Dr. Meltem Çiçeklioðlu*, Dr. Esin Ceber Ege**, Dr. Meral Türk Soyer*, Hem. Sündüz Çýmat***

Birinci Basamaktaki Hemþire/Ebelerin Eðitiminde Akran Eðiticilerin Kullanýlmasý; Meme Kanseri Erken Tanýsý Eðitim Programý Geliþtirme Deneyimi Use of Peer-Educators in the Education of Nurses/Midwifes Working in Primary Care Centers; Experience on the Development of an Education Program about the Early Diagnosis of Breast Cancer Dr. Meltem Çiçeklioðlu*, Dr. Esin Ceber Ege**, Dr. Meral Türk Soyer*, Hem. Sündüz Çýmat*** Öz Giriþ Ülkemizde meme kanseri kadýnlarda görülen en sýk 10 kanser türü içinde birinci sýrayý almasýna karþýn erken taný ve tedavisi oldukça düþüktür. Kadýnlarýn meme kanserinden korunma ve erken taný konusunda bilgi gereksinimlerinin karþýlanmasýnda, birinci basamaktaki hemþire ve ebeler saðlýk ekibinin önemli üyelerindendir. Çalýþmada, eðitici hemþire/ebeler aracýlýðýyla yürütülen hizmet içi eðitimlerin verildiði bir program hazýrlanmýþtýr. Bu araþtýrmada eðitim programýnýn geliþtirilme aþamalarý tanýmlanmýþ ve eðitimlerin etkinliði deðerlendirilmiþtir. Gereç ve Yöntem Toplumsal bir müdahale çalýþmasý olan bu araþtýrmaya, 2003-2004 yýlýnda Ýzmir Bornova Saðlýk Grup Baþkanlýðý'na baðlý 23 Saðlýk Ocaðý ve Ana Çocuk Saðlýðý ve Aile Planlamasý merkezinde çalýþan 215 hemþire/ebe katýlmýþtýr. Eðitici olarak yetiþtirilen 12 hemþire/ebe 192 hemþire/ebeye eðitim vermiþtir. Eðitimler kurs sonu katýlýmcý memnuniyeti, ön test, sontest ile meme kanser ve Kendi Kendine Meme Muayenesi (KKMM) bilgisinin ve uygulamadaki davranýþ deðiþikliklerinin ölçülmesiyle deðerlendirilmiþtir. Bulgular Alandaki hemþire/ebelerin uygulanan eðitimler hakkýndaki görüþleri 5 puan üzerinden deðerlendirildiðinde, kursa ait 12 özellik için 4.50'nin üzerinde ortalamaya ulaþýlýrken, yalnýzca eðitimin verildiði yer açýsýndan 4.02 ortalama skora ulaþýlmýþtýr. Hemþire/ebelerin eðitimler öncesinde 58.51±15.63 olan bilgi puan ortalamasý eðitimler sonrasýnda 75.96±9.53 olarak artýþ göstermiþtir (t=12.94, p=0.000). KKMM yapma davranýþý gösterenlerde de eðitimler sonrasýnda artýþ saptanmýþtýr (p=0.001). Sonuç Hazýrlanan standart eðitim programý birinci basamakta meme kanseri ve KKMM konusunda kabul edilebilir olmasýnýn yanýsýra, etkili ve uygulanabilir bir programdýr. Anahtar Sözcükler: Meme kanseri, kendi kendine meme muayenesi, ebe, hemþire, hizmet içi eðitim, akran eðitimi. Abstract Introduction In Turkey, although breast cancer ranks as the first among the most frequent ten cancer types in women, its early diagnosis and treatment rate is low. Nurses and midwives working in primary health care centers stand as the important members of the health care team, who can meet the demands of women about information on prevention and early diagnosis of breast cancer. In the study, a program has been developed, in which in-service training is given by tutoring nurses/midwives. In this research, development steps of the education program have been defined and the efficacy of these training sessions have been evaluated. Materials and Method 215 nurses/midwives working in the 23 Primary Health-Care Centers, Mother and Child Health and Family Planning centers in Ýzmir Bornova Health District in 2003-2004 have participated in this community-intervention research. 