AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSi Cilt 15 Say1: 1 2007 83 AVRUPA BiRLiGi UYUM SURECiNDE TURKiYE'NiN MAASTRiCHT KRiTERLERiNE GORE PERFORMANSI E. Nur Ozkan-GUNAY * Ozet: Be genl,~leme siireci ya~ ayan Avrupa Birligi, sosyal, kiiltiirel, ekonomik ve politik olarak r,:ok farkh yapt!ara sahip Avrupa iilkelerini yeni bin _vdda harz, demokrasi ve yiiksek refah paydas1 etrajinda birlqtirip, 'Tek Avrupa' olarak kiiresel ortamda etkin rol oynamay1 hedejlerni tir. U!keler baztndaki farkhlzklar r,:qitlilik yaratzrken, ekonomik, politik ve idari biitiinlqmede sorunlara neden olmakta ve biitiinle me siirecini zorlo~ tmnaktad1r. Tiirki_ve 'nin de Avrupa Birligi 'ne iiyeligi siirecinde, ekonomik, siyasal, sosyal ve hukuksal alanda Maastricht ve Kopenhag (1993) kriterlerini kar zlamasl gerekmektedir. Uye ve aday iilkelerin ekonomik yeterliligi 'Maastricht kriterleri' ad1 veri/en be makroekonomik oir,:iit c. erc. evesinde degerlendirilmekte ve aday iilkenin Euro Bolgesi 'ne katzfmadan yeterli derecede ekonomik istikrar ve biitiinlejme diizeyini tutturdugu garantiye alznmaktadzr. Bu r,:alzjmada, May1s 2004 tarihinde 25 iiyeye ulajan Avrupa Birligi iilkeleri ve aday iilkeler Maastricht kriterlerine gore ince/enmekte ve Tiirkiye 'nin konumu goreceli olarak kar.;zla~ tmlmaktadw. Avrupa Birligi 'ne tam iiyeligi hedejleyen Tiirkiye son donemde 'istikrarlt bir ekonomik yop1 saglama' konusunda olumlu ge!iymeler gostermi tir. Maastricht kriterleri baz almdzgznda 2005 sonzt itiboriy!e mali disiplin c1lr,:iitlerini kar~ zladi{;l, enflasyon ve faiz oranlanndaki olumlu ge!i.~ im sonucu yaktnhj.?'ma siirecine girdigi gi5riilmektedir. AB 'nin geni.~leme siirecinde Aiaastricht kriterleri, ajay iilkenin Eu; a Bolgesine katzlmadan yeterli ekonomik istikrar ve biitiinle!jme diizeyini tutturdugunu garantiyc almaktadtr. Biinyesine on yeni iilkenin katiitmij'lo ba~-!ayan geni~ leme siirecinin o/umlu ve o!umsuz etkileri tart1ymast. Tiirkiye 'nin 3 Ekim 2005 tarihindeki tam iiyelik miizakerelerine ba~ lama kararz ile doruk noktasma ~ zkmz f!r AB 'ne tam ii,velik hedefi o!an Tiirkive bu siirer,: ic. inde 2000-2001 krizlerini yajamz ve 'istikrarfl hir ekonomik '' Yrd.Doy.Dr. Bogazi9i Oniversitesi, Uluslararasi Ticaret Boli.imi.i Ogretim Oyesi.
84 AB SORECiNDE TORKiYE'NiN MAASTRICHT KRiTERLERiNE GORE PERFORMANSI :~ yap1 saglama' konusundaki baskz daha da artmz~ tzr. Bu ~ alz~manzn amacz, J Tiirkiye ile AB arasmda tam ii_velik miizakere siirecinde ya!janan. tartz!jmalara ekonomik gostergeler ~ er~:evesinde z~ zk tutmak, Maastricht f kriterleri baz alznarak AB 'nin 15 eski iiyesi (AB 15), yeni iiyefer (+AB 15) ve aday iilkelerin ekonomik performans!armt kar!jzla,~tmnak ve Tiirkzve 'nin AB ekonomisi irindeki konumunu 1998-2005 donemi irin g()reccli olarak belirlemektir. ilk bo/iimde, AB ve Tiirkiye ihykileri geni:;ieme siireci kapsammda her iki taraf a~ zsmdan degerlendiri!mt'ktedir. ikinci boliimde, j... temel ekonomik ve demograflk g/isterge!er ('<:>r('ej'f'l'indc A B iiye n' aday l iiikdain kar~t!a~ ttrdma.., l yapzlmakrad~r. O(;linai b()/iimde, ekonomik ve siyasi biitiinle.'jmenin ol( iitleri ozetlenmekte ve lo,1aastricht kriterleri r,;en;:evesinde iilkelerin son sekiz yzlltk performanslan kar,..,!la~ tmlmaktadzr. Son b6liimde ise, ekonomik gostergeler t.'jzgznda Tiirkiye 'nin ekonomik performans apszndan konumu _vorumlanmaktadir. Anahtar Kelimeler: Maastricht Kriter!eri, D6viz Kuru, Enflasyon, Mali Kriterler Abstract: After five enlargements, the major objective of Europe is to have an efficient role in the global environment; by integrating a!! the European countries, each having different social, cultural, economic and political structures under the common ideal "Single Europe" which foresees peace democracy and welfare in the new millenniurn. The differences at the national/eve! not only create variety in the Community hut at the same time challenge the economic political and administrative harmonization and make the integration process more difficult in that respect. In the harmonization process, Turkey has to comply with the Copenhagen and Maastricht criteria (1993) in thefie/d.., ofeconomy, politics, social cohesion and lah. The economic performance o/the member and candidate countries are evaluated hy five macroeconomic indicators to make sure that the candidate country has a stable economic environment and firm basis for integration before entering Euro Area. In this study, the ec'otwmic performances of the member and candidate countries fb!!owing the accession of new ten countries ore analyzed based on Afaastrichi, riteria and compared with the economi~.., position of Turkey. Recently, Turkey has experienced positive developments in restoring stable macroeconomic environment. Under the Maastricht rules, fiscal indicators ore achieved as of 2005, and a convergence period has started jijr inflation and interest rates after the recent developments in the economy. Keywords: Maastricht Criteria, Exchange Rate, Fiscal Indicators.
AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI 85 1 j, I L i ' I. A vrupa Birligi Geni~leme Siireci ve Tiirkiye 1952 ythnda altt kurucu iiye 1 ile olu~an Avrupa Komiir <;:elik Toplulugu, 1973 ythnda Topluluga ingiltere, irlanda ve Danimarka kattlarak Dokuzlar Avrupast, 1980'de Yunanistan ile Onlar Avrupast, 1986'da ispanya ve Portekiz'in kattlmastyla Onikiler Avrupast olu~mu~tur. 1995 ytlmda Onbe~ler Avrupast 2 AB'ne donii~mii~, 2004 ythnda 25 ve 2007 ytlmda 27 uye ile kttayt birle~tirmeyi hedeflemi~tir. Hurriyet, demokrasi, insan haklanna ve temel ozgiirliiklerine saygt ve hukukun iistiinliigii ilkelerini gozeten herhangi bir Avrupa devleti, Avrupa Birligi Antla~mast'nm 49. 