacak Araç ve Gereçler: Kontaktör Aşırı Akım Rölesi Start Butonu Stop Butonu JOG butonu Anahtarlı Otomatik Sigorta 4 Adet Şekil 3.1 Yıldız-Üçgen Yol Verme Kumanda Devresi Şekil 3.2 Yıldız-Üçgen Yol Verme Güç Devresi Start butonuna basılınca, yıldız kontaktörü enerjilenir. Motor sargıları yıldız bağlanır. "M" yardımcı kontağı ile zaman rölesi enerjilenir. Motor, yıldız bağlı yol alır. "M" kontaktörü yardımcı kontağı ile kumanda devresinde mühürleme yapılır. Motorun yol alma süresine uygun ayarlanmış "TR" zaman rölesi, ayarlanan süre sonunda yıldız kontaktörünün enerjisini keser. Güç devresindeki motorun yıldız bağlantısı açılır. Yıldız kontaktörün devreden çıkması ile üçgen kontaktör devreye girer. Motor, üçgen bağlanır. Dikkat edilirse, yıldız bağlama kontaktörü enerjisi kesildikten sonra üçgen bağlama kontaktörü enerji ilenmektedir. Eğer, yıldız kontaktörü enerjisi kesilmeden üçgen kontaktörü enerjilenirse, şebeke kısa devresi meydana gelir. Uygulamada, çok değişik yıldız/üçgen kumanda devreleri düşünülebilir. Amaç, yol alma süresince, motorun yıldız bağlanması anma hızının %93'ünde motorun üçgen bağlı olarak çalışmasıdır. 21

Deneye Ait Sorular: 1) Üç fazlı asenkron motorların çalışma prensibini kısaca açıklayınız. 2) Üç fazlı asenkron motorlar ilk yol alma anında neden fazla akım çekerler, açıklayınız. 3) Kullanılan elemanların özelliklerini açıklayınız. 4) Direkt çalıştırılan motorlarda, kontaktör seçimi nasıl yapılır? Açıklayınız, kullandığınız motorun sürekli işletmede yol verilen motor olduğunu kabul ederek, bu motora ait kontaktörün ve termik rölenin seçimini yapınız. Termik röle ayar akımını belirleyiniz. Adı Soyadı:. Sınıf-Şube: Bölüm: 22