12 nurses/midwives who were trained as educators, have trained 192 nurses/midwives. The education program was evaluated by posttraining participant satisfaction, and measurement of knowledge on breast cancer and Breast Self- Examination (BSE) and behavioural changes in its application, by a pre-test and a post-test. Findings When the views of the nurses/midwives on the field about the given courses were evaluated on a 5-point basis, while 12 properties related to the course ranked an average over 4.50; only the location in which the education was given scored a mean of 4.02. The knowledge score mean of the nurses/midwives, which was 58.51±15.63 before the training, has shown an increase to 75.96±9.53 after the training (t=12.94, p=0.000). Also, after the training, an increase has been noted in those who perform BSE behaviour (p=0.001). Conclusion The standard education program which has been developed is not only convenient in primary care on the subject of breast cancer and BSE, but also is an efficient and applicable program. Key Words: Breast cancer, breast self examination, midwife, nurse, in-service education, peer education. Yrd. Doç.; Ege Ü. Týp Fak. Halk Saðlýðý AD, Ýzmir **Yrd. Doç.; Ege Ü. Ýzmir Atatürk Saðlýk Yüksek Okulu, Ýzmir ***TC. SB. Ýzmir Ýl Saðlýk Müdürlüðü, Ýzmir 2005 cilt 14 sayý 11 249

Giriþ Meme kanseri tüm dünyada kadýnlarda en sýk görülen kanser türüdür. Kadýnlarda görülen kanserlerin %32'sini ve kansere baðlý ölümlerin %19'unu meme kanseri oluþturmaktadýr. ABD'de, sekiz kadýndan biri, Avrupa ülkelerinde ise on kadýndan biri meme kanserine yakalanmaktadýr (1, 2). Türkiye'de meme kanseri 100 000 de 7.32 görülme sýklýðý ile kadýnlarda en sýk 10 kanser türü içinde birinci sýrayý almaktadýr (3). Meme kanserinde beþ yýllýk yaþam oranýnýn erken taný ile %84'e ulaþtýðý bildirilmektedir (4). Amerikan Kanser Topluluðu ve Ulusal Kanser Enstitüsü, Kendi Kendine Meme Muayenesi (KKMM), klinik muayene ve mamografiyi meme kanseri erken taný kýlavuzuna koymuþtur (5, 6). Mamografi meme kanserinin erken tanýsýnda en etkili yöntemdir ve birçok geliþmiþ ülkede rutin meme kanseri taramalarýnda kullanýlmaktadýr. Ancak kaynaklarý sýnýrlý olan geliþmekte olan ülkeler için KKMM uygulamasý da ilk aþamada kullanýlacak basit, ucuz, giriþimsel olmayan, kolay öðrenilebilen bir yöntemdir. Ülkemizde meme kanserinin erken taný ve tedavisi batý ülkelerindeki kadýnlar göz önüne alýndýðýnda oldukça düþük orandadýr (7, 8). Bu durum ülkemizdeki kadýnlarýn meme kanseri ve riskleri kadar kanser taramasý ve kanserden korunma konularýnda haberdarlýklarýnýn yetersiz olduðunu düþündürmektedir. Kadýnlarýn KKMM'ni bir hekim ya da bir hemþire tarafýndan gösterildiðinde etkin olarak gerçekleþtirdikleri saptanmýþtýr (9). Kadýnlarýn meme kanserinden korunma ve erken tanýsý konusunda bilgi gereksinimlerinin karþýlanmasýnda, hemþire ve ebeler saðlýk ekibinin önemli üyelerindendir (10). Geliþmiþ ülkelerin bazýlarýnda meme kanserinin erken tanýsý eðitimi konusunda uzman hemþireler toplumu eðitmede büyük rol oynamaktadýr (11, 12). Hemþire ve ebelerin bu konuda daha bilinçli davranmalarýný saðlamak için meme kanserinin erken tanýsý ve KKMM konusunda bilgilerin paylaþýldýðý ve KKMM uygulamasýný kendilerinin gerçekleþtirdiði beceri eðitimlerinin ön planda olduðu hizmet içi eðitimler