3 maddesine gore birlik iiyesi olmak i9in ba~vurabilir. Sosyal, kiiltiirel, ekonomik ve politik olarak 90k farkh yaptlara sahip iilkeler yeni binytlda ban~, demokrasi ve yiiksek refah paydast etrafmda birle~ip 'Tek Avrupa' olarak biitiinle~meyi hedeflemi~tir. AB a91smdan Ktta'nm biitiinle~mesinin ekonomik ve politik a91dan yararlan ~u ~ekilde ozetlenmektedir 4 : istikrar ve refah bolgesinin stmrlanmn geni~letimesi yollarla AB vatanda~lannm giivenliginin artmast ile ban~ctl Yiikselen ekonomiler kapsammda kattlacak 100 milyondan fazla insanm, AB 'nin 370 milyonluk pazannm ekonomik biiyiimesine ivme getirmesi ile hem eski hem de yeni iiye ekonomilerinde yeni i~ alanlannm ortaya 91kmas1 Dye iilkelerin, AB'nin 9evre koruma, su9larla miicadele, uyu~turucu ve ka9ak g69 ile sava~ alanlanndaki politikalanm benimseyip uygulamastyla tiim A vrupa vatanda~lan i9in daha kaliteli ve giivenli bir ya~am ortammm olu~mast Geni~leme ile AB'nin dt~ ili~kiler, giivenlik ve ticaret konulanndaki konumunun gii9lenmesi ve 'Tek A vrupa' olarak kiiresel ortamda etkin rol almast Geni~lemenin yalmz AB a91smdan degil, AB ile ticari ili~kileri olan ii9iincii iilkeler a91smdan da olumlu olacagt vurgulanmakta, tek bir ticaret ve yonetim metodu olan Ortak Pazar'da i~ yapmamn kolayla~acagt, AB'nin yatmm ve ticaret ortammt geli~tirecegi belirtilmektedir. Aday iilkelerden Tiirkiye'nin AB iiyesi olma siireci 1960 Roma Antla~mast ile ba~lamt~, 1973-1995 ytllar1m kapsayan ge9i~ doneminin ilk 1 Almanya, Fransa, italya, Belc;:ika, Hollanda, Li.iksemburg. 2 A vusturya, is vee;:, Finlandiya 3 Bkz. Avrupa Birligi Geni~leme Siirecinde Tiirkiye. www.deltur.cec.eu.int 4 Bkz. www.deltur.cec.eu.int
86 AB SORECiNDE TORKiYE'NiN MAASTRICHT KRiTERLERiNE GORE PERFORMANSI ylllannda Ttirkiye tizerine dti~en ytiktimltiliikleri yerine getirmediginden, 1980'li ytllarda btittinle~me yolunda sonmlar ya~anmt~tlr. 1980'li ytllarda gen;:ekle~tirilen reformlarla sermaye hareketleri, dt~ ticaret rej imi, finans sektorti serbestle~mi~, Ttirkiye dtinya pazarlarmda rekabet etmeye ba~lamt~, ancak Ortak Gtimrtik Tarifesi 'ni uygulamamt~ttr. 1996 ytlmda Glimrtik Birligi ile son don erne girilmi~tir. 1999 ythnda Helsinki Zirvesi 'nde Tiirkiye resmen aday olarak kabul edilmi~ ancak Kopenhag siyasi kriterlerini kar~ilayamadtgt i<;in tam tiyelik gorli~meleri ba~layaman11~ttr. Arahk 2002'de yaptlan Kopenhag zirvesinde, May1s 2004'de aday on iilkenin tiye olmasma karar verilmi~ ve 2003 Arahk'ta Briiksel'de yaptlan AB Zirvesi Toplanttsmda Komisyon Raporu ve tavsiyeleri I~tgmda 2004 Arahk aymda yaptlacak AB Zirve toplanttst kararlan dogmltusunda Tlirkiye ile 3 Ekim 2005 tarihinde mlizakerelere ba~lanacagt ifade edilmi~tir. Yogun tartt~malar sonucu 3 Ekim 2005 tarihinde Liikseburg'da yaptlan Dt~ i~leri Bakanlar toplantlsmda miizakerelere ba~lama karan almm1~tlr. Oyelige ge<;i~ siiresini genellikle aday tilkenin AB miiktesebatmt ba~anh olarak ger<;ekle~tirme siiresi belirlemektedir. On yeni tiye ile ya~anan son geni~leme siirecindeki deneyim, bu siirecin miizakerelerin ba~lamast ile 2-4 ytl arasmda degi~tigini gostermektedir 5. En az on yllhk yeni bir siirece giren Ttirkiye'nin tiyelige ge<;i~ tarihini ise ekonomik, idari ve siyasi a<;tdan saglayacagt biittinle~me stireci belirleyecektir. Ti.irkiye son be~ yllda kokhi reformlar gen;ekle~tirmi~, bazt anayasa kanunlan degi~tirilmi~ ve sekiz 'uyum paketi' Parlamento'dan ge<;irilmi~tir. Hukuk alanmda, idam cezasmm kaldmlmast, i~kence ve kotii muamele konusunda ahnan tedbirler, hapishane sisteminin reformu, Devlet Gtivenlik Mahkemelerinin kaldmlmast, uluslararast insan haklan yasasmm ulusal yasalardan oncelikli oldugunun kabul edilmesi, insan haklan konusunda Avmpa Mahkemeleri htiktimlerinin Turk Mahkemeleri'nden once baz olu~turacagmm kabul edilmesi onemli geli~meler olarak kabul edilmektedir. Kamu yonetimi, devletin i:;;lerligi ve politika konusunda da onemli geli~meler ya~anmt~, cinsiyet e~itligi, hak ve ozgtirltiklerde kaydedilen ilerleme, Milli Gtivenlik Konsey'nin siville~tirilmesi, askeri harcamalann Parlamento'nun kontro!une verilmesi ve askeri mtidahalenin politikadaki etkisinin azalttlmast, olagantistli hal uygulamasmm kaldmlmast, Tiirk<;e dt~mdaki dillerde egitim verilmesi ve yaym yap1lmast uyum siirecinde onemli geli~meler olarak yommlanmt~ttr. En onemli adtm, gerryekle~tirilen reformlann devletin her kademesinde ve tilkenin her 'Yeni liye iilkelerin liyelik slire<;:leri ir;in bkz. Ek Tablo I.
f r ' f AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSi 87 yoresinde uygulanrnas1d1r. Bu da yalmz yasalann degi~rnesi ile degil toplurnun turn kesirnlerindeki zihniyet degi~irni ile geryekle~ecektir. K1rk y1h a~km bir suredir uyelik yolunda ilerleyen Turkiye, 'Geni~lerne' siirecinde hem i<;, hem de d1~ gundernde on s1ralarda yer alrnaktadu. Tiirkiye'nin uyeligi ile c;e~itli gorii~ler ortaya atllrnakta, konu siyasi, ekonomik, dini, sosyal, hukuki ve kiiltiirel boyutlanyla tarti~ilrnaktadu. Biiyiikliigii, konurnu ve tarihi itibariyle Tiirkiye gibi bir Ulkenin ahnrnasmm, AB'nin entegrasyonuna yeni bir nitelik kazand1racag1 konusunda kar~1tlar ve destek<;iler paralel di.i~iinrnektedirler. Turkiye ile ilgili Bag1rnsiz Kornisyon'un hazirlad1g1 Rapor'da (2004) Tiirkiye'nin, 2015 y1lmda 80 mi1yonu a~km nufusu ile 28 iilkeli Birlik nufusunun %14'tine sahip olarak Birlik Kururnlan 'nm i~leyi~ini, ortak savunrna, mali, d1~ ili~kiler ve gi.ivenlik politika kararlanm etkileyecek guce sahip olacag1 vurgulanrnaktad1r. Buyiik-kii<;iik, zengin-yoksul ve federal-hiikurnetlerarasi kar~1t gorii~leri etrafmda ~ekillenrni~ ii<; eksenli AB'nin, Tiirkiye'nin kat1hrn1 ile yap1sal bir degi~iklige ugrayacag1 beklenrnektedir. Turkiye'nin tarn uye oldugu bir AB'nin, 2005 geni~lernesi ile sayllan artan kii<;iik i.ilkelere kar~i buyiik Ulkelerin guciinun artacag1, zay1f ekonornisi ile Birligi'n ekonornik standartlanm a~ag1ya c;ekecegi ve rnevcut hukurnetleraras1 yakla~1rn1 destekleyecegi tahrnin edilrnektedir. Siyasi Birlik olrna hedefi olan AB i<;indeki kar~1t gorii~ler, Turkiye nufusunun c;ogunlugunun rnusliirnan olrnas1, sorunlann bulundugu Orta Dogu bolgesine kom~u olrnas1 ve AB'nin de bu sorunlann ic;ine c;ekilrne olas1hgi, ekonornik yonden istikrars1z ve geri kalrn1~ bir iilke olrnas1, ve biit<;eye yiik getirecegi etrafmda odaklanrnaktad1r. Ancak aym raporda Tiirkiye'nin kat1hrn1 ile AB'nin kazanc;lan ~u ~ekilde ozetlenrnektedir; AB'nin bir 'Hristiyan Kulubii' olrnad1gmm kamtl; Birligin dogas1 geregi guciinii etnik, kultiirel ve inane; farkhhklardan alan ve bu farkhhklan ozgurliik, dernokrasi, insan haklan ve hukukun ustiinliigii ilkeleri etrafmda ~ekillenrni~ ortak degerlerden olu~tugunun kamt1 islam ve dernokrasinin birarada olabileceginin kamt1; Laik ve dernokratik bir mi.islurnan iilkenin AB'ne girrnesiyle, modern toplurnlar tarafmdan kabul edilrni~ evrensel ilkeleri bir rniislurnan ulkenin de benirnseyebileceginin kamtl Uluslararas1 ili~kilerde AB'nin daha etkin rol oynarnas1: Tlirkiye'nin jeo-stratejik konurnu nedeni ile Arahk 2003'de benirnsenen 'Daha iyi bir Dunya i<;in guvenli bir Avrupa' ve 'Daha Geni~ bir Avrupa-Korn~uluk' stratej ileri dogrultusunda, Birligin uzun ylllard1r d1~ politikada pas if kald1g1,
