ŞOR HALKI VE DİLLERİ THE SHOR PEOPLE AND THEIR LANGUAGE Irina Nevskaya Çev. Müberra Seydi Ertek 1. İç ve Dış Adlandırma Şorlar, Güney Sibirya nın yerli halkından olan Türk topluluğudur. Şor etnonimi aslında birbirine oldukça yakın Türk diyalektlerini kullanan Türk kabile ya da soylarından (söök) birinin adıdır. Altay Türkleri, Şor adını Kondoma (Şor. Kondum), Mrassu (Şor. Pras) ve Tom (Şor. Tom) nehri havzasındaki Türkçe konuşan nüfus için kullanmışlardır. Kondoma nehri havzasındaki Şor boyu, orada yerleşik halde olan Rus misyonerler dolayısıyla Ruslara çok yakındır. Kendi doğal yaşam alanlarının dışında, bu insanlar kendilerini Çış Kiji dağ halkı veya Hakaslar, Kuzey Altaylar, Teleütler ve tüm Sibirya Tatarları gibi Tadar Tatar olarak; dillerini de Tadar tili Tatar dili olarak adlandırırlar. Bu ad Rusya ya vergi veren bütün Türkleri kastetmek üzere 17. yüzyılda Rus memurları tarafından politik bir terim olarak kullanılmıştır. Bu dönemde Dağlık Şorya da yaşayan yerli nüfusun kendileri için kullandığı genel bir ad yoktu. Demircilikte usta oldukları düşünüldüğünden resmî belgelerde onlara Demirci Tatarlar (Rus. kuznetskie inorodtsı, kuznetskie tatarı) denilmiştir. Ayrıca yaşadıkları yere göre Tayga Tatarları, Mraslılar, Kondomalılar, Yukarı Tom Tatarları (Rus. Çernevıe tatarı, mrasstsı, kondomtsı, verxotomtsı) ya da bağlı oldukları soya (söök) göre de (Abalar, Şorlar, Kalarlar, Kargalar vb.: Rus. abintsı, şortsı, kalartsı, kargintsı) adlandırılmışlardır. Sayan-Altay etnik gruplarının ulus olarak birleştirilmesi sürecinin başlangıcı olan 1930 ların başlarından itibaren söz konusu etnik grubun resmî ve yerel adlandırması olarak Şor etnonimi yaygınlaşmıştır. 1925 te Şorlara ayrı etnik grup statüsü verilmiş ve Şor soyunun adı bütün ulusu kapsamak üzere kullanılmıştır. 2. Din ve Kültür Şorların geleneksel inançları doğacılık (animizm) ve Şamanizm dir. Doğacılık inançlarına göre, tüm çevre ruhların yaşam alanıdır. Dağ (taγ ääzi dağ iyesi ) ve su (suγ ääzi su iyesi ) ruhları bunların en önemlileridir. Her kabilenin kutsal bir dağı vardır. Şamanlar manevi liderlerdir. Resmî olarak Şorlar Rus Ortodoks kilisesine bağlıdırlar. 1958 de Kuzdeevka da misyonerlik faaliyetlerinin başlamasının ardından Hristiyanlık Şorlar arasında yayılmış ancak pagan inançları da bugüne kadar korunmuştur. Şorlar zengin bir folklor geleneğine (destanlar, masallar, şarkılar, atasözleri vb.) sahiptirler. Şorların destan anlatıcıları (Şor. qayçı) hikayeleri gırtlaktan şarkı söyleyerek aktarırlar (Şor. qay). Fakat, bu gelenek yok olmak üzeredir. Bu sebeple, günümüzde destanları gırtlaktan söyleyerek icra eden anlatıcılar hemen hemen kalmamıştır. 18. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başı arasında, Şorların iki farklı sosyal gurubu oluşmuştur: Kuzeydeki Aba grubu ve güneydeki Şor gurubu. Bu guruplar, ekonomik ve sosyal gelişmişlik düzeyleri bakımından farklılık göstermektedirler. Güney Şorlarının geleneksel uğraşları avcılık, tarım, toplayıcılık ve balıkçılık iken, Kuzey grubu tarafından çoğunlukla hayvancılık ve tarım yapılmaktaydı. Kuzey
Şorlarının bir diğer önemli uğraş alanı, çömlek ve hasır üretimi satışıyla ticaret ve taşımacılık yapmaktı. Tarım ve balık çiftlikçiliği çok fazla gelişmemişti. Geleneksel çam fıstığı toplayıcılığı bugüne kadar Kuzey Şorlarının ekonomisinin önemli bir bölümünü oluşturmuştur. Kuznetsk bölgesi, yer yüzeyine çok yakın olan demir madeni ve kömür yatağı bakımından oldukça zengindir. Şorların Altay-Sayan halkının ihtiyacını karşılamak için küçük maden eritme ocaklarında asırlardır demir ürettikleri belgelendirilmiştir. Ancak, bu yetenek yavaş yavaş kaybolmuştur. Şorların büyük bir bölümü günümüzde