verilmelidir. Ülkemizdeki birinci basamak saðlýk kurumlarýnýn ve buralarda çalýþan hemþire/ebelerin sayýsý ve yaygýnlýðý göz önüne alýndýðýnda etkin ve kýsa sürede yaygýnlaþacak eðitim teknikleri ve stratejilerine gereksinim vardýr. Bu düþünceler ýþýðýnda eðitim programýnýn amacý, birinci basamak saðlýk hizmeti veren hemþire ve ebelerden eðitim vermeye gönüllü olanlarýn meme kanseri erken tanýsý için yetiþtirilerek eðitici hemþire/ebelerin akran eðitimi stratejisi ile hizmet içi eðitimler vermeleridir. Bu araþtýrmada sözü edilen eðitim programýnýn geliþtirilme aþamalarý tanýmlanmýþ ve eðitimlerin etkinliði deðerlendirilmiþtir. Gereç ve Yöntem Toplumsal bir müdahale çalýþmasý olan bu araþtýrma, 2003-2004 yýlýnda Ýzmir Bornova Saðlýk Grup Baþkanlýðý'(BSGB)na baðlý 23 Saðlýk Ocaðý ve Ana Çocuk Saðlýðý ve Aile Planlamasý (AÇSAP) Merkezi nde yapýlmýþtýr. Bu kapsamda araþtýrmaya BSGB'na baðlý 92 hemþire ve 123 ebe olmak üzere toplam 215 hemþire/ebe katýlmýþtýr. Gönüllü olan 12 hemþire/ebeye diðer hemþire/ebelerin eðitimlerini yürütebilmeleri için iki günlük eðitici eðitimi programý uygulanmýþtýr. 215 hemþire/ebeden 23 ü hastalýk, tayin gibi gerekçelerle eðitimlere katýlamamýþlardýr. BSGB'da çalýþan 192 hemþire/ebe 'Meme Kanseri ve KKMM' konusunda eðitici hemþire/ebeler tarafýndan 17 eðitim toplantýsýnda eðitilmiþtir. Eðitimler tamamlandýktan 6-9 ay sonra son-test uygulanmýþtýr. Ancak araþtýrmanýn sonunda tayin, hastalýk gibi nedenlerle 2005 cilt 14 sayý 11 250

Þekil 1. Eðitim programý geliþtirme ve deðerlendirme süreci akýþ þemasý BSGB na baðlý 23 saðlýk ocaðý ve Ana Çocuk Saðlýðý ve Aile Planlamasý (AÇSAP) merkezlerinde çalýþan hemþire/ebelerin tümü (92 hemþire ve 123 ebe=215) 215 hemþire/ebeye ön test soru formunun uygulanmasý eðitici eðitimi almak ve eðitim vermek isteyen gönüllü hemþire ve ebelerin belirlenmesi (12 hemþire/ebe) Akran eðitici olmaya gönüllü hemþire/ebelere Meme kanseri ve KKMM konulu eðitici eðitimi (12 hemþire/ebe) Hastalýk, tayin vb. nedenlerle eðitim uygulanamayan hemþire/ebeler (23) Eðitici hemþire/ebelerin BSGB da çalýþan hemþire ve ebeyeye Meme kanseri ve KKMM konulu eðitimi vermesi (17 oturum) (192 hemþire / ebe) 6-9 aylýk süre BCGB na baðlý 23 saðlýk ocaðý ve Ana Çocuk Saðlýðý ve Aile Planlamasý (AÇSAP) merkezlerinde çalýþan hemþire/ebelere son test soru formunun uygulanmasý Hastalýk, tayin vb. nedenlerle son test soru formu uygulanamayan hemþire/ebeler (57) Son test formu dönen hemþire /ebeler hemþire/ebelerin 158'ine ulaþýlabilmiþtir (Þekil 1). 1. Eðitim Programýnýn Hazýrlanmasý ve Uygulanmasý Süreci: Meme kanseri ve KKMM için hemþire/ebelere uygulanacak eðitim programýnýn geliþtirme süreci aþaðýda belirtilen basamaklarda gerçekleþtirilmiþtir. i- Gereksinim Belirleme Eðitim öncesi uygulanan ön-test formlarýnýn bilgi ve beceriye ait bölümleri öncelikle deðerlendirilerek, hemþire/ebelerin bilgi ve beceri eksiklikleri ortaya çýkarýlmýþtýr. ii- Eðitim Modelinin Oluþturulmasý Eðitim programý taslaðýnýn oluþturulmasý: Bu bölümde kursun genel hedefi ve uygulanacak eðitim yöntemlerine karar verilmiþtir. Üç uzman eðitici tarafýndan ebelerin gereksinimleri doðrultusunda kursun amacý tanýmlanmýþtýr. Hedef grubun kalabalýk olmasý ve KKMM muayenesi gibi birebir beceri uygulamasý içermesi nedeniyle eðitim tekniði olarak küçük grup etkinliklerinin kullanýlmasýna karar verilmiþtir. Eðitici ekibi geniþletmek ve akran eðitiminin etkinliði düþünülerek eðitimin alanda hizmet veren ve 2005 cilt 14 sayý 11 251

