Mersin Balığı Koruma Stratejisi ve Üretim Çalıştayı 30-31 Ekim 2008 MERSİN BALIĞI ANAÇLARININ GONAD GELİŞİMİ VE YUMURTA ALIMI D. Memiş 1, E. Ercan 1, İ.Z. Kurtoğlu 2, B. Akbulut 2 İ.Aydın 2, E. Çakmak 2, H. Savaş 2, Y. Çavdar 2, N.Aksungur 2 1 İstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Yetiştiricilik Bölümü, İstanbul 2 Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Trabzon E-posta: mdevrim@istanbul.edu.tr Konuşmacı: Doç. Dr. Devrim Memiş-İ.Ü. Su Ürünleri Fakültesi Yetiştiricilik Bölümü, İstanbul Giriş Mersin Balıkları Populasyonlarının Mevcut Durumlarının Belirlenmesi ve Yetiştiricilik İmkanlarının Araştırılması başlıklı proje çalışmaları Şubat 2006 yılından beri devam etmektedir. 2 gün süreli Mersin Balığı Koruma Stratejisi ve Üretimi Çalıştayı nda ilk gün Karadeniz sahillerinde mersin balıklarının habitat belirlenmesi, genetik çalışmalar, populasyonlarının durumu, markalama, koruma stratejilerindeki boşluklar gibi ve geçmişte üremenin gerçekleştiği nehirler hakkında konuşmalar yaptık. Çalıştayın ikinci günü mersin balıklarının ülkemizde yetiştiricilik imkanlarının geliştirilmesi üzerine yapılan çalışmalarımız hakkında sunumlar yapılacaktır. Benden önce yapılan sunumlarıda dinledikten sonra sunumumu sizlerin kafalarımızdaki soruların en azından bir kısmına cevap verecek şekilde düşündüm ve hazırladım. Mersin balığı ile ilgili çok bilmediğimiz bir konu var. İstanbul Üniversitesi, 2001 yılından beri mersin balığı çalışmaları yürütmektedir. Hala yetiştiricilikte bilmediğimiz çok konu var. Fakat asıl mesele bu balıkların anaç stoklarının yok olması ve yumurta ve sperm elde edilecek anaç balıkların elimizde yeterince mevcut olmamasıdır. Mersin balıkları doğada çok uzun yaşıyorlar ve türlere göre yumurtlama zamanı 6 ile 15 yıl arasında değişmektedir. Yıllardır yetiştiriciliğini yapan ülkeler bu süreyi daha da aza indirmeyi başarmışlardır. Günümüzde, geliştirilen tekniklerle türlere göre erkek balıklar 3-5 yaş, dişi balıklar 5-10 yaşında olgunlaştırılmaktadır. Yapılan çaılşmalarda ovaryum gelişiminin, yaştan ziyade vücut boyutuyla ilgili olduğu akuakültür çalışmaları ve doğal ortamdaki balıklarla karşılaştırılarak tespit edilmiştir. Gonadlardaki yapısal değişimi örneğin sterlet için (A. ruthenus) maksimum 4-6 ay, morina için (Huso huso) 36 ay sürmektedir. Koruma stratejisi ile ilgili en son söyleyeceğimi başta söylemek istiyorum. Bu yıl ocak ayında Beşiktaş pazarında öğrencilerimle birlikte mersin balığı satışına şahit olduk. Kilogramı 50 YTL idi. Yaklaşık 60-70 kilo civarında bir morinaydı. Tabi satışı birkaç gün sürmüştü ve yaklaşık 7-8 kg civarında kuyruk kısmı kaldığında yetkililerce el konulabilmişti. Projenin yetiştiricilik iş paketi olarak bizim çalışmamız aslında doğadan, yakaladığımız anaç adayı balıklara bağlıdır. Üretimde sorunları kısaca aşağıdaki gibi özetleyebiliriz; Yumurtalarin döllenmesi tekniği biliniyor ama yaygin üretim hala kolay değil Üretime uygun anaç balık yokluğu tüm sorunlarin ana sebebi Anaç baliklarin döllenmeye uygun yumurtlama aninin belirlenmesi hala teknik bilgi ve tecrübe istiyor. Üç yıllık proje kapsamında anaç balık bulabileceğimizi aslında pekte düşünmüyorduk ama yinede umudumuz vardı. Balıkçılar ile konuşuyorduk. Hatta balıkçılar Samsun da olgun 81
