48 KUR POLiTiKASININ DIŞ TiCARET DENGESiNi SAGLAMADAKi ETKiNLiGi : TÜRKiYE UYGULAMASI* Harun TERZi[* *] Ahmet ZENGiN[* * *]. Giriş Türk ekonomisinin karşılaştığı en önemli sorunlardan biri "döviz darboğazı" sorunudur. Ödemeler bilançoları tablolarında da görülebileceği gibi bu sorunun temel kaynaklarından biri dış ticaret dengesinin sağlanamamasıdır. Bu dengenin başarılması, ülkenin içinde bulunduğu döviz darboğazı sorununu çözecek veya en azında sorun olmaktan çıkaracak ve kalkınma yolunda olan ekonomiye büyük bir ivme kazandıracaktır. 980 sonrası yukarıda ifade edilen sorunun çözümüne yönelik olarak, uygulamaya konan istikrar politikalarının hemen hemen tamamında 980 öncesinin aksine "dış denge" birinci amaç olarak ön plana çıkmıştır. Bu kapsamda döviz kuru politikasının dış ticaret dengesizliklerinin giderilmesinde etkin bir araç olarak kullanılıp kullanılamayacağı görüşü literatürde yaygın olarak tartışılan konuların başında gelmiştir. Döviz kuru, ihracat ve ithalat arasındaki karşılıklı dinamik etkileşimierin belirlenmesi dış dengeye yönelik uygun kur politikalarının belirlenmesi bakımından önemlidir. Kapsamlı ve tutarlı bir analize dayanmayan ekonomi politikalarının başarı şansı, tamamen öngörünün tesadüfen de olsa doğru çıkmasına bağlıdır. Oysa bir ülke için oluşturulacak ekonomi politikalarının böyle tesadüfiliğe terk edilmesi rasyonel bir politika oluşturma anlayışıyla bağdaşmaz. Eğer, döviz kurlarındaki değişimler dış ticaret kalemleri olan ihracat ve ithalatı etkilemiyorsa, büyük ticaret açıklarını azaltmaya yönelik bir döviz kuru politikası problemi çözmeyecek hatta daha uygun ve daha acil ihtiyaç gösteren politikalardan dikkatleri uzaklaştıracaktır. Bu makale, 9-2 Eylül 998 tarihleri arasında düzenlenen ODTÜ Uluslararası Iktisat Kongresinde bildiri olarak sunulmuştur. **Yrd. Doç. Dr., KTÜ Iktisat Bölümü *** Araş. Gör., KTÜ SBE, Ekonomik Yaklaşım, Cilt 0, Sayı 33, Yaz 999
EKONOMİK YAKLAŞlM 49 Döviz kuru değişimlerinin dış ticaret, ya da dış ticaretteki değişimierin döviz kuru üzerindeki etkinliğinin belidenebilmesi için analizin sadece toplam dış ticaret kalemleri ve döviz kuru arasında yapılması yeterli değildir. Böyle bir analiz ancak çok genel eğilimlerin belidenebilmesi için yararlı olabilir. Döviz kuru ile sektörel alt kalemler arasındaki nedensellik ilişkilerinin belirlenmesi toplam bazda görülemeyen bazı ilişkilerin açığa çıkarılması bakımından önem taşır. Yani toplamlar arasında görülemeyen bazı ilişkiler alt kalemler incelendiğinde açığa çıkarılabilir. Böylece döviz kuru ve dış ticaret kalemleri arasındaki nedensel ilişkiler daha net bir şekilde belirlenebilir. Örneğin bir kur değişiminin toplam ihracat üzerinde etkili olması bu değişimin tarım sektörü ihracatı üzerinde de etkili olacağı anlamına gelmez. Böyle bir etkinin olup olmayacağı ancak kur hareketleriyle bu sektör arasındaki ilişkinin analiziyle belirlenebilir. Hatta kur değişimleri karşısında toplam dış ticaret kalemlerinden farklı duyarlılığa sahip olan alt sektörler bu bakımdan kendi aralarında da farklılık gösterecekleri açıktır. ifade edilen bu farklılıkların belidenebilmesi işlemin ancak alt sektörler itibarıyla yapılmasma bağlıdır. Farklı yöntemler kullanılarak döviz kuru ve dış ticaret kalemleri arasındaki nedensellik ilişkilerini inceleyen çok sayıda araştırma olmasına rağmen, literatürele söz konusu bu nedenselliğin yönü ve derecesi konusunda henüz genel kabul gören bir görüş oluşturulabilmiş değildir. Birçok ülkede dış dengeye yönelik kur politikalarının sıkça kullanıldığı görülmektedir. 980 sonrası dönemde Türkiye'de uygulanan istikrar tedbirleri çerçevesinde benimsenen programlardan biri de ihracatın özendirilmesinde kur politikasının esas alınmasıdır. Özellikle IMF tarafından benimsenen esneklikler yaklaşımı kur politikasının bir ülkenin ihracatmda anahtar role sahip olduğunu ve bu nedenle kur politikasını ülkenin ihraç maliarına olan talebi ve ihraç ürünlerinin arzını artırmada rol oynayan en önemli araç olarak kabul etmektedir. Fakat esnekliklere dayalı yaklaşım diğer faktörlerin sabit kaldığı varsayımına ve karşılaştırmalı statik analize dayalı kısmi bir yaklaşım olup, eksik istihdamcia olan bir ekonomi