Tablo 1. Meme kanseri ve KKMM uygulama standart eðitim programý. - Tanýþma - Beklentiler - Kursun amaç-öðrenim hedefleri - Meme kanseri epidemiolojisi - Risk faktörleri - Erken taný - Kendi kendine meme muayenesi gösterimi ve uygulamasý - Eðitim programýnýn deðerlendirilmesi Tablo 2. Hemþire/ebelerin sosyodemografik özellikleri. Tanýmlayýcý özellikler (n=158) Sayý % Yas gruplarý 29 ve altý 27 17,1 30-34 56 35,4 35-39 42 26,6 40 yaþ ve üzeri 33 20,9 Medeni Durum Bekar 16 10,1 Evli 142 89,9 Eðitim Durumu Saðlýk meslek lisesi 44 27,8 Ön lisans mezunu 114 72,2 Görevi Hemþire 63 39,9 Ebe 95 60,1 Çalýþma yýllarý 10 yýl ve altý 29 18,4 11-20 yýl 112 70,9 21 yýl ve üzeri 17 10,8 Daha önce bir cerrahi kliniðinde çalýþma durumu Evet 51 32,3 Hayýr 107 67,7 Daha önce meme kanseri konusunda eðitim alma Evet 54 34,2 Hayýr 104 65,8 Toplam 158 100.0 Tablo 3. Eðitim sonrasý katýlýmcý görüþleri. eðitici eðitimi almayý kabul eden gönüllü hemþire/ebeler tarafýndan verilmesi planlanmýþtýr. iv. Eðitim öðrenim hedeflerinin belirlenmesi: Öðrenim hedefleri aþaðýda belirtilmiþtir. 1- Meme kanseri epidemiyolojisine iliþkin bilgi kazanmak, 2- Meme kanserinde erken tanýnýn önemini tanýmlamak, 3- Erken taný tekniklerini tüm özellikleri ile saymak, 4- KKMM becerisi kazanmak. - Eðitim programýnýn oluþturulmasý: Öðrenim hedeflerine göre tüm hemþire/ebelere uygulanacak 240 dakikalýk standart bir eðitim programý hazýrlanmýþtýr (Tablo 1). Eðitim tekniði olarak grup tartýþmasý, soru - yanýt ve görsel araçlarýn kullanýldýðý sýnýf dersi, KKMM konusunda video ve kendi memesi (giysili olarak) üzerinde gösterim teknikleri kullanýlmýþtýr. Her iki gösterimde de standart KKMM eðitim rehberlerinden yararlanýlmýþtýr. - Eðitim paketinin oluþturulmasý: Meme kanseri epidemiyolojisi ve erken taný yöntemlerine iliþkin standart slayt ve asetat sunumlarý ile KKMM video gösteriminin olduðu bir CD, eðitim broþürleri ve KKMM posterleri hazýrlanmýþtýr. Bu eðitim paketi eðitici ebe, hemþirelere ve katýlýmcýlarýn çalýþtýðý saðlýk ocaðý ve AÇSAP merkezlerine eðitim paketi olarak verilmiþtir. Ayrýca eðitimlerde kullanýlmak üzere KKMM eðitim rehberleri, ders ve eðitim sonu deðerlendirme rehberleri hazýrlanmýþtýr. n* Ort ±Sd Kursun Süresi amaç ve öðrenim hedeflerine ulaþmada yeterliydi 171 4.54±0.73 Kullanýlan interaktif eðitim teknikleri konularýn yeterince anlaþýlmasýný saðladý 172 4.70±0.45 Kurs süresince konulara uygun olarak çeþitli eðitim gereçlerine yer verildi 170 4.69±0.46 Kurs süresince kullanýlan eðitim gereçleri yeterliydi 172 4.62±0.53 Eðitim deðerlendirme rehberlerinin kullanýlmasý eðitim basamaklarýnýn daha kolay ve kýsa sürede öðrenilmesini saðladý 172 4.66±0.54 Kurs programýnda yer alan oyunlar ve ýsýnma egzersizlerini olumlu buldum 165 4.39±0.85 Kurs süresince olumlu eðitim ortamý yaratýldý 172 4.68±0.46 Kurs konularýnýn süre olarak daðýlýmý yeterliydi 172 4.59±0.60 Eðiticilerin bilgi beceri ve tutumlarý yeterliydi 172 4.63±0.58 Þu anda kendimi KKMM eðitimi yapmakta yeterli hissediyorum 172 4.77±0.42 Kursun yapýldýðý salon ve fizik koþullar yeterliydi 172 4.02±1.27 Kurs kapsamýnda aktarýlan konularý kullanacaðýmý düþünüyorum 172 4.67±0.47 Bu kursun iþimde kendimi daha yeterli hissetmeme yardýmcý olacaðýna inanýyorum 172 4.75±0.43 (5: Kesinlikle katýlýyorum, 4: Katýlýyorum, 3: Fikrim yok, 2: Katýlmýyorum,1: Kesinlikle katýlmýyorum) *Katýlýmcýlar tarafýndan bazý önermeler boþ býrakýldýðýndan bu tablo için n sayýlarý deðiþkendir 2005 cilt 14 sayý 11 252