Rus yaşam biçimine adapte olmuşlardır. Şor halkı büyük şehirlerde yaşayıp, endüstriyel gelişimin fazla olduğu şehirlerde fabrika ve atölyelerde çalışırlar. Geleneksel olarak, Şorlar ahşap yapılı yurtlarda yaşarlardı. Yazları, odaγ adı verilen piramit şekline benzer koni biçimindeki yazlık evlerine göçerlerdi. Kuzey Şorları ise izba adı verilen Rus tipi kulübelere çok daha erken zamanda adapte olmuşlardır. Yazları en iyi taşımacılık kebe ve sal adı verilen kayıklarla nehir üzerinden geçilerek yapılırdı. Kışın ise taşımacılık için bir tür kayak olan şana tercih edilirdi. Bunun dışında Şorlar, taşımacılık için at derisinden yapılmış şanag adı verilen kızaklar ve sürtke denilen çekiciler kullanırdı. 19. yüzyılın sonlarıyla 20. yüzyılın başları arasında, Şorların kıyafetleri Rus kültüründen oldukça fazla etkilenmiştir. 20. yüzyılın başlarında geleneksel Şor giysileri yalnızca Mras ve Kondoma nehirlerinin uç bölgelerinde giyilmekteydi. Bu köylerin yerlileri kendi giysilerini dışarıdan satın aldıkları siyah parlak saten kumaşlardan dikerlerdi veya kendirä adı verilen ev-yapımı kıyafetler giyerlerdi. Şimdilerde ise millî giysiler çeşitli geleneksel festivallerde giyilmektedir. 3. Coğrafya ve Nüfus Şorların yerleşik halde oldukları Dağlık Şorya Batı Sibirya nın doğusunda, Abakan sahası, Salair sıradağları, Sayan-Altay dağlarının kuzeyindeki Alatau sıradağlarının Kuznetsk bölgesinde bulunur. Dağlık Şorya, Kemerova (Kuzbass) bölgesinin güneyini kapsar. Sovyetler Birliği döneminde Şorların nüfusu 16,000 in biraz üzerindeydi. 1989 nüfus sayımına göre Şorların 12,585 i Kemerova bölgesinde yaşamaktaydı (İtogi perepisi 1990: 42). Şimdilerde, ise bölge Kemerovo bölgesindeki 13,108 kişilik nüfuslarıyla Şor halkı bölge nüfusunun %4 ünü oluşturmaktadır. Şorların yaklaşık yarısı yoğunlukla Taştagol bölgesindeki birkaç köyde yaşar (1988 de 5752 kişi). Kemerovo bölgesininin dışında, Şor halkı dağınık gruplar halinde Novokuznetsk, Osinniki, Mıski ve Mejdureçensk de yaşarlar. 19. yüzyılın ortalarında Şorların bir bölümü Hakasya ya yerleşmişlerdi. Bunun sonucu olarak, Hakas etkisi altında Şorların dilleri değişmiştir ve bu sebeple de Şorca Hakasçanın bir lehçesi sayılmaktadır. Nüfus verilerine göre Şorların sayısı, 1897 de 11.674; 1926 da 12.600; 1959 da 14.900; 1970 de 16.500 ve 1979 da 16.033 tür. Antrolopolojik bakımdan Şorlar, Moğol ırkının Ural koluna bağlıdır. Morfolojik ve kraniolojik özellikler üzerine yapılan çalışmalar Şorların Güney Sibirya antropolojik tipinin yanında, Ural ırkından olabileceğini doğrulamaktadır. 4. Tarihi Arka Plan Şor etnik gurubu çeşitli Türk ve Türk olmayan gruplardan oluşmuştur. 603 yılında yazılmış bazı Çin kaynaklarında Töles boylarından biri olarak Aba boyunun adı geçmektedir. Şorların Türkleşmiş Ob- Ugorlar olduğu düşünülmektedir. Dilbilim, etnografi ve antropoloji araştırmaları Şor etnosunun
temelinde bir Ob-Ugor alt katmanı olduğunu göstermektedir. Şorya nın toponomisinde pek çok Ketçe adlandırmanın bulunması (+zas/+sas ekleriyle biten nehir adları gibi) bu bölgenin erken dönemlerde Ketlerin yaşam alanı olduğunu göstermektedir. Kendi kimlikleri ve millî hisleriyle farklı millet olarak, Şor halkı geçen üç asır boyunca bu bölgede Türkçe konuşan nüfus olarak şekillenmişlerdir. Şor etnolog Valeriy Kimeyev, Şor etnosunun tarihini üç döneme ayırır: 1. İdari bir etnik bölge içinde (Rus. Kuznetskiy uyezd) Şorların bölgesel etnik gruplarının oluştuğu 17. yüzyıl başından 20. yüzyıl başına kadar olan dönem; 2. 1926-1939 tarihleri arasında millî bölgenin (Gorno-şorskij natsional nıy rajon) otonom yapısında ulusal ve kültürel birleşmesi. Bu zamanda, ulusal gelişme süreci yoğun biçimde yaşanmıştır. Edebiyat dilinin gelişmesi, okullardaki eğitim-öğretim ve Şor nüfusunda okur yazarlığın artması ilerlemeye katkı sağlayan en önemli unsurlardır. 