için düşünülmüştür. Bu nedenle yaklaşımın başarısı da ifade edilen bu varsayımiara bağlı olup, ekonominin mevcut üretim yapısı altında nispi fiyat bozulmalarından kaynaklanan bir ihracat tıkanıklığı durumunda geçerli olacaktır. Devalüasyon ile birlikte uygulanan geleneksel ekonomik istikrar programları ithalat ve ihracatın özellikle gelişmekte olan ülkeler için fiyat ve kur değişimlerine karşı duyarsız olması nedeniyle bir çok iktisatçı tarafından eleştirilmiştir. Bunlar arasında Nunnenkamp - Schweickert (990) özellikle ithalat ve ihracat fiyat esnekliklerinin düşük olmasının, dış ticaret dengesini olumsuz etkileyeceğini ileri sürmüştür. Grubel (976) dış ticaret dengesizliğini yanlış para politikalarından kaynaklandığını kur politikası veya maliye politikası ile düzeltilemeyeceğini ileri sürmektedir. Bahmani-Oskooee (995) gelişmekte olan Yunanistan, Hindistan ve Tayland ekonomileri için Tayland hariç devalüasyonun dış ticaret dengesini olumsuz etkilediğini belirlemiştir. Rose ve Yellen (989) ABD ve G-7
50 Harun TERZi, Ahmet ZENGiN ülkelerini kapsayan çalışmalarında döviz kurları ile dış ticaret dengesi arasında kısa ve uzun dönernde herhangi bir ilişki bulamamışlardır. Rose (99) OECD ülkeleri için yaptığı çalışmada 974-986 dönemi aylık verilerini kullanarak kur politikasının dış ticaret dengesi üzerinde önemli bir etkiye sahip olmadığını belirlemiştir. Literatürde kur politikası aracılığıyla dış ticaret dengesinin düzeltilebileceği yönünde kanıtlaı a sahip çok az çalışma vardır. Hasan ve Khan (994) Pakistan ekonomisiyle ilgili çalışmalarında kur politikasının dış ticaret dengesini olumlu yönde etkileyebileceğine dair bazı bulgular elde etmişlerdir. Upadhyaya ve Dhakal (997) Asya, Avrupa, Afrika ve Latin Amerika'dan sekiz ülkeyi içeren çalışmalarında devalüasyonun dış ticaı et dengesi üzerindeki uzun dönemli etkilerinin ülkeden ülkeye farklılık gösterdiğini ileri sürmektedirler. Bahmani-Oskooee'nin aksine Himorios (989) gelişmekte olan 5 ülke için devalüasyonun dış ticaret dengesini uzun dönemde olumlu yönde etkilediğini belirlemiştir. ABD ekonomisi için reel döviz kuru ve ticaret dengesi ilişkisini oluşturduğu çok değişkenli bir VAR sistemi kapsarmuda inceleyen Bhattacharya (997) çalışmasmda ifade edilen bu iki değişken arasmda kısa dönemli bir ilişki olduğunu belirlemiştir. Goldstein ve Khan (985) o/olo'luk bir devalüasyonun sanayileşmiş bir ülkede dış ticaret dengesi üzerinde %4-0 oranında pozitif bir etkiye sahip olacağı hipotezini savunmaktadırlar. Devalüasyonun ardından ihracatta meydana gelecek artışın devalüasyondan dolayı meydana gelip gelmediğini belirlemek de güçtür. Buna rağmen yalnız başına devalüasyonun ihracatın geliştirilmesinde geçici de olsa pozitif bir etki yaratabileceği, ancak ekonomide bir arz hareketi başiatacak derecede güçlü bir araç olmadığı kabul edilmektedir. Bazı araştırmalaı kurdaki değişmenin ihracat fiyatlan üzerindeki etkisinin devalüasyon oranından daha küçük olduğunu ve bu etkinin yavaş çalıştığını göstermektedir (Spitaller, 980). Türkiye'de 980 sonrası uygulanmakta olan kur politikasının ekonomik etkilerini inceleyen birçok araştırma yapılmıştır. Edwards (988) çalışmasında Türkiye'nin 965-980 döneminde ihracatta %5.5 artış hızının 980-985 döneminde %25.2 ile 9 ülke masmda en üst sırada yer aldığını belirlemiştir. Dombusch (988) 978-980'de %3 olan ihracat aı-tış hızının 98'de %62.2, 982'de %36. 983'de %8.4 ve l984'de %20.6 olmasında kur politikasının yaı aı ı olmakla birlikte, bunun tek başına etkili olmadığını ileri sürmüştür. Baysan ve Blitzer (990) ampirik çalışmalarında sektörel ihracat ile kur değişkeni arasında istatistiksel yönden anlamlı bir ilişki bulamamışlaı dır. Bu çalışmadaki amaç toplam ve sektörel alt kalemler itibaı-ıyla dış ticaı et ile döviz kuru arasındaki karşılıklı nedensel ilişkilerin VAR yöntemiyle analiz edilmesidir. Bu amaç doğrultusunda toplam ve alt sektörler için oluşturulan 3x3 ve 7x7 'lik V AR sistemlerinde birbiriyle alakah zaman serisi değişkenleri arasındaki karşılıklı ilişkiler sisteminin kurulması, kurulan bu sistemin tahmini, beklenen ve beklenmeyen şokların karşılıklı dinamik etkilerinin belirlenmesi işlemleri yapılacaktır.