- Eðiticilerin Eðitimi : Gönüllü eðitici olarak 12 hemþire/ebenin katýldýðý eðitici eðitimi programý Ege Üniversitesi Ýzmir Atatürk Saðlýk Yüksek Okulu'ndan bir, Týp Fakültesi Halk Saðlýðý Anabilim Dalýn'ndan iki öðretim üyesinin ve Bornova Saðlýk Grup Baþkanlýðý'ndan bir eðitici hemþirenin iþbirliði ile gerçekleþtirilmiþtir. Ýki gün süren eðitim iki bölümden oluþmuþtur. Ýlk bölümü yarým günlük standart meme kanseri ve KKMM uygulama eðitimini içermiþ, ikinci bölümün ilk yarýsýnda katýlýmlý eðitim teknikleri, olumlu eðitim ortamý, görsel-iþitsel araçlar, gösterim ve yetiþtiricilik teknikleri eðitici hemþire/ebelerle paylaþýldýktan sonra ikinci yarýsýnda eðitici hemþire/ebelerden dörder kiþilik gruplarda uzman eðiticiler gözetiminde eðitimi uygulamalarý istenmiþtir. Alandaki eðitimler baþlamadan 15 gün önce eðitimlerin organizasyonu için tüm ekip biraraya gelmiþ ve ikiþerli eðitici hemþire/ebe gruplarý oluþturulmuþ, eðitimlerin tarih ve yerleri birlikte belirlenmiþtir. - Uygulama Meme Kanseri ve KKMM Uygulama Eðitimleri akran eðitimleri þeklinde katýlýmcýlarýn çalýþtýklarý saðlýk ocaklarý ve AÇSAP Merkezlerinde 15-20'þer hemþire/ebeden oluþan gruplara verilmiþtir. Eðitimlerde proje kapsamýnda kullanýlmak üzere saðlanan taþýnabilir bilgisayar ve barkovizyon kullanýlmýþtýr. Eðitimlere toplam 192 hemþire/ebe katýlmýþtýr. - Eðitimlerin Deðerlendirilmesi Alandaki hemþire/ebelerin eðitim konusundaki görüþleri 13 sorudan oluþan ve beþli likert ölçeðinin (5: kesinlikle katýlýyorum,1: kesinlikle katýlmýyorum) kullanýldýðý formla deðerlendirilmiþtir. Eðitime katýlan 192 hemþire/ebeden ancak 172'si geri bildirim formlarýný doldurmuþlardýr. Ayrýca bilgi ve beceri basamak bilgisi düzeyindeki deðiþikliði deðerlendirmek için ön test ve eðitimlerden 6-9 ay sonra son test uygulanmýþtýr. Ön test, sosyodemografik özellikler, meme kanseri ve erken tanýsýna iliþkin bilgi, tutum ve davranýþ sorularýndan oluþmaktadýr. Son testte ise yalnýzca bilgi, tutum ve davranýþa iliþkin sorular yer almýþtýr. Bu bölüm beþ konu baþlýðý altýnda toplanan ifadelerin (meme kanseri belirtileri, erken taný, risk faktörleri, KKMM uygulamasý, meme kanseri hakkýnda genel bilgi), dört seçenekli (evet-hayýr-emin deðilim-bilmiyorum) yanýt skalasýyla deðerlendirildiði bir ölçekten oluþmaktadýr. Soru formundaki her bölüm 100 puan üzerinden standardize edilmiþtir. 'Emin deðilim', 'bilmiyorum' ve yanlýþ olarak saptanan yanýtlar "0" puan alýrken, doðru olan yanýta 100 üzerinden payýna düþen oransal puan verilmiþtir. 3. Verilerin Analizi: Eðitim öncesi ve sonrasý meme kanseri ve erken tanýsýna iliþkin bilgilerin ortalamalarýnýn karþýlaþtýrýlmasýnda baðýmlý gruplarda t testi, KKMM uygulayanlarýn karþýlaþtýrýlmasýnda baðýmlý gruplarda uygulanan Mc Nemar testi yapýlmýþtýr. Sonuçlar 1. Eðitim Alan Grubun Tanýmlayýcý Özellikleri Ön test ve son testi yanýtlayan %60'ý ebe, %40'ý hemþire olan katýlýmcýlarýn yaþ ortalamasý 34.48±5.96 yýldýr. Hemþire/ebelerin sosyodemografik özellikleri Tablo 2'de verilmiþtir. Hemþire/ebelerin %81,6'sý daha önce herhangi bir meme hastalýðý geçirmemiþ olduðunu ve %90'ý da memede kitle öyküsü bulunmadýðýný belirtmiþtir. Hemþire/ebelerin %6.3'ünün ailesinde meme kanseri var iken, %43,7'si daha önce meme kanserli hasta ya da yakýný olduðunu ifade etmiþtir. 