88 AB SORECINDE TORKIYE'NiN MAASTRICHT KRiTERtr::RiNE GORE PERFORMANSI ozellikle Orta Dogu, Akdeniz, Kafkasya ve Karadeniz bolgesinde daha etkin rol oynamast Birligin Gi.iney Boyutu 'nun giic;lenmesi: Finlandiya tarafmdan ba~latilan 'Kuzey Boyutu' yakla~tmma kar~t Tiirkiye'nin Malta ve Ktbns ile 'Gi.iney Boyutu'na gi.i<,: kazandtrmast Avrupa Giivenlik ve Savunma Politikast'nm gils;lenmesi: NATO'nun en gils;li.i ortaklanndan biri olan Tiirkiye'nin AB'ye kattlmast hem Avmpa'mn savunma gi.icilniln artmasmda hem de uluslararasi terorizm, orgiltli.i ~us;lar, insan ticareti ve kas;aks;thgmm onlenmesinde onemli rol oynamast Birligin kiiresel ekonomi is;inde agtrhgmm artmast: Ti.irkiye ekonomisinin istikrarstz yaptsmm olmasma kar~m, kaynaklan, ni.ifus yogunlugu, gene; ve kaliteli i~ gilcii ac;tsmdan potansiyel vadeden bir biiyilkli.igiini.in olmast Birligin enerji kaynaklanna yakmla~mast ve glivenli kullamm olanagmm yarattlmast: Ti.irkiye jeopolitik konumu nedeni ile Diinya'nm en bi.iyi.ik petrol ve dogal gaz kaynaklannm bulundugu Orta Asya, Rusya ve Orta Dogu'daki enerji kaynaklanna smmnm bulunmast, Bakii- Tiflis Ceylan boru hatt1 ile enerji kaynaklannm arzmda transit i.ilke olma ozelligi ta~tmast ve su kaynaklan a<,:tsmdan da kom~u i.ilkeler is;in onemli bir katma deger olarak gori.ilmesi Raporda Ti.irkiye'nin ekonomik kazammlan, ekonomik ve politik istikrar saglamaya s;ah~an Ti.irkiye'nin tam i.iyelik miizakarelerinin ba~lamast ile gi.iven ortammm yarattlmastyla dogmdan yabanct sermaye giri~inin htzlanmast ve periyodik ekonomik krizlerin engellenmesi olarak ozetlenmektedir. Metropoller ve knsal bolgeler arasmdaki bolgesel farklthklann, tanm sektori.inlin bi.iylikli.iglini.in ve yaptsmm ba~!jca somnlar arasmda oldugu vurgulanmaktadtr. II. Avrupa Birligi ve Tiirkiye'nin Ekonomik Konumu Ekonomik anlamda biitlinle~me Ti.irkiye'nin ekonomik istikran saglamasma bagh oldugundan zaman isteyen bir stircs;tir. Aral!k 2004 'te tam i.iyelik milzakere tarihi alma gorti~melerinin yaptldjgi donemde, son on yllda lie; bi.iyi.ik ekonomik kriz ya~am1~ Tlirkiye'nin ekonomik performans1 oldukc;a olumsuz bir tablo c;izmektedir. 2001 Krizi sonunda, milli gelirin %9.5 darald1gt, faiz oranlanmn %400'lere, enflasyon oranmm %69'a s;rktlgr, %36 devalliasyon yaptldjgj, GSYiH i~inde kamu bors: or~mmm %90'lann ilzerine <,:tkttgt, Bankactltk Sekt6rU'nde bankalann %25'inin el koyma, birle~me veya kapanmayla sektdrden <,:IkmasJ, Tlirkiye
j j ~ ~RUPA ARA$TIRMALARI DERGiSi 89 fnomisinin ne kadar km1gan ve istikrars1z o1dugunun gostergesi ~u~tur. Ancak. 2000 ve 2001 kriz1eri a~m zam~nda Turkiye ekonomisinin I kadar dinam1k ve esnek. yap1ya sah1p o1dugunun da kamtl o1mu~tur. lnkac1hk sektorii yemden yapllanm1~, Merkez Bankas1 "-ms 1 z1a~tm1m1~, enerji, tanm, sivil havac1hk ve te1ekomunikasyon tj?l ctorlenn d e yasa 1 ve yap1sa 1 d eg1~1 - krk1 1 er yap1 1 m1~, rna r 1 d. 1s1p r m,~ianm1~, istikrarh bir ekonomi o1ma yo1~~da ~e~ek1i altyap1 haz1rlanm1~ onem1i ad1m1ar at11m1~tlr. 2005 sonu 1t1ban 1le enflasyon %7.72'ye ~mii~, faiz oranlan %14'e geri1emi~, biit<;e disiplini sag1anm1~ ve Turk as1 (TL) yabanc1 paralar kar~lslnda deger kazanm1~t1r. Bu o1um1u ~~me1ere para1e1, Tiirkiye'nin ekonomik performans1 AB kapsammdaki iizer ulkeler1e kar~ila~t1rmah olarak incelendiginde Turkiye'nin mevcut :umu ve yapmas1 gereken1er daha net ortaya 91kacakt1r. AB'nin 15 eski ulkesi (AB15), 1 May1S 2004 tarihinde katllan 10 yeni uye (+AB15) ve day Ulkenin teme1 ekonomik gostergeler bazmda yapllan kar~ila~t1rmas1 p1o 1 'de veri1mi~tir. ; ~lo 1. Avrupa Birligi Uye ve Aday Ulkelerin Ekonomik Gostergeleri, 2005 I ~ Yabanc1 Biiyiime GSYH Ki:ji jhracat bhalat Enf j:jsizlik Niifus, 'ter Sermaye GSYH (milyar$/ Ba:jma milyar$/ (milyar$/ (%/ (%/ (milyon/ (milyar$/ (%/ [gelir ($/ jturya 8.9 2.0 305.338 37,177 124.0 126.2 2.1 5.2 8.253 '~ 23.7 1.5 371.695 35,712 334.3 318.7 2.5 8.4 10.408 }narka 5.3 3.2 259.643 47,984 85.1 76.0 1.8 4.8 5..411 l~diya 4.6 2.9 196.053 37,504 66.0 59.0 0.8 8.4 5.. 228 Ja 63.5 1.2 2,126.719 33,917 460.2 497.9 1.9 9.6 62.702 ~ya 32.6 0.9 2,791.737 33,854 969.9 773.8 2.0 9.5 82.464.&nistan 0.6 3.7 225.591 20,326 17.0 53.9 3.5 9.8 II. 098 ~a -22.8 5.5 200.770 48,604 109.9 68.0 2.2 4.3 4. 131 ~ " 19.9 0.0 1,765.537 30,199 367.2 379.8 2.3 7.7 58.462 ~ b ~em urg 3.7 4.0 36.531 80,288 18.3 21.7 2.5 4.5 0.455 f.kiz 3.1 0.4 183.619 17,455 38.1 61.1 2.1 7.6 10.519 ya 23.0 3.4 1,126.565 27,225 187.2 278.8 3.4 9.2 41. 379 ;,$, \! 13.7 2.7 358,810 39,693 130.1 111.2 0.8 7.5 9.039 bda 43.6 1.5 629.911 38,617 ' 402.4 359.1 1.5 4.7 16.311 ~ere 164.5 1.9 2,229.472 37,023 382.8 510.2 2.0 4.8 60.218 ' isr.c. 1.2 3.7 16.695 20,214 1.4 6.3 2.6 5.2 0.826 Cum. 11.0 6.1 124.310 12.152 78.2 76.7 1.8 7.9 10.229 by a 2.8-9.8 13.108 9,727 7.6 10.0 4.1 7.9 1. 348