3. Şor halkı, 1940 ların başlarından yakın zamanlara kadar hızlı bir biçimde yayılan hâkim Rus kültürünün içinde bulunmuştur. Bu yıllar içerisinde Şorlar kendi edebî dillerini kaybetmişler ve neredeyse tamamıyla asimile olmuşlardır. Günümüzde ise Şorların millî duygularında büyüme ve politik etkinliklerini, kendi kültürlerine ve dillerine karşı artan ilgiyi, millî ve dilsel canlanmalarını gözlemlemekteyiz (Nevskaya 1998). 5. Yazım İlk Şor alfabesi, Altay misyonerleri tarafından, 19. yüzyılın ortalarında hazırlanmıştır. Bu, (ö, ü, ñ ve i sesleri eklenerek) Kiril alfabesi temelinde geliştirilmiş, çok ekonomik (sadece 26 harf) ve bilimsel olarak sağlam temellendirilmiş bir alfabeydi. Misyonerler, ilk Şor alfabesini Şorskiy bukvar dlja inorodtsev vostoçnoy polovinı Kuznetskogo okruga (Şor kijileri balaların miçikke ürgetçe) adlı çalışma ile 1985 te, dinî içerikli iki kitabı da 1983 ve 1984 yıllarında yayınlamışlardır: Svjaşçennaya istoriya na şorskom nareçii dlya inorodtsev vostoçnoy polovinı Kuznetskogo okruga (Kazan, 1883), Ukazanie puti v tsarstvie nebesnoye na şorskom nareçii.tegridiŋ çarıgınga kirçeŋ çoldı ködüşçe (Kazan, 1884). 1927 deki Sovyet kültürel devrimi zamanında, Şor alfabesi Kiril alfabesi esas alınarak yeniden oluşturulmuştur. 1929-1939 yılları arasında Türkler arasında Latin temelinde bir alfabe olan yanalif kullanılmıştır. 1939 dan sonra ise Kiril alfabesi yeniden kullanılmaya başlamıştır. Bu alfabede bazı harfler /y/ ünsüzü ve bir ünlünün kombinasyonunu belirtmektedir. Ancak bunlar yalnızca Rusça ödünçlemeleri yazmak için kullanılmamış, Şorca sözcüklerin yazımında da kullanılmış, bu durum morfemlerinin tespit edilmesini oldukça güçleştirdiği gibi birebir fonem-simge ilişkisini de koparmıştır. Bu alfabe, Şor diline özgü bir çok sesi göstermek için yeterli işaretlere sahip değildi. 1937 ve 1945 yılları arasında yaşanan trajik olaylar, Şorların millî kültürü üzerinde tahrip edici bir etki bırakmıştır. 1942 nin başında Qyzyl Şor Kızıl Şor gazetesinin son nüshası Şor dilinde yayımlanmış ve bütün Şor okulları kapatılmış; bunun üzerine yaklaşık yarım asır Şorca okullarda yazılan ve öğretilen bir dil olamamıştır. Şor yazı dilinin canlanması Dr. Çispiyakov tarafından geliştirilen yazıma dayanmıştır. Yerel sözcüklerde ve erken dönemde Rusçadan alınan ödünçlemelerde bulunan y li harfler ortadan kaldırılarak dilde tamamıyla asimile edilmiş ve birkaç yeni simge alfabeye eklenmiştir. 1990 da Nadejda Kurpeşko tarafından yeni Şor alfabesi yayınlanmıştır. Şimdi, Şorya Dağlık Bölgesinde pek çok okulda Şorca
öğretilmekte ve Novokuznetsk teki Kuzbass Devlet Pedagoji Akademisi nde Şorca öğretmenleri yetiştirilmektedir. Modern Şor alfabesi şu harflerden oluşmaktadır: А а, Ӓ ӓ, Б б, В в, Г г, Ғ ғ, Д д, Е е, Ё ё, Ж ж, З з, И и, Й й, К к, Қ қ, Л л, М м, Н н, Ӊ ӊ, О о, Ӧ ӧ, П п, Р р, С с, Т т, У у, Ӱ ӱ, Ф ф, Х х, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Ъ ъ, Ы ы, Ь ь, Э э, Ю ю, Я я Ё ё, Ф ф, Х х, Ц ц, Щ щ, Ъ ъ, Ь ь, Э э, Ю ю, Я я işaretleri yalnızca Rusçadan Şorcaya geçen ödünç sözcüklerde kullanılmaktadır. 