Mersin Balığı Anaçlarının Gonad Gelişimi ve Yumurta Alımı erkek balıkları yakaladıklarını belirtmişlerdi dişi balıkta yakalanıyordu ama el altından havyar olarak satışı gerçekleştiriliyordu. Bu yıl ilkbahar aylarında Giresun daki balıkçıdan Enstitü proje kapsamında anaç balık satın aldı. Bu balıklara hormon uygulayarak yumurta ve sperm alımı gerçekleştirildi. Fakat yumurtaların döllenmesinde problem oluştu. Bunun yumurta ya da sperm kalitesiyle ilgili olacağını belirledik. Şimdi sunumumun başlığında mersin balığı yetiştirme çabaları dedim çünkü gerçekten bizim için üretimi bilinmeyen bir balık. Aslında 70 li yıllara kadar sularımızda bol bulunan ve havyar ihracatı yapan konumda idik. Son 30 yıl içerisinde tüm koruma önlemleri ve yasaklara rağmen nesli tükenme tehlikesinde olmaktan kurtaramadık ve 1996 dan beri de CITES ile beraber sözleşme imzalanarak tamamen koruma altına alınmıştır. Üretim açısından tabi yetiştiricilik iş paketi çerçevesinde konuşacağım. Dünyada avcılığı azalan vede yetiştiriciliği artan bir eğilim söz konusudur. Demek ki bu balığın yetiştiriciliği artık yaygın bir şekilde yapılıyor. Fakat ana sorun bu balığın anaç stoklarının bulundurulması sorunudur (Dettlaff ve ark.,1993). Doğal ortamdan yakalanarak üretime alınması çok güçtür. Ayrıca hala anaç balıkların döllenmeye uygun yumurtlama anının belirlenmesinde zorluklar vardır. Yani anaç balığımız var elimizde diyelim fakat bunların döllenmeye uygun gonad gelişiminin ve yumurta verme zamanının belirlenmesi, yapay dölleme yapacağımız anın belirlenmesi hala çok teknik bilgi istiyor. Bu tekniklerin neler olduğu hakkında birçok çalışmalar yayınlanmaktadır. Tabi bu hazırladığım çalışma, Prof. Chebanov un notlarından, Almanya da, İran da ve Romanya da edindiğim tecrübelerden ve Türkiye de bizim Sapanca da ve Trabzon da ki çalışmalarımızdan derleyerek aktaracağım. Dişi ve Erkek Balığın Sağıma Alınmadan Önce Hazırlanması Olgunlaştırma Ünitesinde Yapılan Hazırlık Türe göre, 10-20 kg arasındaki dişi ve erkek balıklar seçilir. Anaçların yumurta gelişimini sağlamak için çeşitli sıcaklıklara maruz bırakılacak ortam ayarlanır. Mersinlerde yumurtlama sıcaklığı türe bağlı olarak 14-18 C arasında değişir. Olgunlaştırma Ünitesinde Dikkat Edilmesi Gereken Önemli Nokta 1. Sürekli sıcak suda tutulan balıklarda daha fazla büyüme gerçekleşmesine rağmen, cinsiyet oluşması yağlanma riski nedeniyle zordur. Sıcak su koşullarındaki kuluçkahanelerde bulunan anaçların yağlanmasını önlemek en az 2 C minimum sıcaklıkta ve aç bekletilmelidir. 2. Doğal koşullardaki kuluçkahanelerde bulunan anaçların gonad gelişimini sağlamak için en iyi zamanlama, kışlatmadan sonra 8 12 C arasındadır. Dişi ve erkek balıklar sağıma alınmadan önce kuluçkahane ve balıkların hazırlanması gerekiyor. Öncelikle 10-20 kilogram arasındaki dişi ve erkek balıklar seçiliyor. Kuluçkahanede anaç balıkları yumurtlatmaya teşvik edeceksek kuluçkahanede kapalı devre ünitesi olması gerekiyor çünkü sıcaklık ile oynanarak yumurtaların gelişmesinin teşviki sağlanıyor. Fakat iki noktaya dikkat edilmesi gerekiyor bu kapalı devre sistemlerde, yıl boyunca su sıcaklığı sürekli 18 derece oluşu nedeniyle balıkların büyümesi iyi fakat yağlanma problemi ile karşı karşıya kalınıyor. Yumurtlama öncesi balığın gonadlarda biriktirdiği yağ daha sonra yumurta ve sperm yapımı için harcanmaktadır. Gonad yağalngığında vücudun yağlanması üretimde problem olarak görülmektedir. Bu sorunu ortadan kaldırmak için balığı 82
