Yaşl Bireylerde Uyku Sorunlar

Yaşl Bireylerde Uyku Sorunlar Araş. Gör. Yeliz AKKUŞ*, Dr. Sevgisun KAPUCU** * Kafkas Üniversitesi Sağl k Yüksekokulu, KARS ** Hacettepe Üniversitesi Sağl k Bilimleri Fakültesi, Hemşirelik Bölümü, İç Hastal klar Hemşireliği Anabilim Dal, ANKARA Yaşlanma uyku miktar n n azald ğ, uyku kalitesinin bozulduğu ve uyku hastal klar n n ortaya ç kt ğ bir dönemdir. Yaşl bireylerin çoğunluğu uyku problemi yaşamaktad r. Yaşl bireylerde fiziksel hastal k ya da semptomlar, ilaçlar n yan etkileri, sosyal yaşamda ya da aktivitelerde değişim, eşin ya da sevilen birinin kayb, görme ya da işitme sorunlar, depresyon, sirkadyen ritmlerinin bozulmas, t bbi hastal k ya da ilaç kullan m gibi durumlar ve uyku apne sendromu, insomnia, huzursuz bacak sendromu gibi uyku hastal klar n n bulunmas nedeniyle uyku sorunlar gelişebilir. Yap lan çal şmalarda da anksiyete, depresyon, ağr, çay tüketimi ve ilaç kullan m n n (hipnotik sedatif) yaşl bireylerde uyku sorunlar n art rd ğ belirtilmiş ve kad nlarda daha fazla görüldüğü saptanm şt r. Bat ülkelerinde yetişkin bireylerin %20-50 sinin ve evde yaşayan yaşl bireylerin %57 sinin uyku sorunlar yaşad ğ ve bu oran n huzurevinde yaşayan yaşl bireylerde daha fazla olduğu belirtilmektedir (1-9). Uyku sorunlar, dikkatin azalmas na bağl olarak düşmelere, rutin görevleri yerine getirememeye, sağl k kaynaklar n n kullan m nda azalmaya, sağl ğ ve iyilik halini sürdürmede güçlüğe neden olmakta ve yaşl bireyin yaşam kalitesini olumsuz olarak etkilemektedir. Kavamoto ve Doi çal şmas nda uyku problemi yaşayan ve gün içinde uyku saatleri uzun olan yaşl bireylerde düşme oran n n daha fazla olduğunu Sleep Problems in the Elderly Anahtar Kelimeler: Yafll, uyku sorunlar, tedavi Key Words: Elderly, sleep disorder, treatment belirtmektedir. Manabe ve arkadaşlar prospektif olarak izledikleri hastalarda gün içi uykulu olma, uykuya geç başlama gibi sorunu olan zay f ve kurumlarda kalan yaşl bireylerde ölüm oran n n artt ğ n saptam şt r (3,7,9,10). Yap lan çal şmalarda yaşl bireylerin genellikle uykuya dalmakta güçlük çektiği, geceleri daha fazla uyan k kald ğ, gün içinde daha fazla uyuduğu ve genç bireylerden daha fazla uykulu olduğu görülmüştür. Ayr ca yaşl bireylerin, uykuya dalma zamanlar n n genç olduklar dönemle paralel olduğu, yatakta daha fazla zaman geçirmelerine rağmen çok az bir gürültüde bile hemen uyand ğ görülmüştür. Yaşl bireylerin uyku ile ilgili olarak yaşad ğ diğer sorunlar uykuyu başlatmada ve sürdürmede bozukluk (%40), gece uyuyamama (%30), insomnia (%29), oldukça erken uyanma (%19) gibi sorunlard r (3,7,11-15). Yaşl bireylerde uyku sorunlar na neden olan durumlar (3,7,12-17); Ağr Ulusal Uyku Kuruluşu 1996 y l nda 50 yaş n üzerinde artritli bireylerin yaklaş k %60 n n ağr nedeniyle uyku sorunu yaşad ğ n belirtmiştir. Diğer nedenlerle ortaya ç kan ağr lar da uyku sorunlar na neden olabilir, Kalp sorunlar palpitasyonlar, kalp yetmezliği, Nörolojik sorunlar üriner sorunlar ve yatak içinde hareketlerin k s tlanmas gibi nedenlerle parkinson hastalar, Üriner sorunlar inkontinans, noktüri, prostat hipertrofisi, Gastrointestinal sistem sorunlar gastroözefageal reflü, konstipasyon, 131