2.Eðitim Alan Grubun Eðitime Ýliþkin Görüþleri Alandaki hemþire/ebelerin uygulanan eðitimler hakkýndaki görüþleri 5 puan üzerinden deðerlendirildiðinde, kursa ait 12 özellik için 4.50'nin üzerinde ortalamaya ulaþýlýrken, yalnýzca eðitimin verildiði yer açýsýndan 4.02 ortalama skora ulaþýlmýþtýr. Eðitim sonu deðerlendirmede en yüksek ortalamayý hemþire/ebelerin "aldýklarý eðitimin iþlerinde kendilerini yeterli hissetmelerini saðlayacaðý" önermesi alýrken, ikinci en yüksek deðer "KKMM'ni öðretmekte kendilerini yeterli hissettikleri" ni belirttikleri önermedir (Tablo 3). 3. Hemþire/ebe Bilgi Beceri ve Uygulama Düzeyindeki Deðiþim Hemþire/ebelerin eðitimler öncesinde 58.51±15.63 olan bilgi puan ortalamasý eðitimler sonrasýnda 75.96±9.53 olarak artýþ göstermiþtir (t=12.94, p=0.000). KKMM yapma beceri basamaklarý bilgisi 71.09±19.31 olan puan ortalamasý, 85.02±12.92'ye yükselmiþtir (t=7.55, p=0.000). KKMM yapma davranýþý 2005 cilt 14 sayý 11 253

Tablo 4. Hemþire/ebelerin eðitim öncesi /sonrasý KKMM yapma durumlarý. KKMM Yapma Durumlarý Eðitim öncesi Eðitim sonrasý Sayý % Sayý % p * Hiç Yapmýyor 28 17,7 9 5,7 0.001 Yapýyor (düzenli ya da düzensiz) 130 82,3 149 94,3 Toplam 158 100 158 100 *Mc Nemar testi gösterenlerde de eðitimler sonrasýnda istatistiksel olarak anlamlý bir artýþ meydana gelmiþtir (p=0.000) (Tablo 4). 4. Hemþire/ebelerin Hizmet Verirken Gerçekleþtirdikleri KKMM Eðitimleri Eðitimler baþlamadan önce (2003 yýlý) BSGB bölgesi'nde 2850 kadýna hemþire/ebeler tarafýndan bire bir KKMM eðitimi verilmiþtir. Bu sayý, eðitimlerin verildiði 2004 yýlýnda 3176 kiþiye ulaþmýþtýr. Yine eðitimlerden sonra bölgede 15-20 kiþilik küçük gruplarda eðitici hemþire/ebeler tarafýndan toplam 12 halk eðitimi verilmiþ, bu eðitimlere toplam 222 kiþi katýlmýþtýr. Tartýþma Birinci basamakta çalýþan hemþire/ebeler meme kanseri erken tanýsý programlarýnda kadýnlara bilgi verme ve danýþmanlýk yapmada geniþ halk kitlelerine ulaþmalarý açýsýndan oldukça önemli bir etkiye sahiplerdir (13). Bu çalýþmada, geliþtirilen eðitim programý ile eðitici olarak yetiþtirilen 12 hemþire/ebeden 192 hemþire/ebeye meme kanseri ve KKMM konulu hizmet içi eðitimin ulaþmasý ve bu hemþire/ebeler aracýlýðýyla da büyük bir kadýn nüfusuna doðru bilgi ve becerinin aktarýlmasý saðlanmýþtýr. Bu süreç, saðlýk çalýþanlarýndan toplumdaki kadýnlara en yakýn hizmet veren pozisyonda olan hemþire ve ebelerin bu konuda etkin olabilecekleri görüþünü desteklemektedir. Çalýþmaya katýlan hemþire/ebeler, eðitici akranlarýndan aldýklarý meme kanseri ve KKMM konusundaki eðitimlerden memnunlardýr. Bu eðitimleri aldýktan sonra kadýnlara doðru bilgiyi vermede kendilerini daha yeterli hissettiklerini belirtmiþ olmalarý da uygulanan eðitim tekniklerinin (video, gösterim, model olarak kendi memesini kullanma) beceri kazanmada etkili olduðunu göstermektedir. Sosyal Öðrenme Teorisi'ne (Bandura 1977) göre, insanlar pek çok davranýþlarýný model alma yoluyla öðrenirler. Bu