EKONOMİK YAKLAŞlM 5 ll. Yöntem ve Veri Seti Aralarındaki gerçek yapısal ilişkinin bilinmemesinden dolayı sisteme katılan değişkenler için oluşturulan makroekonomik modellernede V AR tekniği kullanılmıştır. Burada V AR tekniğinin kullanılmasının nedeni, bu tekniğin yapısal modellerin aksine modelde yer alan değişkenierin tümünü içsel kabul etmesi ve teoriye dayanılarak oluşturulan sınırlayıcı şartları içermemesidir. Ayrıca değişkenler arası çift yönlü nedenselliğin olması durumunda ortaya çıkabilecek olan eş-anlılık probleminin olumsuz etkilerini girlerınede daha etkin ve tutarlı sonuçlara sahiptir. Oluşturulan V AR sistemlerinde kullanılan ve 989:-996:2 dönemini kapsayan aylık veri seti için gerekli açıklamalar Ek Tablo 'de verilmiştir. Modeldeki her değişken kendi ve modelde bulunan diğer değişkenierin geçmiş değerlerinin bir fonksiyonudur. Sistemdeki değişkenlere uygulanan transformasyonlar ve gecikme uzunluğunun belirlenmesi nedensellik sonuçlarının doğruluğu açısından önemlidir. Bu çalışmada Sims (980, 982) ve Doan (992)' m önerdiği şekilde V AR sistemindeki değişkenler seviyesindedir. Analizde kullanılan değişkenler toplam ihracaat (x), toplam ithalat (M), tartılyı efektif reel kur (KUR) olup, ithalat ve ihracatın alt kalemler itibariyle kullanılan değişkenler ise tarım ve hayvancılık ihracatı (Xl), maden ve taşocakcılığı ihracatı (X2), Sanayi ihracatı (X3), tarım ve hayvancılık ithalati (Ml), maden ve taşocakcılığı ithalatı (M2) ile sanayi ithalatıdır (M3). Tüm değişkenler T.C. Merkez Bankası bültenlerinden derlenmiştir. Uygun gecikme uzunluğu, toplam dış ticaret ve döviz kuru serileri için oluşturulan 3X3 'lük V AR sisteminde 2, sektörel dış ticaret ve döviz kuru serileri için oluşturulan 7X7'lik V AR sisteminde ise seçilmiştir. Gecikme uzunluğunun derecesi Schwartz kriterine göre belirlenmiştir. Değişkenler reel hale getirilmiş olup, mevsimsel dalgalanmalardan arındırılmıştır. lll. Ampirik Bulgular Toplam ve sektörel dış ticaret kalemleri ile döviz kurunu içeren V AR modellerinden elde edilen F - istatistikleri Tablo ve 2'de verilmiştir. Toplam bazda incelendiğinde görülemeyen bazı nedensel ilişkilerin analizin ancak sektörel baza indirgenmesiyle görülebildiği bu tablolardaki istatistikler kısaca şöyle özetlenebilir: Tablo : Toplam Dış Ticaret Kalemleri ve Döviz Kuru için F-Testleri4 X M KUR X 5.24a 5.95a 3.73a M.76 36.67a.86 KUR 2.72 b 0.3 03.7a
52 Harun TERZi, Ahmet ZENGiN Tablo ve 2'deki F istatistiklerinden, toplam ihracat ve ithalat arasında, ithalattan ihracata doğru tek yönlü olan nedensellik ilişkisi sektörel alt kalemler arasında karşılıklıdır. Döviz kuru ile ihracat arasındaki nedensellik ilişkisi hem toplam hem de sektörel seviyede çift yönlüdür. Sektörel bazdaki çift yönlülük tarım sektörü ihracatı sayesinde olmaktadır. Döviz kuru ile ithalat arasında ne toplam ne de sektörel bazda nedenselliğe işaret eden herhangi bir kanıt bulunamamıştır. Döviz kurunun etkisi ihracat aracılığıyla sisteme girmekte ve dış ticaret alt kalemleri arasında var olan çift yönlü nedensel ilişikler sayesinde tüm dış ticaret sektörüne yayılmaktadır. Tablo 2: Sektörel Dış Ticaret Kalemleri ve Döviz Kuru için F - Testleri Xl X2 X3 Ml M2 M3 KUR Xl 8.94 a 0.2 3.92 a 0.8.50 6. a 8.30 a X2 0.04 0.06 a 0.06 3.2lb 0.00.90 3.63 b X3 4.2 a 2.9 b 8.98 a 0.04 0.02 20.45 a 35.40 a Ml 0.6 a 0.66 3.5 b 82.23 a 6.27 a 0.35 o.m M2 0.02 0.00 0.05 0.00 3.0 a 0.64 0.67 M3 4.93 a 3.04b 3.57 b o.m.30 55.47 a 0.08 KUR 6.02 a o.m 0.35 o.sı 0.97.4 228.96 a F - test istatistiklerinden elde edilen bulgulardan hareketle sisteme katılan değişkenler arası nedensellik akışları Şekili ve 2'de gösterilmiştir. İthalat değişkenini hem toplam hem de sektörel bazda kurdan bağımsız hareket etmesi, özellikle sanayi malları ithalatının hiç bir değişkenden etkilenmemesi, ekonominin ithalata olan yüksek bağımlılığını ortaya koyarken, aynı zamanda, kur politikasının dış ticaret dengesinin kurulmasındaki etkinliğini azaltıcı bir nitelik göstermektedir. IV. Dinamik Etkileşimler Sistemdeki değişkenler arasındaki karşılıklı dinamik etkileşimler V AR analizinin araçları olan Granger nedensellik, etki-tepki analizleri ve varyans ayrıştırmaları ile belirlenmiştir. VAR'ın hareketli ortalamalar bölümü değişkenler arasındaki dinamik etkileşimleri belirlemek için kullanılan en önemli araçtır. Bu bölümden elde edilen etkitepki fonksiyonları değişkenierin beklenmeyen şoklar karşısındaki hareketlerini gösterir. Yani, bir değişkende meydana gelecek rastgele bir şokun sistemdeki diğer değişkenler
EKONOMiK YAKLAŞlM 53 Şekil : Döviz Kuru ve Sektörel Dtş Ticaret Ilişkisi Şekil 2: Döviz Kuru ve Sektörel Dtş Ticaret Ilişkisi üzerindeki etkisini analiz eder. Bu bakımdan ekonomik politikalara yön verınede etki- tepki analizleri önem taşımaktadır. Etki- tepki analizlerinden elde edilen bulgular özedenerek Tablo 4 ve 5'de verilmiştir. Tablodaki ilk satır şokun meydana geldiği, ilk sütün ise şoktan etkilenen değişkenleri göstermektedir.