90 AB SORECINDE TURKiYE'NiN MAASTRiCHT KRiTERLERiNE GORE PERFORMANSI Macari stan 6.7 4.1 109.195 10,813 62.1 66.0 3.6 7.2 10. o9: Letonya 0.6 10.2 15.826 6,861 5.1 8.6 6.8 8.9 2. 3C Litvanya 1.0 7.5 25.504 7,446 11.8 15.4 2.7 8.3 3.~ Malta 0.5 2.5 5.454 13,802 2.2 3.5 2.5 7.3 o.l Polonya 7.7 3.4 303.229 7,945 89.3 \01.0 2.1 \7.7 38.1 Slovakya 1.9 6.1 53.076 8,775 32.0 35.3 2.7 16.3 5,A I Slovenya 0.4 3.9 34.030 16,986 \8.6 20.0 2.5 6.5 2l 117 \8.2 5.0 10.1 7'~ Bulgaristan 2.2 5.5 26.719 3,459 Romany a 6.3 4.1 98.566 4,539 27.7 40.5 9.0 7.2 2i1 Ti.irkiye 9.7 7.4 362.461 5,061 Htrvatistan 1.6 4.3 38.510 8,675 I World Investment Report 2006 2 IMF World Economic Outlook Database 3 WTO Trade Statistics 73.4 8.8 116.6 8.2 10.3 18.5 3.3 13.6 4 Eurostat AB'ye aday Tlirkiye'nin temel ekonomik gostergeleri AB i.iye i.ilk!~ ile kar~tla~tmldtgmda Ti.irkiye yakla~tk 72 milyonluk ni.ifusu ile yeni i.iy1 i.ilkenin 74.7 milyon alan toplam ni.ifusuna yakmdu. Diger bir de AB'ye 2004 ytlmda kattlan on i.ilkenin toplam ni.ifusu Ti.irkiye'nir ba~ma yaratacag1 etkiyle aymdtr. Ni.ifus yogunlugu potansiyel pazar ~ degerlendirilebilecegi gibi AB'nin ekonomik performansm1 ol~ etkileyen bir faktor olarak da yorumlanabilir. Eger Ti.irkiye 2000 }; AB 'ye girseydi; AB' de ki~i ba~ma gelir yi.izde 13.2, c;;ah~an ba~maj deger yi.izde 43 azahr, tanm istihdammdaki pay1 yi.izde 4.5'tan yi.izd~ yi.ikselirdi (McKinsey Global Institute, 2003: 27). -~ Ki~i ba~ma di.i~en gelir kar~1la~tmld1gmda da benzer bir d~ konusudur. Y eni i.iye on i.ilkenin ki~i ba~ma ortalama gelirleri 2005; 11,472 dolar seviyesinde, Tlirkiye'nin ki~i ba~ma ortalama geliri 5,00 dlizeyindedir. Aday lilkelerin ortalamas1 5,434 dolar ile Ti.ir} i.izcrinde iken Bulgaristan ve Romanya'nm ki~i ba~ma geliri TiiJ,; altmdadtr. Olkelerin GSYiH'lan kar~tla~tmldtgmda, Ti.irkiye sekiz lilkeden (isvec;;, Avusturya, Danimarka, Yunanistan, irlanda, F,i Portekiz, Lliksemburg), ti.im yeni Uye lilkelerden ve diger aday -~ bi.iyi.iktlir. GSYIH aym zama~da pazar biiyi.ikli.igli olarak y~r Tlirkiye, AB ic;;in onemli ve bi.iylik bir pazardtr. 2005 ythn~' ekonomisi %7.4 bliyi.irken, 15 i.ilkeden en yi.iksek bi.iyi.ime_htz!~ %5.5, Lilksemburg %4.0, Yunanistan %3.7 ile gerc;;ekle~ttrml~. liyenin ortalama bliylime htzt %2.3 olmu~tur. Yeni Uye on iilket ortalamas1 %5.7 olarak gerc;;ekle~mi~tir. Ti.irkiye'nin bi.iyi.ime ~ 71 f
AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSI 91 ve Estonya dt~mdaki tiim iiye iilkelerin biiyiime hlzlndan yiiksektir. Tiirkiye, ticaretinin biiyiik bir boliimiinii AB iilkeleriyle yapmaktadtr. Tiirkiye'nin toplam ihracatt i9indeki AB'nin payt yakla~tk %57, toplam ithalati i9indeki payt %48 'dir. Tiirkiye 'nin en 90k ihracat yaptlgt iilkeler strastyla Almanya, Amerika Birle~ik Devletleri, ingiltere, italya, Fransa, Hollanda ve ispanya'dtr. ithalatta da benzer bir stralama soz konusudur. Tiirkiye'nin dt~ ticaret hacmi iiye iilkelerden Danimarka, Finlandiya, Yunanistan, Liiksemburg ve Portekiz'in yamstra yeni iiye ve aday iilkelerin dt~ ticaret hacimlerinden biiyiiktiir. Ktsacast, Tiirkiye htzh biiyiiyen ekonomisi, gen9 niifusu, dt~a aytltmt ile AB i9in potansiyel vadeden, dinamik bir aday olarak algtlanmaktadtr. Enflasyon, i~sizlik gibi diger ekonomik gostergeler incelendiginde ise durum pek i9 ayici degildir. Tiirkiye, 2005 ytlmda enflasyon oramm %7.72'ye dii~iirmii~ ancak bu oranla bile 15 iiye iilkenin ortalamast olan %2.1 'in ve yeni iiye iilkelerin ortalamast olan %3.1 'in iizerindedir. Ancak dii~ii~ devam ettigi takdirde 2010 ytlma kadar AB ortalamasma yakla~mast miimkiin olacakttr. i~sizlik oranlan kar~ila~tmldtgmda, Tiirkiye %10.3 ile Polonya ve Slovakya dt~mda tiim iiye iilkelerin i~sizlik oramndan yiiksektir. 2005 yth itibariyle AB'nin i~sizlik oram ortalamast %7.1 iken Fransa (%9.6) ve Almanya'daki (%9.5) i~sizlik oranlan Birlik i9inde kaygt ile kar~ilanmaktadtr. Ekonomik gostergeler baz almdtgmda, Tiirkiye AB i9in fiyat istikranm saglayamamt~, niifusa oranlandtgmda i~siz saytsi fazla, istikrarstz bir ekonomi olarak algtlanmakta ancak bazt yeni iiye iilkelere oranla ekonomisinin daha iyi durumda oldugu goriilmektedir. Komisyon'un aday iilkeleri izleme raporlannda 6, pazar ekonomisi ayisindan <;ek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Polonya ve Slovenya'nm olumlu, Slovakya, Letonya ve Litvanya'nm ilerleme sagladtgt ancak Bulgaristan ve Ramanya'nm ilerleme saglayamadtgt belirtilmi~tir. Macaristan, Palanya, Slavenya ve Estanya rekabet giicii aytsmdan alumlu, Litvanya ve Letanya'nm ilerleme kaydettigi, Bulgaristan ve Palanya'nm zaytf aldugu vurgulanmt~tir. Tiirkiye'nin piyasa ekanamisi ve rekabet giicii aytsmdan yeni iiye alan bazt iilkelerden daha iyi bir perfarmansa sahip oldugu belirtilmi~tir. Pazar ekanamisinin 1emeli alan kurumsal ve hukuki altyaptsmm ve dinamik ozel sektorii~ varhgma dikkat 9ekilmi~tir. Piyasalarda devletin etkinligini azaltmak iyin kamu bankalanmn ve bazt devlet i~letmelerinin en ktsa siirede ozelle~tirilmesi, uygun bir denetim 6 Bkz. http://europa.eu.int
92 AB SORECINDE TORKiYE'NIN MAASTRiCHT KRITERLERiNE GORE PERFORMANSI sisteminin kurulmast gerekmektedir. 1996 ytlmdan itibaren giindemde olan Giimriik Birligi ~er~evesinde Tiirkiye rekabet giiciinii kamtlamt~tlr. 2006 ilerleme Raporu'nda Tiirkiye'nin ekonomik ve siyasal iiyelik kriterlerinde gosterdigi a~amalar siyasi ve ekonomik kriterler olarak iki ba~hk altmda ele ahnmt~tlr. Ekonomik kriterler boliimiinde: yaptsal reformlar ve makroekonomik istikrar siireci sonucunda kurumsal ortam ve yatmm ortammm iyile~tigi; ekonominin yaptsal donli~iimiinde ilerleme kaydedildigi; enflasyonun onemli oranda dii~tiigii; i~giicii verimliliginin artmaya devam ettigi; kamu finansmanmm konsolidasyonunun sorunsuz siirdiiriildiigii; mali ~effafltgm arttlgt; diizenleyeci ve denetleyeci kurumlann bagtmstzhgmm arttlgt; fiyat liberalizasyonunun devam etttigi, ozelle~tirmelerde yol almdtgt; bankacthk sekt6riiniin onemli ol~iide gii~lendigi; dogrudan yabanct yatmmlann arttlgt; ticari a~tkhgm arttlgt ve ticaret partnerlerinin ~e~itlendigi vurgulanmt~tlr. Bu olumlu geli~melere kar~m, yiiksek oranh biiyiimeye ragmen yarattlan istihdamm smtrh kaldtgt; ki~i ba~ma milli gelirin AB ortalamasmm ancak %25'ine ula~tlgt; pazara serbest giri~ ve ~~kt~m oniinde engellerin bulundugu; cari a~tgm GSYiH'nm % 7' sine ula~tlgt; ticari mahkemelerin yava~ ~ah~t1g1 ve miilkiyet haklanna ili~kin kanunun uygulanmasmm yetersiz oldugu; AR-GE giderlerinin dii~iik diizeyde kaldtgt; KOBi'lerin ~ogunlugunun kaytt d1~1 ekonomide verimsiz faaliyet gosterdigi; rekabet politikasmda eksikliklerin bulunduguna dikkat ~ekilmi~tir. Avrupa Birligi'nde Ekonomik ve Siyasal Biitiinle~me AB Antla~mast da denilen Maastricht Antla~mas1, 1999 ytlma kadar Avrupa Toplulugu'nu a~amah olarak once ekonomik ve parasal birlik, sonra da siyasal birlik haline getirmeyi hedeflemi~tir. Dye