teoriye dayanarak hazýrlanan video ile eðitim programlarý kendi kendine öðrenmeyi saðlamasý ve yinelenme özelliðinin olmasý nedeniyle KKMM'nin öðrenilmesinde oldukça etkin bir yöntem olarak kullanýlmaktadýr (14). KKMM'nin öðretilmesiyle ilgili model olarak kiþinin kendi memesini ya da meme modelini kullanmasýnýn da etkili öðrenme tekniði olduðu belirtilmiþtir (15). Akran eðitiminin ebelerde yapýlan hizmet içi eðitimler için etkili ve kabul edilebilir bir teknik olduðu saptanmýþtýr (16). Bu çalýþmada da, eðiticilerin akran olmasýnýn katýlýmcý olan grupta herhangi bir güvensizliðe yol açmadýðý, aksine "eðiticilerin bilgi, beceri ve tutumlarý yeterliydi" önermesine oldukça yüksek bir ortalama skor vermeleri eðiticilerden memnuniyetlerini göstermektedir. Eðitimler öncesinde hemþire/ebelerin meme kanseri ve KKMM ile ilgili bilgi düzeylerinin ve KKMM yapma davranýþlarýnýn yeterli olmadýðý belirlenmiþtir. Ülkemizde yapýlan diðer bir çalýþmada da hemþirelerin meme kanseri ve KKMM konusunda istendik bilgi ve davranýþ düzeyine sahip olmadýklarý görülmüþtür (17). Budden'in yaptýðý bir araþtýrmada hemþirelerin KKMM ile ilgili bilgilerinin eksik olmasý nedeni ile de kendilerini kadýnlara KKMM'ni öðretecek yeterlilikte bulmadýklarý belirtilmiþtir (18). Eðitim programý sonrasýnda hemþire/ebelerin KKMM yapma davranýþlarýnda önemli bir artýþ olmuþtur. Benzer biçimde önceki çalýþmalarda da meme kanseri hakkýnda verilen eðitimlerin erken taný tarama testlerini yaptýrmaya olumlu etkisinin olduðunu gösterilmiþtir (19, 20). Eðitim almýþ halk saðlýðý hemþirelerinin kadýnlara KKMM eðitimi ve Meme kanseri danýþmanlýðý vermede kendilerini daha yetkin hissetttikleri belirtilmiþtir (12). Ayrýca, aylýk olarak KKMM yapan hemþireler kendilerini KKMM'ni öðretmekte daha yeterli hissederken, yine bu hemþirelerin baþvuranlara daha yüksek oranda KKMM'ni öðrettikleri saptanmýþtýr (18). Bu sonuçlar meme kanseri konusunda bilgi ve KKMM uygulama konusunda yeterliliðe ulaþan hemþire/ebelerin kadýnlara bu eðitimi 2005 cilt 14 sayý 11 254

vermede daha etkin olacaklarýný düþündürmektedir. Bu çalýþmada, hemþire/ebelerin KKMM becerilerinin deðerlendirilmesinde, doðru uygulama yapmak için gerekli temel koþullarý yerine getirip getirmedikleri anket aracýlýðýyla sorgulanmýþ, uygulama sýrasýnda doðrudan gözlemleri gerçekleþtirilememiþtir. Ayrýca ön test ve son testte ebelerin beceri uygulamasýna dair basamaklarýn bilgisi deðerlendirilmiþ olup beceri deðerlendirme rehberi kullanýlmamýþtýr. Bundan sonraki çalýþmalarda daha etkili kanýtlar üretilebilmesi için bu konu gözönünde bulundurulmalýdýr. Sonuç olarak, hazýrlanan standart eðitim programý birinci basamakta meme kanseri ve KKMM konusunda kabul edilebilir olmasýnýn yanýsýra, etkili ve uygulanabilirdir. Akran eðitimleri ile kaynaklarý etkin kullanarak, kýsa sürede birinci basamak saðlýk kurumlarýndaki saðlýk personelinin eðitilmesi, meme kanserinin erken tanýsýnda saðlýk ocaklarýnýn etkin bir rol almasýný da saðlayacaktýr. Teþekkür Bu projeyi destekleyen Ege Üniversitesi Bilimsel Araþtýrma Fonuna, eðitim programýnda kullanýlan KKMM Video filminin kullanýlmasý iznini veren TC. Saðlýk Bakanlýðý Kanserle Savaþ Daire Baþkanlýðý'na ve bu çalýþmada hizmet içi eðitimleri gerçekleþtiren eðitici ebe ve hemþirelere teþekkür ederiz. Ýletiþim: Dr. Meltem Çiçeklioðlu E-posta: meltem.ciceklioglu@ege.edu.tr Kaynaklar 1- Brewster A, Helzlsouer K. Breast cancer epidemiology, prevention, and early detection. Curr Opin in Oncol 2001;13 (6):420-5. 