54 Harun TERZi, Ahmet ZENGiN Tablo 4 : Dış Ticaret ve Döviz Kuru için Etki - Tepki Fonksiyonları Özeti X M KUR X +2 +2? M +2 +2? KUR -2? +7 Tablo içindeki rakamları Xij formunda düşünülürse burada X, j değişkeninde meydana gelecek rastgele bir şokun i değişkeni üzerindeki etkisinin kaç dönem süreceğini, işareti ise etkinin yönünü göstermektedir. Şokların etkisi, Xij ve simetriği (Xji) sayısal değer içeren değişkenler arasında çift yönlü, sadece birinde (simetriği veya kendisi) sayısal değer içeren değişkenler arasında tek yönlü, (Xij'de j'den i'ye doğru), her ikisinde de (hem Xij hem de simetriği Xji) soru işareti olan değişkenler arasında ise belirsizdir. Örneğin Tablo 4'de birinci satır ikinci sütunda bulunan (Xij = Xl,2 = +2) ifadesinin anlamı; ikinci sütundaki değişkende (M) meydana gelecek olan "bir" birim standart sapmalık şokun birinci satırdaki değişken (X) üzerindeki etkisinin 2 dönem süreceği ve bu etkinin pozitif olacağı şeklindedir. Ayrıca bu ifadenin simetriğinin de (Xji = X2, = + 2) sayı içermesi şokun etkisinin değişkenler arası karşılıklı olarak çift yönlü olduğunun bir göstergesidir. Yukarıdaki açıklama çerçevesinde Tablo 4 incelenirse, şokların etkisi, kendisi ve simetriği sayısal değer içeren Xl,2, kendisi sayı simetriği soru işareti içeren X3, ve hem kendisi hem de simetriği soru işareti içeren Xl,3, X2,3 ve X3,2 ifadelerinin temsil ettiği değişkenler arasında sırasıyla çift yönlü, tek yönlü ve belirsizdir. Burada etki-tepki fonksiyonlarında etkisi çift yönlü olan şoklara ait grafiklerin metinde gösterilmesi uygun görülmüştür. Grafik ve 2 'de ifade edilen, ithalat ve ihracatın kendilerinde meydana gelen "bir" standart hata kadarlık şokların karşılıklı olarak birbirleri üzerine meydana getirdiği değişimi göstermektedir. Monte Carlo simülasyon tekniği kullanılarak etki- tepki fonksiyonlarındaki nokta tahminler için ayrıca 000 iterasyonla güven sınırları hesaplanmıştır. Etki - tepki fonksiyonlarının istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığının tespiti için güven sınırlarının da oluşturulması gerekliliği savunulmaktadır (Runkle, 987). Grafiklerdeki kesik çizgiler "bir" standart hatalık güven sınırlarını, düz çizgiler ise nokta tahminlerini göstermektedir. Grafik, X'de meydana gelen "bir" standart hata kadarlık şokun M'yi nasıl etkilediğini göstermektedir. Burada etkinin tüm dönem boyunca sürdüğü hatta olasılık sınırlarının dikkate alınması durumunda bile sonuçta önemli bir değişme olmadığı görülmektedir.
EKONOMiK YAKLAŞlM 55 0.0 0.08 0.06 0.04 0.02 0.00.- --~-------------- ~-~-'------------------------ --..., w -0.02-0.04 2 3 4 5 6 7 8 9 0 2 Grafik : X'deki "Bir" Birimlik Şoku n M Üzerine Etkisi Grafik 2 M' de meydana gelen "bir'' standart hatalık şok karşısında X' in göstereceği tepkinin seyrini vermektedir. Grafik ı' dekine benzer şekilde burada da uzun bir dönem boyunca etki önemini korumaktadır. 0.2 0.08 0.04 0.00 /..'...,,,...-...-----.,.-- -------------- --~------------------------- / ~-/ ----------------------------------,,...- -----...,.. ----......-----... ------, ---------- -0.04 2 3 4 5 6 7 8 9 0 2 Grafik 2: M'deki "Bir" Birimlik Şokun X Üzerine Etkisi Toplam dış ticaret kalemleri arasında görülen bu uzun dönemli ilişki Grafik ı ve 2'den çıkarılabilecek en önemli sonuçtur. Bu sonuç ilgili değişkenler için F istatistiklerinden elde edilen sonuçları da destekler niteliktedir.