iilkeler arasmdaki sosyal, kiiltiirel, ekonomik ve politik farkhhklar ~e~itlilik yarattrken, ekonomik, politik ve idari biitiinle~mede sorunlara neden olmakta ve biitiinle~me siirecini zorla~tlrmaktadtr. A vrupa ile biitiinle~me siirecinin temel ogeleri ekonomik biitiinle~me, hukuki ve idari biitiinlqme ve nihai hedef olarak siyasal biitiinle~me olarak tammlanabilir. '' AB 'ye iiyelik kriterleri, Roma Antla~mast ( 1957), onu degi~tiren Maastricht ( 1992) ve Amsterdam t 1999) Antla~malan ~eryevesinde belirlenmi~ AB Antla~mast kapsammda yer almaktadtr. Tiirkiye'nin AB iiyeligi siirecinde, ekonomik, siyasal, sosyal ve hukuksal alanda kar~tlamast gereken Maastricht ve Kopenhag ( 1993) kriterleri bulunmaktadtr. Siyasal biitiinle~me yo lunda en onemli ad 1m 'tam liyeligin siyasi kriterleri' olarak da amlan Kopenhag kriterleri, AB 'ye iiyelik slirecinde aday i.ilkenin yerine getirmesi gereken bir onko~ul olarak kabul edilmi~tir. AB 1993 ythnda
AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSI 93 Kopenhag Zirvesi'nde, Merkezi ve Dogu Avrupa tilkelerinin Birlik tiyesi olabilecekleri ac;tklanmt~ ve tam iiye olmak isteyen adaylar ic;in kriterler belirlenmi~tir. Bu kriterlere Liiksemburg (1997), Cardiff (Haziran 1998) ve Viyana Zirvelerinde (Arahk 1998) yeni kriterler eklenmi~tir. Kopenhag Zirvesi'nden c;tkan sonuc; tic; ba~hk altmda toplanabilir (ikv, 2002: 1-3). Siyasi kriterler: Aday tilke demokrasi, hukukun iisttinltigti, insan haklan, azmhklara saygt ve azmhklann korunmasmm gtivence altma almdtgt istikrarh bir kurumsal bir yaptya sahip olmahdtr. Ekonomik kriterler: Aday tilke, i~leyen bir piyasa ekonomisi ve AB ic;inde rekabetc;i baskt ve piyasa gtic;leriyle ba~a c;tkabilme kapasitesine sahip olmahdtr. Topluluk Miiktesebatmm Kabulii: Aday tilke, siyasi ekonomik ve parasal birlik amac;lanna uyum dahil olmak tizere, AB mevzuatmt tistlenebilme ve uygulayabilme kapasitesine sahip olmahdtr. 1. Siyasi Biitiinle~me: Siyasi kriterler kapsammdaki kavramlardan demokrasi ve hukukun iistiinliigii, aday tilkede siyasal c;ogulculuk, ifade ozgi.irltigti ve din sec;me ozgtirltigtinti kapsayacak anayasal garantinin bulunmasz; kamu kurumlarmm normal i~levlerini yerine getirmelerini saglayan demokratik kurumlarm, bagzmszz yargmm ve anayasal kurumlarm varhgz ve farkh siyasi partilerin iktidara gelmesini saglayacak ozgiir ve diiriist bir sec;im siirecinin olmasz olarak tammlanmt~tlr. jnsan haklan ise A vrupa Konseyi'nin insan Haklan ve Temel Ozgtirltiklerin korunmast hakkmdaki sozle~meye taraf olunmasz ve Avrupa Konsey'i insan Haklan Mahkemesi'ne bireysel ba~vuru hakkzmn tamnmasz olarak belirtilmi~tir. Azmlzklara saygz, Avrupa Konseyi'nin Ulusal azmhklann Korunmast Hakkmda <;erc;eve Sozlqmesine uyulmasz ve A vrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi tarafmdan kabul edilen tavsiye kararma uyulmasz olarak vurgulanmt~tlr. 1996 ythnda Avrupa Komisyonu 'Giindem 2000' adh raporunda Slovakya ve Ttirkiye siyasi kriterler ac;islndan uyum saglamayan iilkeler olarak degerlendirilmi~tir. Tiirkiye, insan paklan ihlali, azmhklara davram~ bic;imi, ordunun hakimiyeti, Gtineydogu Anadolu sorununun askeri yontemle c;oztimlenmesi, siyasi c;oztim tiretilmesi ve kom~u tilkelerle olan sorunlann uluslararas1 hukuka uygun <;6zlimlenmesi konulannda yetersiz bulunmu~tur.
e ~u,k..l~/ 94 AS SORECiNDE TORKiYE'NiN MAASTRICHT KRITERLERiNE GORE PERFORMANSI Liiksemburg Zirvesi ile tam iiye adaylan iir;: gruba aynlmt~tlr (Karluk, 2005: 690). Birinci grup iilkeler arasmda Macaristan, Polonya, <;ek Cumhuriyeti, Estonya, Slovenya ve Ktbns bulunmaktadtr ve bu iilkeler tam iiyelik gorii~melerine 1998 ythnda ba~lamt~tlr. ikinci grup iilkeleri Slovakya, Romanya, Bulgaristan, Litvanya ve Letonya olu~turmaktadtr. Tiirkiye tek ba~ma iir;:iincii grup iilke olarak tammlanm1~t1r. Ttirkiye'nin AB 'ne yakmla~masm1 saglayacak 'A vrupa Stratejisi' hazirlamastm onerilmi~ ve Tiirkiye Avrupa Konferansma davet edilmi~tir. Ancak Yunanistan, Ktbns, azmhklar ve insan haklan konusunda Ttirkiye'den istenilen ko~ullar Ttirkiye tarafmdan kabul edilebilir olarak gortilmemi~ ve Arahk 1997'de AB ile ili~kiler asktya ahnmt~ttr. Cardiff Zirvesi ile bazt iilkelerin iiyelik stirecinin htzlanabilecegi vurgulanm1~, Ttirkiye ir;:in de bir izleme raporunun haztrlanmasma karar verilmi~tir. Viyana Zirvesi ile Ttirkiye'yle ili~kilerin geli~tirilmesine ve A vrupa Stratejisi 'nin ilerletilmesine karar verilmi~tir. 10 Arahk 1999 tarihli A vrupa Zirvesi 'nde Ttirkiye'nin aday iilke olarak kabul edilmesi ile yeni bir donem ba~lamt~tlr. 17 Arahk 2004 tarihinde Briiksel'deki AB Konseyi Zirvesi'nde, Avrupa Komisyonu'nun 6 Ekim 2004'te haztrladtgt rapor ve tavsiye karan dogrultusunda Ttirkiye ile mtizakerelerin 3 Ekim 2005 tarihinde ba~lamasma oybirligi ile karar verilmi~tir. A vrupa Komisyonu tarafmdan haztrlanan rapor ve tavsiye karan, Ttirkiye ile yiiriitiilecek olan miizakerelerin temel yaptsmt belirlemektedir. 2004 ilerleme Raporu' nda Ttirkiye'nin siyasi alandaki olumlu geli~melerin, hukuk, yargz, yolsuzlukla miicadele, milli giivenlik kurulu ve ordu, sivil siyasi haklar, insan haklarz ve azznlzk haklarz alanlannda gerr;:ekle~tigi ancak infaz yasa taslagmm ve Ceza Usulti Yasa Taslagt'nm onaylanmamas1, Ceza Yasas1'nm ytiriirliige girmemesi, Temyiz Mahkemeleri ve Dernekler Yasas1'mn ytiriirliige girmemesi, Siyasi Partiler Yasas1 'nm A vrupa standartlanna uymayan maddelerinin kaldmlmamas1 gibi alanlarda yetersizliklerin mevcut oldugu vurgulanmaktad1r. Mtizakerelere yonelik yakla~rmda nihai hedef tam iiyelik olmakla birlikte ar;:jk-ur;:lu mtizakere si.ireci dikkat r;:ekici bir unsur olarak kar~1m1za ylkmt~hr. Ttirkiye, tam tiyelik mtizakerelerinin ba~langicl ir;:in ongoriilen insan haklanna yonelik mevzuat uyumu, adatet sisteminin etkin i~leyi~i ve Ktbns dahil olmak iizere tum yeni AB tiye tilkelerini kapsayacak ~ekilde Ortakhk Anla~mast'nm geni~letilmesi ~artlanm yerine getirerek, 3 Ekim 2005 tarihinde AB ile tam tiyelik mtizakerelerinin ba~lamasm1 saglamt~tir. Miizakere siireci ile AB-Ttirkiye ili~kileri ycni bir don erne girereken AB, tiyelik oncesi siire<;:te reform surecine destek olma ve siyasi ktiltiirel.