6.1. Şor Dili ve Türk Dilleri N. A. Baskakov un tasnifine göre Şor dili, Türk dillerinin Doğu Türkçesi kolunun Uygur-Oğuz grubunun Hakas alt gurubunda yer alır. Johannas Benzing in sınıflandırmasına göre, Şorca, Hakas, Altay ve Tuva dillerinin yanında Kuzey Türkçesinin Aral-Sayan gurubuna mensuptur. K. H. Menges in sınıflandırmasında Merkez Güney-Sibirya grubu (Abakan ya da Hakas olarak da adlandırılır) Şorca ve Hakasçanın ağızlarını içine alır. Claus Schöning in bölgesel temelli sınıflandırmasında Sibirya Türk dilleri Kıyı Türkçesi grubu içindeki Kuzey-Doğu Türkçesi alt gurubunu oluşturur. Şorca daha çok Altay ağızları, Hakas, Tuva ve Sarı Uygur dilleriyle birlikte Altay-Sayan dili olarak sınıflandırılmaktadır. Bütün sınıflandırmalarda Şor dilinin Hakasça ve Altaycaya yakın olduğu, Tuvacaya ise daha az derecede yakın olduğu konusunda birleşmektedir. Ethnologue sitesinin verilerine göre Şorca ISO 639-3 te cjs olarak tanıtılmıştır (www.ethnologue.com/language/cjs). 6.2. Şor Diyalektolojisi Dilbilimciler her birinin kendine has bölgesel özellikleri bulunan iki Şor ağzını ayırır: Mras ve Kondom. Kondom ağzının ana alt ağızları, Aşağı Mras, Mundıbaş (Kalar), Antropovo, Yukarı Kondom, Pızas iken; Mras ağzının alt grupları Aşağı Mras, Tom, Orta Mras, Kobırza, Yukarı Mras, Orton u içine alır. Şu an, Şor nüfusundaki değişiklik nedeniyle alt lehçelerin çeşitliliği ve ağız farklılıklarının belirlenmesi devam etmektedir. 20. yüzyılın otuzlu yıllarında, Mras lehçesi Şor edebiyatının yazın normlarını meydana getirmek için temel ağız olarak seçilmiştir. Bu ağız, Şorya nın ekonomik ve kültürel olarak daha gelişmiş olan kuzeyindeki nüfusun ve Şor aydınlarının önemli bir bölümü tarafından konuşulmaktadır. Seksenlerin sonlarında, durum değişmiştir: Şorya nın kuzeyi, Şor un en büyük ırmaklarına ulaşan Kondom ve Mras ırmakları, bölgeleri küçük endüstriyel merkezler olmaktan çıkarak Şorların azınlıkta olduğu büyük endüstriyel şehirler haline getirmiştir. Dillerini ve kültürlerini koruyan ve sözü edilen nehirlerin ulaştığı yerin güneyinde yaşayan Şor nüfus Şorcanın Kondom ağzı ile Yukarı Mras alt ağzını konuşmuşlardır. Bununla birlikte Şorcanın Aşağı Mras varyantı yine temel olarak seçilmiştir. Bunun sebeplerinden biri devam eden edebiyat geleneği, ikincisi ise büyük ölçüde aslını devam ettiren bozulmamış, gramer kategorilerindeki ek biçimlerini koruyor olmasıdır. Ancak, Mras ağzının yanı sıra Kondom ağzının da bazı biçimleri de dâhil edilmiştir. 6.3. Ses Bilgisi Ünlüler: Şorcada 8 uzun 8 kısa ünlü fonem bulunur (a, o, ı, u, e, ö, i, ü). Ünlü uzunluğu ikincildir; ünlüler arasında bulunan ünsüzün düşmesi sonucundan oluşur. Kapalı olmayan, açık hecelerdeki
geniş ünlülerin dar ünlüler önünde pozisyona bağlı olarak uzadığı gözlenir: qas kaz - qaazım benim kazım, qastaarım benim kazlarım. Şor imlasında pozisyona bağlı ünlü uzunlukları gösterilmez. Şorcada damak ve dudak ünlü uyumu vardır. Damak ünlüleri uyumu Kondom ağzının bazı alt ağızlarında her zaman görülmezken dudak ünlüleri uyumu Mras lehçesinde daha karakteristiktir. Ünlü uyumu son zamanlardaki ödünçlemelerde ve yeni dönemde birleşmiş olan ve ayrı sözcüklere giden eklerde (şimdiki zaman eki -(p)ça ünlü uyumuna girmez ve çat- yatmak, yaşamak yardımcı eyleminden gelişmiştir), birleşik kelimelerde, birleşik kelimelerde (örneğin akel- getirmek alıp kelsözcüklerinin birleşmesi ile oluşmuştur) görülmez. Şorcada soluk ve ton vurgusunun birleşiminden oluşan vurgu çoğunlukla son heceye düşer. Ünsüzler: Ekin ilk ünsüzünün tam ya da kısmen ilerleyici benzeşmeye uğraması ve sözcüklerde ön ünlülerle birlikte l, s, γ ve k ünsüzlerinin damaksıllaşması karakteristiktir. Ünsüzlerdeki bu damaksıllaşma biçimleri yazıda gösterilmez. /p/, /t/, /k/, /s/, /ş/ ve /ç/ ünsüzlerinin alofonları olan [b, d, g/ġ, z, j, ǰ] ötümlü sesler yalnızca ünlüler arasında ve akıcı ünsüzlerden sonra görülür. [ç] foneminin ötümlü alofonu [ǰ], yazıda ötümsüz alofonla ve aynı simgeyle Ч ч, işaretlenir. Diğer durumlarda ötümsüz alofonlar [p, t, k/q, s, ş, ç] kullanılır. Bu yüzden, son ses ötümsüz ünsüzleri, sürekli olarak ünlüler arasında ötümlü hale gelir: paš