56 Harun TERZi, Ahmet ZENGiN Grafik 3, ihracattaki şoklar karşısında döviz kurunda meydana gelen değişmeleri göstermektedir. İhracattaki şok karşısında döviz kuru ilk ll aylık dönemde negatif ve güçlü bir tepki vermektedir. Hatta güven sınırları dikkate alınmadığı takdirde bu tepki tüm dönem boyunca önemini korumaktadır. 0.04 0.02 0.00-0.02-0.04 -- ---...-, ------------- ~----------~-~--~-~-~-~-~----...... --~-----~---~-----~------~------- '---------------~-------------- 2 3 4 5 6 7 8 9 0 2 Grafik 3: X'deki "Bir" Birimlik Şokun KUR Üzerine Etkisi Toplam dış ticaret değişkenleri ve döviz kurunun oluşturduğu V AR sisteminden elde edilen etki - tepki fonksiyonlarından özellikle vurgulanması gereken bir diğer grafik de döviz kurunda meydana gelen "bir" birimlik standart hata kadarlık şokun ihracatı nasıl etkilediğidir. Grafik 4 'de görülen bu etkinin belirsiz olması ithalat - ihracat ve kur arasındaki karşılıklı ilişkiler sistemi içinde en fazla göze çarpanıdır. 0.2 0.08 0.04 0.00 ~~~~~------- ---- -~-~ --~ -~-~ --- ~--- -~-- --~ -~-~ -~- ~-~----,, _, --,. -0.04 2 3 4 5 6 7 8 9 0 2 Grafik 4: KUR'daki "Bir" Birimlik Şdkun X Üzerine Etkisi
EKONOMiK YAKLAŞlM 57 Döviz kurunda meydana gelen "bir" standart hata kadarlık şokun inceleme dönemi boyunca ihracat üzerindeki etkisinin genel olarak beklenenin aksine belirsiz olması yukarıdaki Grafik ve 2' den çıkarılan genel sonuç ile yakından ilişkilidir. Sektörel alt kalemler arasında şokların etkisini özetleyen Tablo 5'de şokların etkileri X6, X7,. X4,3 ve X6,3 değerleri hem kendileri hem de simetrikleri sayısal bir değere sahip oldukları için bunların temsil ettiği değişkenler (Xl- M3, Xl- KUR, X3- Ml, X3- M3) arasında çift yönlü; X6,4, X3,7, X2,7, X3,, X4, 2 ve X4, 5 konumları sadece kendileri bir sayı içerdiği için bunların temsil ettiği değişkenler arası tek yönlü olan şokların etkileri diğer Xij konumlarının temsil ettiği değişkenler arasında belirsizdir. Tablo 5: Sektörel Dış Ticaret ve Döviz Kuru için Etki- Tepki Fonksiyonları Özeti Xl X2 X3 Ml M2 M3 KUR Xl +4? '?? '? +3-4 X2 '? +3 '? '? '? '? -4 X3-2? +2 +3 '? +0-8 Ml? + +2 +7 +5 '? '? M2 '??? '? +3 '? '? M3 +2 '? +ll +3 '? +8 '? KUR -8 '? '?? '?? +lo Çift yönlü etkilere sahip olan Ml-X3, M3-X3 değişkenlerinin etki-tepki fonksiyonları Grafik 5, 6, 7 ve 8'de verilmiştir. Grafik 5-6 Ml ve X3'deki bir standart hatalık şok karşısında karşılıklı olarak birbirlerinde meydana gelen değişimin seyrini göstermektedir. Grafik 5'de Ml 'de meydana gelen "bir" birimlik standart hata kadarlık şokun X3 değişkenini 3 aylık dönemde pozitif yönde etkilediği, daha sonraki dönemde ise bu etkinin belirsizleştiği görülmektedir. Güven sınırlarının dikkate alınmaması durumunda ise bu etki gecikme dönemi boyunca varlığını sürdürebilmektedir. Grafik 5 'de ifade edilen duıumun simetriğini gösteren Grafikte 6' da X3 'de meydana gelen "bir" standart hata kadarlık şokun Ml 'i pozitif yönde etkilediği görülmektedir. M3 ve X3 'ün birbirierindeki bir standart hata kadarlık şoklara olan karşılıklı dinamik tepkilerinin seyrinin verildiği Grafik 7 ve 8'de, bu tepkilerin güven sınırları dikkate alınmazsa tüm dönem boyunca, bu sınırlar dikkate alınırsa 0-2 ay anlamlılığını koruduğu görülmektedir.
58 Harun TERZi, Ahmet ZENGiN 0.2 0.08 0.04 /---- ~--------------- ~~------------------------------ -~----- 0.00 ~~~----------------------- -0.04-0.08 2 3 4 5 6 7 8 9 0 2 Grafik 5: M deki "Bir" Birimlik Şokun X3 Üzerine Etkisi Grafik 5, 6, 7 ve 8' de ihracat ve ithalat alt sektörleri arasında şokların etkilerinin karşılıklı olarak önemli olması, bu sektörler arasında uzun dönemli önemli bir ilişkinin varlığını göstermektedir. 0.25 0.20 0.5 0.0 -~,,-~-----------------'----------'------------------------ -~ 0.05 0.00 ~--~------------------------------------------------ -0.05-0.0 2 3 4 5 6 7 8 9 0 2 Grafik 6: X3'deki "Bir" Birimlik Şokun M Üzerine Etkisi Grafik 9 ve lo'da KUR ve Xl 'in birbirierindeki şoklar karşısında negatif olan karşılıklı dinamik tepkilerinin gecikme dönemi boyunca önemini koruduğu, güven sınırlarının dikkate alınması durumunda ise bu tepkilerin sırasıyla 4 ve 9 dönem sürdüğü daha sonra da belirsizleştiği görülmektedir. Sektörel bazlı seriler için elde edilen bu ilişki toplam bazlı serilerden elde edilen ilişkiyi destekler niteliktedir.