1 1 r ~ AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI 95 ~ diya1ogu gu91endirme konu1annda da Ttirkiye'ye yardtmct o1ma karan t a1mt~tlr. f 2006 i1erleme Raporu'nda 7 siyasi kriterler, demokrasi ve hukukun ~: ustiinliigii, insan haklarz ve azznhklarzn korunmas1, bolgesel konular ve I uluslararasl yiikiimliiliikler 9er9evesinde ele almmt~tlr. Olumlu geli~me1er I o1arak, Kopenhag siyasi kriterlerine ili~kin bir dizi alam kapsayan yeni bir J reform paketinin parlamentoya sunu1mast, AB Genel Sekreter1igi ~ o1u~turulmast, kamu idaresi refonmmda yasal geli~melerin olmas1, f mahkeme1erin A vrupa insan Hak1an Soz1e~mesini uygulamaya devam I etmesi, oltim cezas1m kald1rmaya yonelik protokoltin ve yolsuzluga kar~1 i Bir1e~mi~ Milletler Sozle~mesinin yiiriirliige girmesi, oztirltilerin ve kadm t; hak1an konusunda toplumsa1 bilincin artmas1 olarak ozetlenmi~tir. i Merkeziyet9ilik, sivil-asker ili~kileri, mahkemelerin bagtmstzhgt, kamu idaresi ve yarg1 sistemindeki yolsuzluk, milletvekili dokunulmazhklan, ~. f insan haklanna ili~ki~ kur_umsal 9er9evenin eksikligi, Turk Ceza Kanununun 301.maddesi, sendtkal haklar, Mtisltiman olmayan topluluklann kar~ila~tlklan sorunlar, Gtineydogu'daki sosyo-ekonomik gii9liikler, Ek Protokoltin uygulanmamas1 konulannda siyasi alanda yetersizliklerin oldugu vurgulanmi~tlr. 2. Ekonomik Biitiinle~me: 1988 yllmda Delors Raporu'nda ongoriilen Ekonomik ve Parasal Birligin (EPB) kurulmas1 ii9 a~amadan olu~maktad1r. Ekonomik ve parasal birligin ger9ekle~mesi i9in; (1 )sermaye hareketlerinin serbestle~mesi (2)fiyat istikrannm saglanmas1 (3)kamu maliyesinin dtizeltilmesi (4)merkez bankalannm bagtmstzla~tmlmast gerekmektedir (Dura ve Atik, 2003: 117). i 1990-1994 ylllanm kapsayan Birinci A~ama' da sermaye hareketleri i liberalizasyonu ile tiye tilke ekonomi ve maliye politikalan f yakmla~tmlmi~ttr. ikinci A~ama, 1994-1999 doneminde ger9ekle~mi~, Avrupa Para Enstitiisti (1994) ve Avrupa Merkez Bankas1 (1998) kurulmu~ f ve Mayts 1998 tarihinde tiye iilkelerin para birimleri birbirlerine kar~i t sabitlenmi~tir. 1999-2002 ylllan arasmda U9iincti A~ama ile ingiltere ve Danimarka dt~mdaki tiyeler Tek Para'ya ge9meyi kabul etmi~tir. Bu stire9 i9inde ortak para politikasmm olu~tufulmast, ekonomik politikalarm yakmla~tmlmast i9in doviz kuru, enjlasyon, faiz oranz, biitr;e apgl ve kamu borr;larznz kapsayan ko~ullardan olu~an ekonomik btittinle~me olytitleri belirlenmi~tir (Dura ve Atik, 2003: 119). 7 Bkz.www.tobb.org.tr/abm/haberler/epb!IlerlemeRaporu
96 AB SORECiNDE TORKiYE'NiN MAASTRICHT KRiTERLERiNE GORE PERFORMANSI EPB' in gers;ekle~mesinin ko~ulu olan 'Maastricht kriterleri 'ne gore, iiye ve aday iilkelerin ekonomik as;tdan degerlendirilmesi be~ makroekonomik ols;iit s;ers;evesinde yaplldtgmda Tiirkiye'nin goreceli konumunu daha net olarak ortaya s;tkacaktlr. I. Doviz Kuru OI~iitii: "Vye iilkenin parasz doviz kuru mekanizmaszna (DKM II) dahif ve son iki yzlda devaliie edilmemi~ ofacaktzr. jkili kur, iilke parafarzna gore yiizde ±2.25 aralzgtnda dalgalanabilecektir. Vlkenin para birimi, en az iki yzf siireyle Avrupa Para Sistemi 'nin normal dalgalanma smtrlarz il;inde kabru.y olmczltdlf'. " AB'de ekonomik ve parasal birligi olu~tunnaya yonelik ilk onemli adtm Arahk 1969 tarihinde yaptlan La Haye Zirvesi'nde attlmt~tlr. Bretton Woods sisteminin s;okmesiyle, bu gorii~ Hannover Zirvesi'nde hedef olarak belirlenmi~, Haziran 1988 tarihinde Delor's Raporunda sunulmu~ ve Madrit'te yaptlan Topluluk Zirvesi'nde kabul edilmi~tir. Os; a~amah parasal birlik; sennayenin serbest dola~tmtyla enflasyon, finansman ve doviz kuru dalgalanmalannm giderilmesi, AB paralannm doviz kurlanndaki degi~imlerinin ekonomik politikalarla kontrol altma almmast ve A vrupa Para Enstitiisii'niin kurulmast ve ulusal paralann birle~tirilerek tek para birimi olan ECU'ya ges;ilmesinden olu~maktadtr. Maastricht Antla~mast 'nda ECU olarak adlandmlan para birimi Arahk 1995 tarihinde ozellikle Almanya'nm yogun tepkisi iizerine Madrid Zirvesi'nde Euro olarak degi~tirilmi~tir (Dyker, 1999: 143). Euro'ya ges;i~in 3 a~amada gers;ekle~mesine karar verilmi~tir (Karluk, 2003: 560-565). Birinci a~amada parasal birlige ges;meye haztr olan lilkeler saptanmt~, Doviz Kuru Mekanizmast II (DKM II) ve s;evrim oranlan belirlenmi~tir. 2 Mayts 1998'de Avrupa Parasal Birligi'ne kattlan lilkelerin paralannm ikili donii~iim oranlannm sabitlenmesinden sonra ikinci a~ama I Ocak 1999'da ba~lamt~, APB'nc katllan iiye iilkelcrin ulusal para birimlcri Euro'ya kar~t sabitlenmi~ ve Euro kaydi para birimi olmu~tur. Os;iincii a~ama I Ocak 2002 tarihindc gcrs:ekle~mi?, Euro kagtt vc madeni paralan alt1 ayltk siire i<;:in ulusal paralarla birlikte tedaviilde kullamlmaya ba~lamm~, Euro'nun ulusal raralarla degi~im slireci ba?lann? vc 1 Temmuz 2002 tarihi itibariyle piyasadaki tek para birimi olmu?tur. Belirlenen iki yllhk donemin b,a?mda sabit yerel para ile Euru arasmda bir referans kur belirlenmekte, bu iki ytlhk donemde bu referans kurdan dalgalanmalar ±%2.25 ile stmrlandmlmakta ve paranm devalue edilmemesi gerckmcktcdirx. Boylece i.lye Ulke paralan curo ortak paydali ikili merkezi x Bkz. http://europa.eu. int
AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI 97 kurlara sahip olmaktadtr 9 Dogu ve Batt Almanya'nm birle~mesi, 1990'h y 1 1larda ya~anan resesyon ve A vrupa' nm bazt yapt~al sorunl~n Euro Bolgesi'nin gen;:ekle~mesini 2002 ytlma ertelemi~, Ingiltere, Isve<;: ve Danimarka dt~mda kalan AB tilkeleri Ocak 2002'de tek para birimi Euro'ya ge<;:mi~ ve parasal birlik alanmda onemli bir ba~an saglanmt~ttr. Euro Bolgesi'nde, Euro'nun kullamlmastyla, aktif biiyiime, doviz kuru riski ve arbitraj kanndan annma, faiz oranlannda dii~ii~ hedeflenmi~tir. Tablo 2. A vrupa Birligi Ulkelerinin Do viz Kurian ABUye Ulke1er Avusturya Bel9ika ABD Dolarma kar~1 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 bankalar aras1 oran Para Birimi Euro/ Schilling 11.7965 13.7044 14.6137 15.5343 0.9541 0.7967 0.7331 0.8444 Euro/ Franc 34.607 40.176 42.8419 45.5406 0.9541 0.7967 0.7331 0.8444 Danimarka Krone 6.3986 7.4101 7.9272 8.4352 7.087 5.9319 5.4541 6.3136 Fin1andiya Frans a A1manya Yunanistan Euro/ Markka Euro/ Franc Euro/ Mark Euro/ Drachma 5.101 5.9216 6.3145 6.7123 0.9541 0.7967 0.7331 0.8444 5.622 6.5329 6.9664 7.4052 0.9541 0.7967 0.7331 0.8444 1.6768 1.9471 2.0771 2.208 0.9541 0.7967 0.7331 0.8444 282.84 339.365 361.884 384.681 0.954 0.7967 0.7331 0.8444 irlanda Euro/ Punt 0.6757 0.7844 0.8364 0.8891 0.9541 0.7967 0.7331 0.8444 ita1ya Euro/ Lira 1,660 1,928.40 2,056.36 2,185.90 0.9541 0.7967 0.7331 0.8444 Liiksemburg Portekiz ispanya Euro/ Franc Euro/ Escudo Euro/ Peseta 34.6 40.176 42.8419 45.5406 0.9541 0.7967 0.7331 0.8444 172.16 199.667 212.916 226.329 0.9541 0.7967 0.7331 0.8444 142.66 165.71 176.706 187.837 0.9541 0.7967 0.7331 0.8444 isve9 Krona 8.1351 8.5271 9.4158 10.571 8.7466 7.2449 6.6137 7.9624 Hollanda Euro/ Guilder 1.8895 2.1948 2.3404 2.4878 0.9541 0.7967 0.7331 0.8444 ingiltere Pound 0.6029 0.6186 0.6699 I 0.6892 0.6235 0.5625 0.5192 0.5813,,.. * Euro ya IU ger;t~te 1 ya denk yerel para bmmt Kaynak: The Currency Site www.oanda.com (3 I Arahk sonu degerleri) 9 Bkz. Giimriik Birligi Siirecinde Tiirkiye, 1995. www.deltur.cec.eu.int 10 Euro' ya ge9i~te 1 Euro'ya denk gelen yerel para birimi i9in bkz. Ek Tablo 2.