Mersin Balığı Koruma Stratejisi ve Üretim Çalıştayı 30-31 Ekim 2008 doğal şartlardaki gibi kış dönemi ardından ilkbaharda suların ısınmasıyla yumurta verecek şekilde önce soğuk suda bekletme daha sonra suyun yavaş yavaş üreme sıcaklığına getirilmesi ile yumurtalama teşvik edilmektedir. Bunun için kuluçkahanelerde yapılan yöntem iki ay öncesinden balıklar, 2-2,5 ay soğuk su ortamına alınırlar. Balıklar aç bırakılarak yağlanma azaltılıyor. Biz bunun uygulamasını elimizdeki balıkların cinsiyetinin ve gonadlardaki aşamanın ultrasonla tespiti için bu yıl nisan ayında gerçekleştirdik. Trabzon da yabancı uzmanlar ve Prof. Chebanov un denetiminde balıklara yem verilmesi 2.5 ay evvel durduruldu ve ultrason ile teşhisi yapıldı. Tabi anaç balıklara yumurtlama öncesi muamele, kapalı devre koşulları gibi değil doğal su sıcaklığı ortamında gerçekleştirildi. Su sıcaklığı 14 C ulaştığında balıklara hipofiz uygulaması gerçekleştirildi. Anaç balıklarda gonad gelişimi, günümüzde geliştirilen teknikler ile türlere göre erkek balıklar 3-5 yaş, dişi balıklar 5-10 yaş arasına indirgenmiştir. Yumurtlama zamanları, sıcaklıkları farklı ve örneğin alabalık gibi değil her sene yumurta alınamıyor ancak her sene yumurta alınan türler de var. iki senede bir, 3 senede bir hatta 4 senede bir yumurta alınan türler var. Bu nedenle her bir türün üreme biyolojisini çok iyi bilmek gerekiyor. Rus mersinine örnek verecek olursak, erkek balıkların doğadaki ilk olgunlaşması ilk sperm vermesi 7-10 yaşında, çiftlikte üretilmiş erkek balığın sperm vermesi ise 3-4 yaşında gerçekleşebiliyor. Dişilerde yumurta alımı ise doğada 10-14 yaşında fakat çiftlikte üretilmişlerde 5-8 yaş arasında ilk yumurtayı alabiliyorlar. Birde bir kere yumurtladıktan sonra diğer yumurtlama zamanı da önemli. Rus mersini için doğada iki yumurtlama arasında 3-5 yıl geçiyor. Çiftlikte ise bunu 1-3 yıla indirmişler. Mersin Baliklarinda Gonad Gelişimi Evreleri 1. Evre; dişi ve erkek ayrımı yapılamaz. 2. Evre; ovaryum ve testislerde yağ dokusu gelişir. 3. Evre; ovaryumda yağ dokusu azalarak yerini yumurta oluşumuna bırakır, sperm henüz oluşmamıştır. 4. Evre; ovaryumda olgunlaşma süreci hızlanır yağ azalır yumurta gelişimi artar, testislerde sperm görülmeye başlar. 5. Evre; ovaryum tüm abdomeni kaplar yumurta ve spermler kolaylıkla serbest kalabilir. 6. Evre; yumurta ve sperm gonadlardan kolaylıkla boşalır. Literatürde farklı türlerde gonat 3-4 evre olabilir ama genelde Karadeniz ve Hazar Denizi nde yaşayan balıklarda gonad gelişim evreleri 6 evredir. Birinci evrede dişi ve erkek ayrımı yapılamıyor. İkinci evrede ovaryum ve testislerde yağ dokusu gelişiyor. Üçüncü evre ovaryumda artık yağ dokusu azalarak yerini yumurta oluşumuna bırakıyor. Ve sperm henüz oluşmamış görülüyor. Dördüncü evrede artık ovaryum da olgunlaşma süreci hızlanıyor önceden vücut yağ oluşturuyor yağ biriktiriyor yağı yumurta oluşumuna harcamak için biriktiriyor, biriken yağı 4. evrede yumurta oluşumuna harcıyor. Ve yağ azalmaya başlıyor. Yumurta gelişimi artıyor, testislerde sperm görülmeye başlıyor. 4 evredeki balıktan testislerden sperm alınabiliyor. 5. evrede ovaryum tüm abdomeni kaplıyor. Yumurta ve spermler kolaylıkla sağılabiliniyor. Özellikle erkek balıkta sağım yapıldığında kolayca sperm alınabiliyor. 6. ve son evre artık balık yumurtasını döktükten sonraki evredir. Bir kısım yumurta yine gonadlarda kalabiliyor ve daha sonra bunlar absorbe ediliyor. 83