EKONOMİK YAKLAŞlM 59 0.2 0.08 ------,_ ------.. -~~---~~--~---~-~----------~-~-~-------- 0.04 0.00-0.04 /---~- %-- ~- -~--------------------------------------- -0.08 2 3 4 5 6 7 8 9 0 2 Grafik 7: M3'deki "Bir" Birimlik Şokun X3 Üzerine Etkisi 0.2 0.08,,,,~----------------------------------~..,,"... 0.04 ~-------------------- "_...,......_ -----... _..._... --..._..._..., ----..._ 0.00-0.04-0.08 2 3 4 5 6 7 8 9 0 2 Grafik 8: X3'deki "Bir" Birimlik Şokun M3 Üzerine Etkisi 0.5 0.0 0.05 0.00-0.05-0.0 l, ~~~~~~~~~~-----~---~--------------------~----------~---------- 2 3 4 5 6 7 8 9 0 2 Grafik 9: KUR'daki "Bir" Birimlik Şokun x Üzerine Etkisi
60 Harun TERZi, Ahmet ZENGiN 0.02 0.0 0.00 --------- -------"""- -0.0-0.02., ' - ~',,, ---..-------- -0.03 2 3 4 5 6 7 8 9 0 2 Grafik 0: X 'deki "Bir" Birimlik Şoku n KUR Üzerine Etkisi VAR'ın hareketli ortalamalar bölümünden elde edilen varyans aynştırmaları ise değişkenierin kendilerinde ve diğer değişkenlerde meydana gelen şokların kaynaklarını yüzde olarak ifade eder. Sistemde kullanılan değişkenlerden birinde meydana gelecek olan bir değişmenin yüzde kaçı'nın kendisinden, yüzde kaçının da diğer değişkenlerden kaynaklandığını gösterir. Bir değişkende meydana gelen değişınelerin büyük bölümü kendisindeki şoklardan kaynaklanıyorsa bu, söz konusu değişkenin dışsal olarak hareket ettiğini gösterir. Ayrıca varyans ayrıştırmaları, değişkenler arası nedensellik ilişkilerinin derecesi konusunda da bilgi verir. Sisteme katılan değişkenlerden birinde meydana gelecek rastgele bir şokun kaynağı, kendisi ve diğer değişkenler arasında nispi olarak daha büyük paya sahip üç değişken seçilerek oluşturulan varyans ayrıştırması tablolarında özetlenmiştir. Tablolarda ilk sütün "değişim" ilk satır ise "kaynak" değişkenlerini temsil etmektedir. Buradaki ifadelerin yorumunda etki - tepki özet tablolarındaki yöntem kullanılırsa; Xij ifadesinde i. satırdaki rakamlar i. satırdaki değişkende meydana gelecek değişimin kaynağını açıklamada bulundukları sütundaki değişkenin nispi konumunu gösterir. Bu konumun varyans aynştırmasındaki sıralamaya karşı duyarlılığının tespiti için toplam ve sektörel bazdaki değişkenler için dört alternatif sıralama denenmiş ve bu sıralama sonuçları Si şeklinde tablolara ilave edilmiştir. Herhangi bir kaynak değişkenine ait her bir Si 'nin aynı sayıya (, 2 veya 3) sahip olması bu değişkene ait bulguların sıralamaya karşı duyarsız olduğu anlamına gelir. Diyagonal kısımdaki değerler değişkenierin kendilerinde meydana gelen değişimin kaynağını açıklamada kendi nispi önem derecelerini gösterir. Bu değerin, 2 veya 3 olması kendilerindeki değişimi açıklamadaki kendi önem derecelerinin., 2. veya 3. olması demektir.