98 AB SORECiNDE TURKiYE'NiN MAASTRICHT KRlTERLERiNE GORE PERFORMANSI 1999 ythnda 1.16 dolar/euro paritesinden tedavule <;tkan Euro, ABO Dolar't kar~tsmda 2000 yilt ~ubat ayma kadar 1 Oolar' dan yuksek paritede kaldtktan sonra deger kaybetmeye ba~lamt~, Haziran 200 1 tarihinde parite 0.8532 duzeyine du~mli~ttir. Bu tarihten sonra tekrar deger kazanmaya ba~layan Euro, Kastm 2002'de 1 dolar duzeyine <;tkmt~ ve Kastm 2004'de I.3670 ile en yuksek duzeye ula~mt~ttr. Bu yukseli~te en buyuk etkenler ikiz kriz olarak gosterilen ABD'nin yliksek btit<;e (GSMH'mn %3.5'u) ve cari i~lemler ac;:tgi (GSMH'nm %6'st) vermesi ve buna ek olarak ABO'de faizlerin AB 'deki faizlerin <;ok altmda kalmas1d1r. 1999'dan 2000 ytlma ge<;erken ABD Oolar'ma kar~i tum AB uyelerinin para birimleri deger kaybetmi~, bu deger kaybt Pound'da 0 /t)7.6, isve<; Kronu'nda %9.4, Oaniinarka kronu'nda ise %6.5 olarak gen;:ekle~irken, diger Ulkelerde %6.2 civannda kalmt~ttr. 2000'den 2001 ytlma ge<;erken isvec;: Kronu'ndaki %10.9'luk ve Poundaki %2.8'lik deger kaybt dt~mda tum para birimleri %5.9 ile %6.0 arasmda dalgalanma gostermi~tir. 2002 ytlmda Euro Bolgesi olu~urken, Danimarka Kronu ~,'Q 19, isve<; Kronu %20.9, Pound %10.5 ABO Dolar'ma kar~t deger kazanmt~tlr. 2003 ve 2004 ytllannda Euro bolgesi dt~mda kalan iilkelerin para birimleri yakla~tk aym oranlarda deger kazamrken, Euro ABD Dolar'ma kar~i %19.8 oramnda deger kazanmt~tlr. 2005 ythnda ise bu iilke para birimleri dolar kar~tsmda deger kaybetmi~tir. AB 'ne yeni uye olan iilkeler Euro 'yu tek para birimi olarak kabul etmeleri gerekmektedir. Euro Bolgesine dahil olmadan DKM II'ye kattlmayt talep eden yeni uyeler i<;in iki ytlhk donemin ba~mda sabit yerel para ile Euro arasmda bir referans kur belirlenmi~ ve referans kurdan dalgalanmalar ±% 15 ile smtrlandmlmt~tlr. Belirlenen bu sure i<;inde paranm devalue edilmemesi gerekmektedir 11. 1 Mayts 2004 tarihinde yedi yeni uye ulkenin Merkez Bankalan OKM II'na katthm anla~masmt imzaladtlar. Estonya, Litvanya ve Slovenya Haziran 2004'te, Ktbns R.C. Nisan 2005'te, Letonya ve Malta Mayts 2005'te OKM II'ye kattlml~lardtrl2. C::ek Curnhuriyeti, Macaristan ve Polonya hentiz OKM II 'ye katilmamj~lardtr. OKM II'ye giren yeni uyeler iki ytl ic;:inde APB'ne kattlmayt hedeflemi~ ancak daha soma bu ivme yava~latm~tir. Estonya vc Litvanya APB'e girme hedefini 2007, Letonya 2008 ol<irak belirlemi~ iken bu tarihler ileriye attlmt~tlr. Ktbns Rum Kesimi ve Malta 2008, Slovakya 2009 olarak belirlemi~tir. ('ek Cumhuriyeti 2010, Macari stan 2012 olarak hedef a<;tklarken Polonya baglaytct bir tarih vermekten ka<;mmaktadtr. 1998-2005 :~ ;, ; ~,, 1 l 11 Bkz. http://europa.eu.int 12Euro'ya gec;i~te 1 Euro'ya denk gelen yerel para birimi ic;in bkz. Ek Tablo 3.
AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSI 99 donemi i9in yeni iiye iilkelerin yerel para birimlerinin degerleri Tabla 3 'te verilmektedir. Tablo 3. A vrupa Birligi'ne Yeni Uye Ulkelerin Doviz Kurian ABD Dolarma kar~i 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Bankalar aras1 Oran K1bns R.K. Pound 0.4993 0.5757 0.6104 0.6527 0.5485 0.4687 0.4313 0.485 <;:ekcum. Koruna 30.185 35.968 37.651 36.125 30.14 26.03 22.358 24.539 Estonya Kroon 13.3408 15.5814 16.6177 17.76 14.9318 12.4681 11.4736 13.215 Macari stan Forint 216.2 253.636 281.15 277.54 225.58 208.3 180.44 213.38 Latviya Lats 0.5676 0.5859 0.6279 0.6316 0.5864 0.535 0.5132 0.5889 Litvanya Litas 4.0016 4.002 4 3.9969 3.2943 2.7508 2.5314 2.9156 Malta Lira 0.3791 0.4124 0.438 0.4519 0.3996 0.4082 0.3191 0.3639 Polonya Zloty 3.5103 4.142 4.135 3.982 3.8429 3.7569 2.9987 3.2673 Slovakya Koruna 36.954 42.4731 46.776 48.617 39.812 32.83 28.452 32.073 Slovenya Tolar 162.21 198.51 226.95 252.57 223.1 192.69 179.29 202.563 Kaynak: The Currency Site www.oanda.com (31 Arahk degerlen) May1s 2004 'te tam iiye alan on iilkenin son iki yildaki kur dalgalanmalan incelendiginde, 1999 yilmda tiim para birimleri Dolar' a kar~i deger kaybetmi~ ve dalgalanmalar %0.01 (Litas) ile %18.2 (Tolar) arasmda ger9ekle~mi~tir. 2000 yilmda Litas d1~mda tiim para birimleri deger kaybetmeye devam etmi~ ancak dalgalanma oranlan goreceli olarak daha az olmu~tur. 2001 yilmda Forint, Litas ve Zloty deger kazamrken, 2002 yilmda on iilkenin de para birimleri %3.6 (Zloty) ile %23.0 (Forint) oranlan arasmda Dolar' a kar~i deger kazanm1~t1r. 2003 ve 2004 yillarmda para birimlerinde degerlenme devam etmi~ (2003 Malta Lirast d1~mda) ve oranlar yine 90k farkh arahklarda ger9ekle~mi~tir. 2004 yilmda Malta Liras1 %27.9 deger artl~i ile en fazla deger kazanan para birimi olurken, Lats %4.2 ile en dii~iik diizeyde kalmi~tlr. 2005 ythnda ise yeni iiye iilkelerin para birimlerinin hepsi dolar kar~islnda %8-%15 arast deger kaybetmi~tir. Aym donem i9in aday i.ilkelerin para birimlerindeki dalgalanmalar Tabla 4'te verilmektedir.
100 AB SOREC!NDE TORK!YE'l'Ji~J MAASTRiCHT KRiTERi...ERiNE GORE PERFORiviANSI Tablo 4. Avrupa Birligi'ne Aday Ulkelerin Di:iviz Kurian Bulgaristan Romanya H 1rvatistan Tlirkiye ABO Dolanna -- kar~1 bankalar Leva Lei Kuna Lira aras1 oran 1998 1.676.60 11,040 6.307 3 15,480 1999 1,905.80 18,335 7.659 542,750 2000 2.07'!* 25,940 8.097 670.800 2001 2.207 32,77S 8.70S 1.47-!.525 2002 un:;.14.4~r 74"6 1,669.000 2003 1.55') 33.5K:i.OO 6.35'J 1,423.455 2004 1.445 29, 72~.00 5.841 1.3438** 2005 1.656 31,238.00 6.214 1.3544 *5.07.1999 tanh11tlbanyle I Yem Leva 1000 Esk1 Leva'ya e~jtlemni~tlr. ** 01.01.2004 tarihi itibariylc I Yeni Tiirk Liras1 1000 000 Eski TUrk Lirasma e~itlenmi~tir. Kaynak: The Currency Site www.oanda.com (31 Arahk degerleri)... 