baş - paajım benim başım. Ön damak ünsüzlerinin akıcı ünsüzlerden sonra kullanılması, bunun uzun ünsüz fonemleri ayırmak için yapıldığını düşündürmektedir: /p:/, /t:/, /k:/, /s:/, /ş/, /ç/. /k/ foneminin 4 alofonu vardır: k ve g sözcükte ön ünlülerle birlikte kullanılırken, q ve ġ art ünlülerle birlikte bulunabilir; /k/ foneminin bahsedilen bu 4 alofonu modern Şor alfabesinde farklı simgelerle gösterilmiştir: ĸ, г, қ, ғ. Şorcanın 3 süreksiz /p/, /t/, /k/; 2 sızıcı /s/, /ş/ ve 1 de yarı kapantılı /ç/ ünsüzü vardır. Üç nazal ünsüz, m, n, ŋ; ve akıcı r, l, y, γ ünsüzleri vardır. İki ünlü arasında zayıflama da gözlenir: maġa- maγa bana, abam- aβam babam. 6.4. Biçim Bilgisi Şor dili biçim bilgisi, bazı analitik öğeler ve morfemlerin bağlantı noktalarında gözlenen kaynaşma süreçleri ile birlikte sondan eklemelidir. İsimler; sayı, durum ve iyelik kategorileriyle; fiiller ise kip, zaman, şahıs/sayı, kiplik, görünüş, kılınış, çatı ve olumsuzluk kategorileriyle tanımlanır. Bitimsiz fiil biçimlerinin çok gelişmiş bir sistemi vardır: bitimli ve çeşitli bitimsiz işlevleri birleştiren sıfat fiiller, zarf fiiller, -(A)rGA ile biten mastarlar. İsim ve fiil kelime yapım biçimleri dilbilgisel kurallar içindeki terimlerle açıklanabilir. İsim türünden tam sözcük biçimi, sırasıyla bir sözcük (solda), çokluk, iyelik, durum eklerinden (sağda) oluşmaktadır: İsim 1 -Çokluk 2 -İyelik 3 -Durum 4 Çokluk bildiren işaretleyici -LAr ekidir: kebe-ler kayıklar, qas-tar kazlar, qam-nar şamanlar, asqır-lar aygırlar. İyelik ekleri şunlardır: -(X)m (1. T.İy.), -(X)ŋ (2. T.İy.), -(z)x(n) (3. T.İy.), -(x)bxs (1. Ç.İy.), -LArIŋ (2. Ç.İy.), -LArI (3. Ç.İy.). İsmin yalın durumu işaretlenmez: isim gövdesiyle aynıdır. İlgi durumu işaretleyicisi -NIŋ ekidir: kebeniŋ kayığın, qas-tıŋ kazın, qam-nıŋ şamanın, asqır-dıŋ aygırın. Yönelme durumu işaretleyicisi - GA morfemidir, ünlüler arasında G ünsüzü büzülmeye uğrar: kebe-ge> kebee kayığa, qas-qa kaza, qam-ġa şamana. Belirtme durumu -NI dir: kebe-ni, qas-tı, qam-nı, asqır-dı. Bulunma durumu işaretleyicisi -DA morfemidir: kebe-de, qas-ta, asqır-da. Çıkma durumu eki -DAŋ dir: kebe-deŋ, qastaŋ, qam-naŋ, asqır-daŋ. Vasıta/ birliktelik/ prolatif durumu halen kullanımda olan -BIlA edatından
gelişmiş olan -BA dir: kebe-be, qas-pa, qam-ma, asqır-ba. Yön gösterme (lative) eki -ça da kullanılmaktadır: suġça nehir boyunca. Bazı alt ağızlarda saara -e doğru, karşı edatından yeni bir yön gösterme eki oluşmuştur: menzaa bana doğru. Sıfat yapımı için en çok kullanılan kökün belirttiği nesneye ilişkin sıfatlar yapan -LXG ekidir: pala-lıγ çocuklu. Anlamsal olarak karşıtı, yokluk bildiren çoq parçacığının birleşimiyle yapılır: pala-çoq çocuksuz. Diğer sıfat yapım biçimleri ise şu şekildedir: -GX (qış- qı kışça ) ve -DAGX (çer-deki yerdeki ). Asıl sayılar şunlardır: pir, iygi, üş, tört, peş, altı, çetti, segis, toġus, on 1-10 ; çegirbe, odus, qırıq, eliγ, alton, çetton, segizon, toġuson, çüs 20-100. Sıra sayı isimleri -XnÇI ekiyle yapılırken (pir-inçi birinci ); üleştirme -DAŋ ile (peş-teŋ) ve topluluk sayıları -AlA (pej-ele) şeklinde yapılır. Kişi zamirleri men, sen, ol, pis, siler, ılar/lar dır. İşaret zamirleri şunlardır: ol o, uzak yerdeki biri), tigi o, yakın yerdeki biri, po bu. İşaret zamirlerinden ol ve po bulunma ve ayrılma durumu sonrasında a ve mı biçimleriyle oluşur. Maksimal bitimli fiil biçimi, sözlüksel biçimbirim (basit, türemiş ya da birleşik), olumsuzluk bildiren ek, zaman/görünüş/kip bildiren ek ve kişi/sayı işaretleyicilerinden oluşur: Fiil- Olumsuzluk- Zaman/Kip/Durum- Kişi Fiillerin olumsuz çekimi -BA ile yapılır: par-ba gitme, qon-ma kalma, sat-pa satma. Fiilin çekimlenmiş biçimleri emir, bildirme, şart, istek, olasılık ve gereklilik kiplerinde bulunabilir. 