j ı X3 M2 EKONOMiK YAKLAŞlM 6 Tablo 6: Toplam Dış Ticaret ve Döviz Kuru için Varyans Ayrıştırması Özet K. X M KUR D. sı S2 S3 S4 sı S2 S3 S4 sı S2 S3 S4 X ı 2 ı 2 2 ı 3 ı 3 3 2 3 M 2 3 2 3 ı ı ı ı 3 2 3 2 KUR 2 2 2 2 3 3 3 3 ı ı ı ı Tablo 7: Sektörel Dış Ticaret ve Döviz Kuru için Varyans Ayrıştırması Özeti K. i Xl i X2 ı Ml M3 KUR D. sıl szi S3 ~ S4 i S ı] S2 i S3ı S4 i SI i S2 S3 S4 i Sı i szl S3 S4 SI S2 i S3 i S4~ S! szi S3 i S4 SI ~ S2: S3: S4 i ı : ' ı! '! i ı \ il ı : i i ı 2 ı 2! 3 ] 3!! ı! 3 i 3 \ 2 2 Xl : ı i i r : : ] ~2 3! i i ı! ı ı : : i ; 2 : ı 3 : i 3!! : ı 3 ~ i 2 i : 2 i 2 i :! i li i 2 i ı i ' ı\ i, ' ı i i!! i ' 2; 2 ~33!, ; \ıl ı'3 i,2,ı:,ıl' lı3ı ı,3\ i KUR i i i! ı! \ i 3 2 ; 3 : i : 3 i t i i i 2 2 3 2 \ : Varyans ayrıştırması tablolarında sistemdeki tüm değişkenler (Tablo 6'da X ve Tablo 7'de X3 hariç) kendilerinde meydana gelen değişimin kaynağını açıklamada birinci sırada yer alırken, sıralamadaki diğer değişkenierin nispi önemlerinin varyans ayrıştımasındaki sıralamaya bağlı olarak değiştiği görülmüştür. Alternatif sıralamaların bazılarında M ve M2'nin sırasıyla X ve X3'seki değişimi açıklamada birinci sırada yer almaları, ihracatın ve ithalatın sektörel alt kalemlerinin birbirierindeki değişimi açıklamada kendilerinden sonra karşılıklı olarak ikinci derecede ağırlığa sahip olmaları, ithalattaki değişimi açıklamada döviz kurunun payının en fazla %9'a kadar çıkabilmesi, varyans ayrıştırmasının özet bulgularıdır. Burada ifade edilen bulgular F istatistikleri ve etki-tepki fonksiyonlarındaki bulgularla paralellik göstermektedir. İthalat ve ihracat sektörel alt kalemleri arasında görülen bu yüksek ilişkinin döviz kuru ile ithalat arasında görülmemesi, döviz kurunun dış ticaret dengesinin düzeltilme~inc yönelik etkisini zayıflatmaktadır. Döviz kuru ile ithalat arasında ilişkinin çok zayıf olması ekonominin ithalata olan bağımlılığının bir göstergesi olarak düşünülebilir.
62 Harun TERZi, Ahmet ZENGiN V. Sonuç V AR yöntemi kullanılarak 989: - 996:2 dönemi için döviz kuru, toplam ve sektörel dış ticaret değişkenleri arasındaki karşılıklı dinamik ilişkiler ve kur politikasının dış ticaret dengesini sağlamadaki rolünün incelendiği bu çalışmadan elde edilen sonuçlar döviz kuru hareketlerinin dış ticaret dengesini pozitif yönde etkileyebilmesi için gerekli olan koşulları Türk ekonomisinin henüz taşımadığı, yani, döviz kurunun dış ticaret dengesini sağlamada ve ithalatı etkilemede etkin bir araç olarak kullanılamayacağı hipotezini desteklemektedir. Hem toplam hem de sektörel alt kalemler bakımından ithalat ile döviz kuru arasında herhangi bir nedensel ilişkinin bulunmaması, ithalatın döviz kurunda meydana gelen beklenmeyen şoklara karşı dinamik bir tepkiye sahip olmaması, ithalattaki değişimi açıklamada döviz kurunun payının en fazla %9'a kadar çıkabilmesi, ithalat değişkeninin döviz kuru değişimlerine karşı duyarsızlığınlll bir göstergesidir. F istatistiklerinde, özellikle sektörel seviyede ihracat ile ithalatın çift yönlü nedensellik ilişkisi içinde olmaları, varyans ayrıştırmalarında birbirierindeki değişimi açıklamada kendilerinden sonra karşılıklı olarak ikinci derecede ağırlığa sahip olmaları, etki-tepki fonksiyonlarında birbirierindeki şoklara karşı olan duyarlılıklarının uzun dönem önemini koruması, bu değişkenler arasındaki karşılıklı ilişkilerin sıkı ve önemli olduğu şeklinde yorumlanabilir. Türkiye gibi gelişmekte olan bir ülkede döviz kuru değişimlerinin dış ticaret dengesini sağlamadaki etkisinin çok fazla olmaması beklenen bir sonuçtur. Çünkü, gelişen bir ülkede ihracatın veya döviz kazandırıcı tüm faaliyetlerin kur değişimlerine vereceği cevap, daha çok fiyat ve maliyet seviyesi, dış talep, üretim kapasitesi, verimlilik, ihracat piyasalarının yapısı gibi diğer faktörlere bağımlıdır. Örneğin; ihracatın artırılması, hemen ortaya çıkacak gelişme olmaktan ziyade, ekonomide yapısal bir değişıneyi şart koşar. İthalat açısından ise kur değişimlerine duyarlılık düşüktür. Bunun bir nedeni ithalatın büyük kısmının zorunlu ithalat olması, diğer bir nedeni de içerde üretilen malların çok sınırlı biçimde ithalatı ikame edebilmeleridir. Ayrıca kur politikasının dış ticaret üzerindeki etkinliğini azaltan bir diğer faktör de yansıma konusundaki kayıplardır. Kur yükselmeleriyle ortaya çıkan fiyat gelişmeleri ihracat üreticisine kadar yansıyacak olursa üreticiler üretimi artırma yolunda teşvik edilmiş olacaklardır. Yansıma konusundaki kayıplar oranında bu politikanın etkinliği azalacaktır. ithalatın kur değişimlerine karşı yeterli duyarlılığa sahip olmamasının nedeni olarak ithalat yönünden, Türkiye'de ithalatın çok büyük bir kısmı enerji, hammadde, ara ve yatırım mallarından oluşmasıdır. Bunun anlamı ithalat talep esnekliğinin oldukça düşük olmasıdır. Yani devalüasyonun ithalatı yavaşlatıcı etkisi oldukça sınırlıdır. İhracat yönünden ise, devalüasyonun yaratacağı maliyet - fiyat döngüsü de unutulmamalıdır. Bu döngü kur