1998-2005 doneminde aday tilkelelerin para birimlerinin yliksek oranlarda dalgalanmalar gosterdigi gortilmektedir. Bulgaristan 2000 y!lmda Dolar'a kar~1 %15.9 deger kaybma ugrayan Leva'den us; stftr atm1~ ve 1 Yeni Leva 1000 Eski Leva'ya e~itlenmi~tir. 200 I y!lmda %2.6 deger kazanan Leva, 2002'de %17.7, 2003'de %20.2, 2004'de %7.9 oranlannda Dolar'a kar~1 deger kazanmt~tlr. 2005 yilmda ise %12.7 deger kaybetmi~tir. Lei Dolar'a kar~1 I999-2001 ylllannda %20 ile %40 arasmda deger kaybederken, bu oran 2002 y!lmda %4.8'e gerilemi~ ve daha sonraki y!llarda %2.5 ve %I2.9 oranlannda deger kazanmt~tlr. 2005 yilmda %4.8 tekrar deger kaybetmi~tir. Tlirkiye, 200 I Subat'mda %36 oranmda devaliiasyon yapmt~ ve c;:apa doviz kum sisteminden dalgah kur uygulamasma gec;:mi~tir. 1 Ocak 2004 itibariyle TL'den altl siflr atllmt~ ve I YTL OOO,OOOTL 'ye e~itlenmi~tir. Kriz y!llannda yiiksek dalgalanmalar olmasma kar~m 2003 yiimda TL Dolar kar~tsmda reel olarak %17.2, 2004 y1lmda %5.9 oranmda degerlenmi~, yine yll sonu kurlan esas ahndtgmda Euro'nun Dolar'a kar~t deger kazanmas1 nedeni ile TL, Euro'ya kar~t 2003'te %2.1, 2004'de %2.5 deger kaybetmi~tir. YTL'nin Do1ar'a kar~t degerlenmesi ozellikle dolar bazli ithal mallannm tilkeye giri~ini yi.ikseltmi~ ve enflasyonun belli bir olc;:iiye kadar kontrol altma almmasmt saglamt~tlr. Bu donemde Euro'nun da Dolar'a kar~i deger kazanmt~ olrnas1 nedeniyle YTL Dolar'a kar~1 aynt olc;:ude deg~r kazanmatm~ttr. Ancak reel kur olarak baktldtgmda YTL Euro'ya kar~1da degerlenmi~ ve bu dumm zaman ic;:erisinde cari ac;:tgt olumsuz yonde etkilemi~tir. Satm alma giicii paritesi teorisine gore kumn uzun donemde i.ilkeler arasmdaki enflasyon farkt kadar artacag1 gozoniinde tutulursa. YTL'nin bu para birimleri kar~1smda deger yitirecegi bir gerc;:ektir. Ancak ttim AB'ne aday illkeler ve enflasyon ile ba~anh miicadele veren geli~mekte olan iilkelerde gortildiigti gibi, enflasyon
AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSi lol f: rk 1 na ragmen makroekonomik dengelerdeki iyile~meler ve ileriye doniik ~urnlu beklentiler nedeniyle YTL'de 2005 yll1 sonu itibariyle reel ve hatta ~orninal bazda deger kazanm1~tlr. Bu sure<;ten ge<;mi~ diger ulkelerin deneyirnleri, mi.izakerelerin ba~lamas1 ile iilke para birimlerinin ciddi oranlarda degerlendigini gostermektedir. Bunun nedeni muzakerelere ba~lanmas1 ile birlikte ilgili Ulkenin risk diizeyi du~erken buylime potansiyeli ayn.1 ~ekilde.'!e h.at:a.artarak devam etmektedir. Diger bir deyi~le, adeta blr Avrupa ulkes1 nsk1 olarak alg1lanmaya ba~lanmakta fakat geli~mekte olan ulke ekonomik potansiyeli de dikkate almmaktad1r. Bu seviye d1~ ticaret ve cari i~lemler dengesi a<;1smdan negatif gori.insede daha once aym sureci ya~am1~ i.ilkelerin deneyimleri bu olumsuzlugun verimlilik art1~1 ve dogrudan yatmmlann artmas1 ile giderilebildigini gostermektedir. 2. Enflasyon Ol~;iitii: "Uye iilkenin 12 aylzk enjlasyon ortalamasz, en dii iik enflasyonlu iic; iilke ortalamaszm yiizde 1.5 puandan.fazla gec;memelidir." Enflasyon oranlannm para birligi i<;in kriter olarak kabul edilmesinin nedeni, birbirinden uzakla~an enf1asyon oranlannm iki iilkenin ahm gucuni.in birbirinden uzakla~masma neden olacag1 ve bunun da doviz kurlanndaki degi~meyle duzeltilebilecegi varsaytmtyla, sabit kur rejiminin 96kmesi olasthgma dayanmaktad1r (Kar ve Ankan, 2003: 182). Bu nedenle benzer enflasyon oranlannm olmas1 parasal birligin ba~anyla surdurulmesinde onemli bir etkendir. 1998-2005 donemi enflasyon gostergeleri Tablo 5'te verilmi~tir. Tablo 5. Avrupa Birligi Ulkelerinde Enflasyon Oram (TUFE, %) 1998 1999 2000 2001 Avusturya 0.8 0.5 2.0 2.3 Bel9ika 0.9 1.1 2.7 2.4 Danimarka 1.8 2.5* 2.9* 2.4 Finlandiya \.4 1.3 3* 2.7 Fransa 0.7 0.5 \.8 1.8 A1manya 0.9 0.6 1.5 2.0 Yunanistan 4.5* 2.1 * 2.9* 3.7* ir1anda 2.2 2.5* 5.2* 4* ita1ya 2.0 1.7 2.6 2.3 Uiksemburg 1.0 \.0 3.2* 2.7 Portekiz 2.2 2.2* 2.8* 4.4* : ispanya 1.8 2.2* 3.5* 2.8 is vee; 1.0 0.5 1.3 2.7 Hollanda 1.8 2.0 2.3 5.1 * ingiltere 1.6 1.3 0.9 1.2.. *Enflasyon ol9i.iti.ini.in yenne getm1memes!. Kaynak: lmf World Economic Outlook Database 2002 2003 2004 1.7 1.3 2.0 1.6 1.5 1.9 2.4 2.1 1.2 2.0 1.3 0.1 1.9 2.2 2.3 1.4 1.0 1.7 3.9* 3.4* 3.0 4.7* 4* 2.3 2.6 2.8* 2.3 2.1 2.0 2.2 3.7* 3.3* 2.5* 3.6* 3.1 * 3.1* 1.9 2.3 1.0 3.9* 2.2 1.4 1.3 1.4 1.3 2005 2.1 2.5 1.8 0.8 1.9 2.0 3.5* 2.2 2.3 2.5 2.1 3.4* 0.8 1.5 2.0
102 AB SURECiNDE TURKIYE'NIN MAASTRICHT KRITERLERINE GORE PERFORMANSI ' 1 1998-2005 donerninin sekiz ytlhk ortalarnasma gore en dii~ilk enflasyonlu iilkeler %1.1 ile Alrnanya ve ingi1tere, %1.3 ile isve<; oldugu gorii1rnektedir. Y lllar bazmda incelendiginde en dii~iik enflasyonlu ii<; iilke ortalarnasmm yiizde 1.5 puandan fazla olrnarna olyiitti; 1998' de %2.3, 1999' da %2.0, 2000'de %2.7, 2001 'de %3.2, 2002'de %2.9, 2003'de %2.7, 2004'de %2.3 ve 2005'te %2.6'dtr. Yunanistan, irlanda, Portekiz, ve ispanya'mn enflasyon ol<;iitiinii genelde kar~llayarnadtklan goriilrnektedir. Danirnarka 1999 ve 2000, Finlandiya 2000, italya 2003, Liiksernburg 2000, Hollanda 200 I ve 2002 ylllannda enflasyon 6l~Yiltilniin iizerinde kalrnt~lardtr. Alrnanya 2000-2003 ylllan arasmda en dii~tik enflasyon oranma sahip tiy tilkeden biri olrna ozelligi ile enflasyon ol<;iittinde en ba~anh iilke konurnundad1r. 2005 ythnda Yunanistan ve ispanya dt~mda tum iilkeler enflasyon ol<;iittinii kar~llamt~lardtr. AB 'ne yeni iiye tilkeler i<;in aym doneme ait enflasyon oranlan Tablo 6'da verilmektedir. Tablo 6. Avrupa Birligi'ne Yeni Uye Ulkelerin Enflasyon Orant (TUFE, %) 1998 1999 2000 2001 Ktbns R.C. 2.2 1.6 4.1 * 2.0 CekCum. 10.7* 2.1 * 4* 4.7* Estonya 8.2* 3.3* 4* 5.8* Macaristan 14.2* 10* 9.8* 9.2* Letonya 4.7* 2.4* 2.6 2.5 Litvanya 5.4* 1.5 1.1 1.6 Malta 3.8* 2.2* 3.1 * 2.5 Polonya 11.8* 7.3* 10.1 * 5.5* Slovakya 6.7* 10.7* 12* 7.3* Slovenya 8* 6.2* 8.8* 8.4* *Enflasyon ols;iitiiniin yerine getirilmemesi. Kaynak: IMF World Economic Outlook Database 2002 2003 2004 2005 2.8 4.1 * 2.3 2.6 1.8 0.1 2.8* 1.8 3.6* 1.3 3* 4.1* 5.3* 4.6* 6.8* 3.6* 1.9 2.9* 6.2* 6.8* 0.3-1.1 1.2 2.7* 2.6 1.9 2.7* 2.5 1.9 0.8 3.5* 2.1 3.3* 8.5* 7.5* 2.7* 7.5* 5.6* 3.6* 2.5 Sekiz ytlhk donemde en dii~lik enflasyon ortalamas ma sa hip lilke %1.3 ile Litvanya olmu~tur. Ytllar bazmda incelendiginde enflasyon ol<;tittinti, Macaristan ve Slovakya hi<; bir sene kar~t!ayamamt~ttr. Slovenya ise ilk defa 2005 ythnda ol<;titti kar~ilamt~ttr. (:ek Cumhuriyeti 2002, 2003 ve 2005, Estonya 2003, Letonya 2000, 2001 ve 2002, Malta 200 I, 2002 ve 2003 ytllan dt~mda enflasyon ol<;iittintin tizerinde kalm1~ttr. Ktbns Rum Kesimi goreceli olarak daha ba~anh olmu~tur. 2005 yllmda Estonya, Macaristan, Letonya, Litvanya ve Slovakya enflasyon olvtittinii kar~iiayamamt~tir. Y eni tiye tilkelerin enflasyon oranlanmn eski iiye i.ilkelerin ortalamalannm tizerindedir. Eski ve yeni tiye ulkelerin enflasyon performanstm aday tilkelerle kar~t!a~ttrabilmek amact ile aday i.ilkelerin enflasyon oranlan Tabla 7'de verilmi~tir. 1 l li 1