2. kişi teklik ve çokluk emir çekimi Par! git! tir. Rica biçimi ise Parzaŋ! Gidiniz, lütfen! dir. Yukarı Mras ve Yukarı Kondom ağızlarında 2. çokluk kişi emir çekimi -GXlA ekiyle yapılır: Kes-kele! kesin (siz) ve kes-kele pek çok parçaya bölmek. 1. teklik kişi -AyIn ve -Ay ekleriyle yapılır: Par-ayın! ve Par-ay! gideyim. 1. çokluk kişi çekimi ise (-AAŋ, ağızlarda-aak) daha geniş formlarda (-Aaŋnar, lehçelerde -AAKtAr) yapılarıyladır: Par-aaŋ! Gidelim! (sen ve ben) ve Par-aaŋnar! Gidelim (sen, ben ve diğerleri). Emir çekiminin 3. teklik ve çokluk kişilerdeki biçimi -sxn ve -sxnnar ekleriyledir: Par-zın Gitsin! ve Par-zınnar! Gitsinler! Bildirme kipindeki bitimli eylem sistemi bir kaç görünüş-zaman formunu içine alır. Bunlar ikiye ayrılır: 1. Doğrudan bitimli eylem biçimleri; 2. Bitimli eylem olarak da kullanılan sıfat-fiiller. İlki, şu biçimleri içerir: geçmiş zaman işaretleyicisi -D: par-d-ı gitti ; şimdiki zaman işaretleyicisi -(p)ça -(X)p+çad-ır yardımcı eylem yapısına geri gider. par-ça gidiyor/gider ; ağızlarda par-çır gider ve par-çad-ım giderim biçimleriyle de karşılaşılır; dolaylı biçim -(p)dxr yapısıyla delil, beğeni ve düşünce bildirir: par-dır gördüğüm kadarıyla, birinden duyduğum kadarıyla, o gitti, dolaylı anlatım biçimi eki - (p)çattır: par-çattır anlaşılan, o gitmiş). Pek çok gelecek zaman biçimi bir yardımcı eylem ve -(A)rGA mastarıyla oluşmaktadır. Bunlar bazen ekleşmiş olarak bulunur: par-arġaça-m gideceğim. İkinci biçim gelecek zaman işaretleyicisi -(A)r ekidir: par-ar gidecek. Bu biçim bütün Türkçelerdeki düşük odaksıl arasınırsallık bildiren geniş zaman biçiminden oluşmuştur. Belirli geçmiş zaman biçimi - Gan ile yapılır: par-ġan gitti. Bitmemiş geçmiş zaman biçimi ise -(p)çatqan/-(p)çıtqan/-(p)çıġan/-cın ekleriyle yapılır: kel-çatqan gidiyordu. Beklenen ancak henüz gerçekleşmemiş bir durumu anlatan yapı -GAlAK eki ile oluşturulur: par-ġalaq gelecekti ama henüz gelmedi. Zaman ekseni içinde
herhangi bir yere yerleşmeyen bir eylemi ifade eden alışılmışlık (habitual) biçimi -caŋ yapısı kullanılarak yapılır: par-caŋ giderdi, her zaman gitti, gider, gidecek Ek olarak, Şorcada fiiller leksikal eylemin sıfat-fiil biçimi ve pol- olmak eyleminin çeşitli biçimlerinden kurulu çeşitli analitik zaman-görünüş biçimlerine sahiptir.: par-çaŋ pol-ġan giderdi (başka bir eylemin gerçekleşme zamanından öncesindeki bir zaman sürecinde) Dilek kipi sıfat-fiil eki -(A)r ve e- olmak yardımcı eylemiyle yapılır: par-ar e-d-i giderdi. İstek kipi denilen kip işaretleyicisi -GAy ekidir. Genel Türkçe bir biçim olan bu ek, aslında Şorcadaki istek anlamını bildirmez. Bu daha çok izin verme anlamı taşır: par-ġay tamam, gidebilir. İstek anlamı bitimli işlevde sözde şart biçimi olan -SA morfemiyle ifade edilir: par-za! gitmek istiyorsa, gitsin. Olasılık bildiren kip -GAdIG (sıfatfiil eki olarak da kullanılır) ekiyle yapılır: par-ġadıġ (belki gidecek). Gereklilik ve zorunluluk bildiren yapı -(A)rGA mastar eki ya da daha nadir olarak -(A)r sıfat-fiil eki ile ile kerek gerek sözcüğü ile yapılır: par-arġa/par-ar kerek gitmeli. Zaman-Görünüş-Kip işaretleyicilerinin konumu çekimlenmeyen biçimlerle örtüşebilir: zarf, sıfat-fiil veya mastar. Şart biçimi hariç, zarf-fiiller ve mastar doğal olarak şahıs işaretleyicisi almazlar, sıfat fiiller işlevlerine göre aşağıdaki biçimbilgisine bağlı kalırlar: 1. Fiil kökü-(olumsuzluk)-zarffiil 2. Fiil kökü- olumsuzluk-şart-kişi 3. Fiil kökü- olumsuzluk-mastar 4. Fiil kökü- olumsuzluk-sıfat-fiil 5. Fiil kökü- olumsuzluk-sıfat-fiil-(kişi) 6. Fiil kökü- olumsuzluk-sıfatfiil-kişi-durum 7. Fiil kökü- olumsuzluk-sıfatfiil-(kişi)-durum