2- Key TJ, Verkasalo PK, Banks E. Epidemiology of breast cancer. Lancet Oncol. 2001; 2(3):133-40. 3- T. R. Ministry of Health. Cancer Control Programme and Cancer Statistical in Turkey (1995-1999) Publish No: 618. 4- Smart CR, Hendrik RE, Rutledge JH III, et al. Benefit of mammographic screening in woman ages 40-49. Cancer 1995; 76:1680-81. 5- Mammograms and Other Breast Imaging Procedures American Cancer Society, http://www.cancer.org/docroot/ped/content/ped_2 _3X_Mammography_and_Other_Breast_Imaging_Pro cedures.asp?sitearea=ped Eriþim tarihi: Mayýs 2005 6- Breast Cancer Screening, Three tests are commonly used to screen for breast cancer: National Cancer Institute, Eriþim tarihi: Mayýs 2005. http://www.nci.nih.gov/cancertopics/pdq/screening/ breast/patient/page3#keypoint5 7- Rosvold E.O. Breast self examination and servical cancer testing among Norwegian female physicians. Soc Sci Med 2001; 52 (2):249-58. 8- Zincir H.Malatya il merkezinde 40 yaþ üzeri kadýnlarýn meme kanseri ve korunma konusunda bilgi tutum ve davranýþlarý. Yüksek Lisans Tezi TC. Ýnönü Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Enstitüsü halk Saðlýðý Anabilim Dalý Malatya 1999. 9- Adderley-Kelly B, Green PM. Breast cancer education, self-efficacy, and screening in older African American women. J Natl Black Nurses Assoc. 1997;9(1):45-57. 10- Cretain KG. Motivational factors in breast self-examination implication for nurses. Cancer Nurs 1989;12(4):250-256. 11- Leslie NS. Role of the nurse practitioner in breast and cervical cancer prevention. Cancer Nurs.1995; 18(4):251-7. 12- Madanat H, Merrill R. Breast cancer riskfactor and screening awareness among women nurses and teachers in Amman, Jordan. Cancer Nurs 2002; (24)4:276-81. 13- Tesaro I, Herman C. Changes in public health nurses' knowledge and perception of counselling and clinical skills for breast and cervical. Cancer Con 2000;5(23):401-5. 14- Wood R.Y, Duffy M.E.The effect of an Educational Ýntervention on Promoting Breast Selfexamination in older African American and caucasian women. Oncol Nurs Forum 2002;29 (7): 1081-90. 15- Clarke,Valarie A, Savage. Sally A.Breast Self Examination training : A brief review.cancer Nurs 1999;22(4):320-6. 16- Engels Y, Verheijen N, Fleuren M, Mokkink H, Grol R. The effect of small peer group continuous quality improvement on the clinical practice of midwives in The Netherland. Midwifery 2003; 19:250-258. 17- Aktan K, Topuzoðlu A, Harmancý H. Hemþirelerin Kendi Kendine Meme Muayenesi yapma ve mamografi çektirmeye yönelik davranýþlarýný etkileyen faktörler. http://www.dicle.edu.tr/~halks/m145.htm Eriþim tarihi: Mayýs 2005. 18- Budden L. Registered nurses' Breast Self- Examination practice and teaching to female clients. J. Comm Health Nurs. 1998;15(2):101-112. 19- Madanat H, Merrill R. Breast cancer riskfactor and screening awareness among women nurses and teachers in Amman, Jordan. Cancer Nurs 2002;24(4):276-81. 20- Lee CY, Kim HS, Ham O. Knowledge, practice and risk of breast cancer among rural women in Korea. Nurs and Health Sci 2000;2:225-230. 2005 cilt 14 sayý 11 255