Mersin Balığı Anaçlarının Gonad Gelişimi ve Yumurta Alımı Balıklarımızın gonad gelişimi evrelerini biliyoruz, ama yumurtanın hangi dönemde olduğu tespit edilip yapay dölleme için hazırlık yapılmalıdır. Gonadların durumunun tespiti ile ilgili bir sürü teknikler var (Linares-Casenave ve ark., 2002). Anaç Mersin Balıklarında Olgunlaşmanın Tespit Yöntemleri 1. Histolojik 2. Laproskopik 3. Ameliyat teknikleri 4. Endoskopi (boroskpi ile) 5. Ultrasonografi 6. Kanda hormon seviyesinin tespiti Histolojik olarak balığın gonadından alınan doku örneği işlenerek kesit alınır ve mikroskop altında incelenir. Laproskopide ise alet yardımıyla balığın gonadına girilerek yine doku örneği alınır bu yumurta ise yumurtanın hangi aşamada olduğu tespiti yapılır. Ameliyat teknikleri ise yaygın olarak bilinen tekniktir. Balık karın kısmında, 2-3 plaka anüsün gerisinde kesilip yumurta örneği alınmaktadır. Bu kesik 1,5-2 cm mi geçmemektedir. 15-20 gün sonra yeniden örnekleme yapılıyor. Mesela bu balık uygun değildi, hazır değildi henüz sperm ile yapay dölleme yapılmaya, 15 gün sonra bu dikilen bölgeden tekrar şırınga ile girilip yumurta örneği alınıp polarizasyon indeksi belirleme yöntem ile hormon uygulama anı tespit ediliyor. Polarizasyon İndeksinin Belirlenmesi Yumurta alımındaki başarıyı etkileyen ilk faktör yumurtanın olgunlaşma evresidir. Ovaryumda türe göre değişen yumurta büyüklüğüne ulaşılınca mayoz bölünmeyi takiben, germinal disk yumurtanın kenarına doğru göç etmeye başlar. Eğer yumurtalar ilerleyen zamanlarda aralıklı olarak muayene edilir ise, germinal diskin pozisyonunun, yumurtanın ortasından yumurtanın dış kenarına, animal kutba doğru değiştiği net olarak görülür. Germinal disk yumurta koryonunun hemen aşağısına geldiği gözlendiğinde, bu dişi balık olgunlaşmıştır ve yumurtlamaya hazırdır. Germinal diskin yumurtanın dışına doğru göç etmesi su sıcaklığına bağlı olarak birkaç gün, hafta hatta ay sürebilir (Şekil 1). 84
Mersin Balığı Koruma Stratejisi ve Üretim Çalıştayı 30-31 Ekim 2008 Şekil 1. Mersin yumurtasında Polarizasyon Indeksinin belirlenmesi. Anaç balıklarda ameliyat sonrası komplikasyonlar oluşabiliyor. Bunlar; 1- Lokal inflamasyon ve enfeksiyon, 2- Hemoraji, 3- Osmatik şok (elektrolit kaybı), 4- Peritonda enfeksiyon, 5- Barsakta dışkının atılmasında aksaklıklar görülüyor, barsak esnekliğini kaybediyor. Ameliyat sonrası sağıtma için; 5 mg/kg oxytetracycline 2-4 hafta uygulanır. Yaralı bölgeye teramycine ve benzeri antiseptik sürülür. Diğer bir yöntem endoskopi yöntemidir. Boroskop denilen bir alet ile, yine genital açıklıktan girilerek gonadki yumurtaların durumu, şekline göre tespit ediliyor. Tabi buda çok uzmanlık gerektiren teknik bir konudur (Kynard ve Kieffer, 2002). Diğeri bir yöntem ultrasonografi yöntemidir. Geçen sene yine Trabzon da bu tekniği Prof. Chebanov ile uyguladık. Aynı zamanda Sapanca da ki mersin balıklarında da uygulandı. Erkek balıkların olgun olduğu tespit edildikten sonra sperm alımı için hormon uygulaması yapıldı. Tabi tüm bu yöntemler projenin yetiştiricilik iş paketinin faaliyeti olarak gerçekleştirildi. Bu uygulama Türkiye de ultrasonla mersin balıklarında