Zarf-fiil biçimi -(X)p (ana eyleme bağlı olarak son derece genel bir anlama sahiptir), -A (arasınırsal biçim), -BAAn (öncekilerin olumsuz karşılığı), -(X)p-(X)p (sürekli ve tekrarlanan eylemler), -A-A (ana eylemin nasıl gerçekleştiği ifade edilirken), -AlA (ana eylemin hemen öncesinde gerçekleşen eylemi ifade eder), -(X)p-çadıp (odaksız sınırlararasılık ifadesi, ana eylemle aynı zamanda ilerleyen eylem), - GAnçe (çok çeşiti işlevlerde: ana eyleme ilişkin zaman, nicel ve nitel sınır, tutum, tercih), -BAAnçe (ana eylem için zaman sınırını ifade eder), vb. Zarf tümcelerindeki sıfat-fiillerin çoğu durum eki ve/veya son çekim edatı alarak ikincil zarf-fiillere dönüşme eğilimindedir: -GAnDA, GAnnAŋ ala, GAnnAŋ aara, etc. Şart biçimi -SA en çok şart tümcelerinde yüklem olarak kullanılır; DA edatıyla birlikte kabul anlamını ifade etmenin temel yoludur. Çekimli tipinde 3. teklik kişide sıfır işaretleyici alır. -ArGA biçiminin işlevleri Şorcada çekimsizdir, tipik bir mastarın bütün işlevlerine sahiptir ve bu bakımdan Rus mastarına benzer. Şorcada sıfat-fiiller: bitmiş sıfat-fiil -GAn, bitmemiş -(p)çatqan, gelecek zaman biçimi -Ar, alışkanlık - CAŋ, henüz gerçekleşmeme (cunctative) -GAlAK, olasılık biçimi --GAdIG. Eyleyen (actant clauses) ve zarf tümcelerinde sıfat-fiiller eylemin yapıcısına işaret eden iyelik işaretleyicisi alırlar. Zarf tümcelerinde bu işaretleyiciler sıkça ihmal edilir.
6.5. Anlamsal ve Dilbilgisel Veri İsim: Bilinen Türkçe yönelme, çıkma ve bulunma durumlarına ek olarak bazı edatların ekleşmesi sonucu ortaya çıkan yer (prolative) ve yön gösterme (directive) durum kategoriyle zenginleşen bir isim çekim sistemine sahiptir. Fiil: Kılınış, tarz ve görünüş/zaman anlamları öncelikle ekleşik fiilli analitik yapılar çerçevesinde ifade edilir; kategorik işaretleyiciler hareketin dolaylılığını belirtir 6.6. Sözdizimsel Veri Şorcanın yalın durumdaki sözdizim tipolojisi ÖNY: Özne-Nesne-Yüklem biçimindedir, diğer alt sözdizim ögeleri (yüklemsi ve yüklemsi olmayan ögeler) bu ana ögelerden önce gelir. Olgular arasındaki söz dizimsel ilişkiler, çoğunlukla yan tümcelerdeki bitimsiz fiil şekilleri ile birleşik tümceler çerçevesinde belirtilir. 6.7. Söz Varlığı ve Toplumdilbilimsel Görünüş Şor dili, hava, bitki örtüsü, hayvanlar ve özellikle avcılıkla ilgili zengin bir yerel söz varlığına sahiptir. Şorcada, Moğolcadan ve yakın zamanlarda daha çok Rusçadan ödünçlenmiş pek çok kelime vardır. Mras ağzının konuşurları Hakaslarla, Kondom lehçesinin konuşurları Altaylarla sıkı temas halindedirler. Tarih öncesi dönemlerde, Şor dili, Ket ve Ob-Ugor dilleriyle; Türkçenin çok erken dönemlerinde İrani dillerle etkileşime girmiştir. 6.8. Şor Diline Özgü Bir Metin ve Metnin Türkçeye Çevirisi Amdıγı töldüŋ alında polça, Purunγu töldüŋ soonda polça. Çer püderde, Çer-suγ qabıjarda polçattır. Şimdiki nesilden çok önce oldu, Önceki nesillerden sonra oldu. Dünyanın yaratıldığı zamandı, Yer ve su birbirleriyle savaşıyordu. Qalaqpa çer pölüjüp, Qamışpa suγ pölüşçiγan temner polça. Yeryüzünün bir kaşıkla dağıtıldığı, Suyun kaşıkla bölüşüldüğü zamandı. Kögerişkelip kök öleŋ ösken tem poltur. Altın pürlüg aq qazın paştarında, Qırıq quşqa qaγışqan tem poltur. Kök öleŋ paştarında kök torçuqtar Kögleşçitkan tem poltur. Alton aşqımnıγ Qazır tayγa turça. Yeşerip gök otların yetiştiği zamandı. Altın yapraklı ak ağacın tepelerinde Kırk kuşun cıvıldadığı zamandı. Gök otların başındaki gök bülbüllerin Şarkı söylediği zamandı. Altmış geçitli Kazır dağı vardı. Qazır tayγanı töstepkel, Qara talay aq tüşken poltur. Arγa-ulus orta tuşta çat tuşpartır. Kazır dağını adımladığın yer boyunca Kara deniz vardı. Bütün insanlar ortasında yaşıyordu.