EKONOMiK YAKLAŞlM 63 artışlarının ihracat üzerindeki uyarıcı etkisini kısa sürede aşındırmaktadır. Bu ve benzeri faktörler kur politikasının dış ticaret dengesini iyileştirmedeki etkinliğini azaltmaktadır. Kaynakça BAHMANI-OSKOOEE, M., (995), "The Long-run Relation between Imports and Exports ina LDC: Evidence from Turkey", METU Studies in Development, 22, ss. 77-89. BAYSAN, T. VE RODRIK, D., (990) "Turkey's Trade Liberalisation in the 980's and Prospects for its Sustainability", Editör: Arıcanlı, T ve Rodrik, D., The Political Economy of Turkey: Debt Adjustment and Sustainability içinde, London, Mcmillian. BHATTACHARYA, R., (997), "The Trade Balance and the Real Exchange Rate: Evidence from a VAR for the United States", The Journal of Economics, 23, ss. 59-7. CELASUN, M., VE RODRIK, D., (989) "Debt, Adjustment and Growth: Turkey, Editör:Sachs, J. Developing Countries' Debt, Chicago, University of Chicago Press andnber. DOAN, T., (992) "RATS User's Manual ", Evanston, Estima. DORNBUSCH, R., (988) "Overvaluation and Trade Balance", Editör: Dornbusch, R. ve Helmers, F., The Open Economy: Tools for Policymakers in Developing Countıies içinde, Oxford University Press. EDWARDS, S., (988) Exchange Rate Misalignment in Developing Countries, Baltimore, the John Hopkins University Press. GOLDSTEIN, M. VE KHAN, S. M., (985) Ineome and Price Effects in Foreign Trade, Editör: Jones, R. W. ve Kenen, P. B., Handbook of International Economics, North Holland, Amsterdam. GRUBEL, H. G., (976) Domestic Origins of the Monetary Approach of the Balance of Payments, Princeton, Princeton University. (Essays in International Finance, no:7). HASAN, M. A. VE KHAN, A. H., (994),"Impact of Development on Pakistan's External Trade: An Econometric Approach", The Pakistan Development Review, 33, ss. 205-5. HIMARIOS, D., (989) "Do Devaluation Improve the Trade Balance? The Evidence Revisited", Economic Inquiry, ss.l43-68.
64 Harun TERZi, Ahmet ZENGiN KUMCU, M. E. VE KUMCU, E., (99), "Exchange Rate Policy Impact on Export Peıformance: w hat w e can Learn from the Turkish Experience",.Journal of Business Research, 23, ss.l29-43. NUNNENKAMP, P. VE SCHWEICKERT, R., (990), "Adjustment Policies and Economic Growth in Developing Countries-Is Devaluali on Contractionary", Weltwirtschaftliches Arehive, 26:3. ROSE, A.K., (99), "The Role of Exchange Rates in a Popular Model of Intemational Trade: Does the "Marshall-Lemer" Condition H old?",.journal of International Economics, 30, ss. 30-6. ROSE, A. K. VE YELLEN J. L., (989), "Is there a J-curve?", Journal of Monetaıy Economics, 24, ss. 53-68. RUNKLE, D. E., (987) "V ector Autoregression and Reality",.Journal of Business and Economic Statistics, 5, ss.437-42. SIMS, C. A., (980) "Macroeconomics and Reality", Econometıka, 48, ss.l-46. SIMS, C. A., (982) "Policy Analysis with Econometric Models", Brookings Papers on Economic Activity,, ss.07-52. SPIT ALLER, E., ( 980) "Short-run Effects of Exchange Rate Changes on Terms of Trade and Trade Balance", IMF Staff Papers, 27. ss.320-48. UPADHYAYA, K. P. VE DHAKAL, D., (997), "Devaluation and the Trade Balance: Estimating the Long run Effect", Applied Economics Letters, 4, ss. 343-45.
EKONOMiK YAKLAŞlM 65 Ek Tablo : Veri Seti* X Toplam İhracat KUR Tartılı Efektif Reel Kur M Toplam İthalat Ml Tarım ve Hayvancılık ithalatı Xl Tarım ve Hayvancılık İhracatı M3 Sanayi ithalatı X2 Madencilik ve Taşocakçılığı İhracatı M2 Madencilik ve Taşocakçılığı ithalatı X3 Sanayi İhracatı *Tüm veriler T.C. Merkez Bankasının değişik bültenlerinden derlenmiştir. ABSTRACT THE ROLE OF EXCHANGE RATE POLICY IN THE ESTABLISHMENT OF TRADE BALANCE : AN APPLICA TION TO TURKEY The last 5 years has seen an increase in focus on exchange rate policy, and effects of exchange rates on foreign trade in Turkish economy. A vector autoregression (V AR) model is used to analyse the intenelationships between the exchange rate, exports and imports in both aggregate and sectoral levels during the period 989:-996:2. By the use of VAR, empirical evidences indicate that there is bi-directional causality between exchange rates and exports. Even though there is a close relationship between exports and imports, however, the fact that imports is not responsive to the exchange rate policy. The major conclusion is that there is no strong empirical evidence that exchange rate policy is an effective tool to eliminate the trade imbalances. Key words: Exchange rate policy, exports, imports and VAR... '