gonad safhası belirlemek için yapılan ilk uygulama olmuştur. Son olarak, kandan hormon (östrojen ve testesteron) seviyelerinin tespiti ile anaçların durumu tespit edilebiliyor. Bu oranın tam bir pig noktası yok, değişiyor balıkta, her bir balıkta farklı sonuçlar verebiliyor. Bunda da aslında karar vermek çok kolay değil. Anaç balıkların yumurtlama mevsimi mart sonunda nisanda başlar ve türlere göre ağustosa kadar sürer. Anaçların kontrolü tamamlandıktan sonra tekrar havuza geri konuyor. Kontrolden sonra hormon uygulanıyor, hormon baş bölgesine dorsalden uygulanıyor. Erkek balıktan enjeksiyon ile sperm toplanıyor, dişi balıktan sağım yoluyla yumurta alınıyor. Genital açıklık açılarak yumurtaların düzgün bir şekilde akışı sağlanıyor, ve dölleme yapıldıktan sonra yumurtaların yapışkanlığının giderilmesi için çamur yada tanin eriği kullanılıyor. Bundan sonra döllenmiş yumurtalar zuger ya da değişik tipte inkübatörlere yerleştiriliyor. Yumurtalar döllendikten ve inkübatörlere yerleştirildikten sonra birinci sorun mantar, en çok kayıp ölüm mantarlaşmadan dolayı oluyor. Günlük bakımlar, temizlemeler, ayrımlar yapılması gerekiyor. Larvalar yumurtadan çıktıktan sonra, Rus mersini için 1 hafta gibi bir süreçtir. Döllenmeden sonra yumurtanın çıkışı 7 günü buluyor ve larvanın kesesini tüketip ilk yeme geçişi de sıcaklığa bağlı olarak yine bir hafta civarında gerçekleşmektedir. 85
Mersin Balığı Anaçlarının Gonad Gelişimi ve Yumurta Alımı Türkiye de ilk kez gerçekleştirilen döllenmiş yumurtaların Sapanca da açılması (2001 yılında) 5.ve 6. günlerde gerçekleşti. 10. günde kesesini tükettikten sonra artemia ile besledik. Biz bu balıklara, 15. günde artemianın yanında daphnia vermeye çalıştık. 20. günde artemianın yanında tubifex verildi. Ve 28-30. günde tamamen toz yem almaya başladılar (Şekil 2) (Memiş ve ark., 2007). Toz yeme geçtikten sonra balıklar 2.5 aylık olduklarında Sakarya nehrine bırakıldı (Çelikkale ve ark., 2002). Bir kısmını da yine bilimsel çalışmalar için Sapanca da bakıma alındı 10. GÜN Artemia 15. GÜN Artemia + Daphnia 20. GÜN Artemia + Oligocheate (Tubifeks) 30. GÜN Toz yem Şekil 2. İstanbul Üniversitesi nde 2001 yılında Rusya dan getirilen Rus mersini larvalarının besleme tablosu Kaynaklar Çelikkale, M.S., Timur, M., Memiş, D. ve Ercan, E. 2002. Influence of accimation to the cold water on growth rate of Russian sturgeon A. gueldenstaedtii, Brandt,Ratzenburg, 1833. Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 2:137-140. Dettlaff T.A., Ginsburg, A.S., Schmalhausen, O.I., 1993. Sturgeon Fishes Developmental Biology and Aquaculture. Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg, Pp.300. D.Memis, Ercan, E., Celikkale, M.S., Timur, M. ve Zarkua, Z. 2007. Development of Russian sturgeon (Acipenser gueldenstaedtii) larvae from fertilized eggs to artificial feeding, Int.Workshop on Advanced Techniques in Sturgeon 12-14 March, Urmia-İran. Kynard, B., Kieffer, M., 2002. Use of a borescope to determine the sex and egg maturity stage of sturgeon and the effect of borescope use on reproductive sturgeons. J.Applied. Ichthyol. 18:505-508. Linares-Casenave, J., Van Eenennaam, J.P., Dorosov, S.I. 2002. Ultrastructural and histological observations on temperature-induced follicular ovarian atresia in the white sturgeon. J.Applied. Ichthyol. 18: 382-390. 86