Qara talaydın qajı çerde Ayga-künge sustaγançe, altın örge turça. Altın örgenin alında At qodurbas altın şarçın tözünde Adazı-pariy üş kulaqtıg Qazır por at paγlal partır. Üş qulaqtıg qazır por at po qara çerdi Üş tam çer altınγa padıra paskel, Qara palçaqtı şıγara paskel, tursalγan poltur. İygi qaraγınnıŋ odınγa Kök öleŋ tazıla tooza, Qara köyüşbodurça. İygi tanazınnaŋ ış pıjılaşkel, Eede turubodurγan poltur. Kara denizin kenarında Ayın, güneşin ışığında parlayarak altın saray duruyor. Altın sarayın önünde Atın sökemeyeceği altın at direği önünde, Üç kulaklı güzel boz Kazır at Bağlı duruyordu. Üç kulaklı boz Kazır at bu kara yeri, Üç kat yerin altına kadar batarak, Kara balçığı çıkararak gelmiş duruyordu. İki gözünün ateşine Yeşil otlar köküne kadar Yanıyordu. Burun deliklerinden buhar çıkarak Böylece orada duruyordu. Kaynaklar Babuşkin, G. F. & Donidze, G. I. (1966). Şorskiy yazık. Yazıki narodov SSSR. Tyurkskie yazıki. C. II. Moskova. Borodkina I. P. (1977). Sostav glasnıh fonem v mrasskom dialekte şorskogo yazıka. Yazıki narodov Sibiri. Kemerovo, 11-34. Çispiyakov, E. F. (1992). Grafika i orfografiya şorskogo yazıka: uçebnoe posobie dlya studentov i prepodavateley. Kemerovo: Kemerovskoe knijnoe izdatel stvo. Çispiyakov, E. F. (1992). Uçebnik şorskogo yazıka: posobie dlya prepodavateley i studentov. Kemerovo: Kemerovskoe knijnoe izdatel stvo. Çispiyakova, F. G. & Şavlova, N. V. (1992). Uçebnoe posobie po fonetike şorskogo yazıka. Novokuznetsk. Çispiyakova, F. G.(1991). Uçebnoe posobie po dialektologii şorskogo yazıka. Novokuznetsk, 1991. Dırenkova, N. P. (1941). Grammatika şorskogo jazıka. Moskva-Leningrad. Kurpeşko, N. N. & Şirobokova, N. N. (1991). Biverbal nıe konstruktsii s glagolami bıtiya -p čat, -p odur, -p čör v şorskom yazıke. Kemerovo. Kurpeşko-Tannagaşeva, N. N. & Apon kin, F. Y. (1993). Šor - qazaq pasoq qazaq - šor ürgedig söstük. Kemerovo: Kemerovskoe knijnoe izdatel stvo. Nevskaya, I. A. (1993). Formı deepriçastnogo tipa v şorskom yazıke. Novosibirsk: Izdatel stvo NGU.
Nevskaya, I. A. (1998). The revival of literary Shor. Turkic Languages. C. 2. No. 2. Wiesbaden: Harrassowitz. 253-270. Pospelova N. B. (1977). Sostav soglasnıh fonem v şorskom yazıke. Yazıki narodov Sibiri. Kemerovo, 11-34. Pritsak, O. (1959). Das Abakan- und Čulymtürkische und das Schorische, Philologiae Turcicae Fundamenta. Wiesbaden, 598-640. Radloff W. (1866). Die Sprachen der turkischen Stämme. Theil 1: Die Dialekte des eigentlichen Altaj: der Altajer u. Teleuten, Lebed-Tataren, Schoren und Sojonen. St. Petersburg. Radloff, W. (1866). Obraztsı narodnoy literaturı tyurkskih plemen. St. Petersburg. Radloff, W. (1888-1911). Opıt slovarya tyurkskih nareçiy. St. Petersburg. Şentsova, I. V. (1988). Vırajenie vidovıh znaçeniy glagola v şorskom yazıke. Avtoreferat dissertatsii na soiskanie uçenoy stepeni kandidata filologiçeskih nauk. Alma-Ata. Sudaçakov, M. L., Çul janov, G. D. & Kostoçakov, G. V. (1992). Şorsko-russkiy slovar. Novokuznetsk. Verbitskiy, V. (1887). Slovar altayskogo i aladagskogo nareçiy tyurkskogo yazıka. Kazan. Yesipova, A. V. (1993). Opredelitel naya funktsija priçastiy v şorskom yazıke. Novosibirsk: Izdatel stvo NGU. İnternet Kaynakları http://shoriya.ngpi.rdtc.ru http://www.eki.ee/books/redbook/shors.shtml http://lingsib.iea.ras.ru/en http://www.ethnologue.com/language/cjs http://www.severcom.ru/nations/item41.html