Akkuş Y, Kapucu S Menopoza bağl sorunlar, Deri kaş nt lar, allerjiler, sinüs sorunlar, Alzheimer, mental problemler, depresyon, bunama, bipolar bozukluklar, Santral sinir sistemi (SSS) ni uyar c ilaç kullan m, bronkodilatörler, kalsiyum kanal blokerleri, steroidler, dekonjestanlar, tiroid hormon ilaçlar (yaşl bireyler genellikle birden fazla ilaç kullanmaktad r. Bu ilaçlar n yan etkileri sonucu uyku problemleri gelişebilir. Yaşl larda uyku sorunlar na yol açan ilaçlara bakt ğ m zda; sedatif antidepresanlar ve sedatif antipsikotikler uyuklamaya, beta-blokerler uykuya dalmada soruna ve canl rüyalara, teofilin ve kafein gibi uyaranlar uyku zaman n n azalmas na neden olur. Yaşl bireylerde kafein ve diğer uyaranlar n etkileri daha uzun süreli olmaktad r. Nikotinin etkisi de kafein gibi olmaktad r. Sigara içenler içmeyenlere göre daha fazla uyku sorunu yaşayabilmektedir), Kurumda kalma (huzurevi ortamlar n n yeterince ayd nlat lmamas, geceleri ş ğ n sürekli aç k bulunmas, gürültü olmas ), Emeklilik, sosyal izolasyon, yaln zl k, aktivitelerde azalma, yatağa bağ ml olma, hareketsiz yaşam, alkol al m, kay p yaşama, günlük stres gibi psiko-sosyal faktörler, Sirkadyen ritm bozukluklar, uyku apne sendromu ve solunumsal uyku bozukluklar, huzursuz bacak sendromu gibi uyku sorunlar na yol açan hastal klar ya da semptomlard r. UYKU SORUNLARINA YOL AÇAN HASTALIKLAR Sirkadyen Ritm Bozukluklar Sirkadyen ritmleri, insan vücudunda s cakl k ve ayd nl k-karanl k siklusu olarak bulunmaktad r. Ayd nl k, günün zaman, sosyal aktivite ve yemek gibi d ş etkenler taraf ndan kontrol edilmektedir. Ayd nl kkaranl k siklusu uykumuzu kontrol eden en önemli etkenlerdendir. Yaşl larda görme problemleri, işitme sorunlar ve sosyal izolasyon gibi tüm bu etkenler d ş uyaranlar n azalmas na neden olmaktad r. Çoğu yaşl birey, gün ş ğ ndan yeterli miktarda yararlanamamaktad r ve ayd nl k-karanl k siklusu etkilenmektedir. Yap lan çal şmalarda toplumda yaşayan yaşl bireylerin günde yaln zca bir saat ve toplumda yaşayan Alzheimer hastalar n n yaln zca 30 dakika, kurumlardaki yaşl bireylerin ise 10 dakika kadar güneş ş - ğ ndan yararlanabildiği görülmüştür (3,5,7,8). Yaşl bireylerde en genel sirkadyen ritm bozukluğu gelişmiş uyku aşamas sendromudur. Yeteri kadar uyumalar na rağmen erken yatma ve erken kalkma nedeniyle yaşl bireylerde uyku düzeninin bozulduğu bir durumdur ve erkenden uyanma ve akşam n ilk saatlerinde aş r uyku şeklinde kendini gösterir. Bu durum uyan kl ğ n artmas na ve gün içinde uyuklamaya neden olur (7,8). Sirkadyen ritm bozukluğu olan yaşl bireylerden uyku uyan kl k zaman, günlük aktiviteleri ve uyan kl k seviyesi gibi bilgileri günlüğe kaydetmesi istenmelidir. Eğer yaşl bireyin yeterince gün ş ğ ndan yararlanmad ğ düşünülüyorsa ev d ş nda vakit geçirmesi için teşvik edilmelidir. Sirkadyen s cakl k siklusu melatonin sal n m ve uyku kalitesi ile ilişkilidir. Melatonin hormonu karanl kta uyku esnas nda pineal bezlerden salg lanmaktad r ve yaşla birlikte azalma göstermektedir. Bu nedenle son dönemlerde uyku sorunlar için melatonin içeren ilaçlar uygulanmaya başlanm şt r. Sirkadyen ritm bozukluklar egzersiz, yemek, sosyal aktiviteler gibi uyan kl k zaman n n fazla tutulmas n sağlayan aktiviteler ile önlenebilir (3,7,8,11,17). Uyku Apne Sendromu ve Solunumsal Uyku Bozukluklar Uyku apne sendromu ve solunumsal uyku bozukluklar, uyku esnas nda meydana gelen periyodik solunum bozukluklar n gösterir. Genellikle bu olaylar ya alt solunum yolundaki inspirasyon s ras ndaki t kan kl klar ya da SSS deki bir bozukluk sonucu solunum merkezinin etkilenmesi nedeniyle gelişebilir. Uyku apne sendromu s k uyanma ve uygunsuz zamanlarda uyumaya neden olabilir. Genç kad n ve erkeklerde solunumsal uyku bozukluklar oran %4-9 oran nda iken yaşlanma ile birlikte bu oran %45-60 lara ç kmaktad r. Uyku apne sendromu belirtileri yatak arkadaş, eş ya da hasta taraf ndan fark edilir. Horlama ve gün boyunca uykusuzluk en çok şikayet edilen durumlard r. Yaşl ve kilolu bireylerde horlama daha fazla görülmektedir. Bireyde arteryel kandaki oksijende ve kan bas nc nda düşme, katekolamin seviyesinde düşme görülür. Yaşl larda görülen aş r uykululuk bilişsel bozukluk, hipertansiyon ve kardiyak aritmiler uyku apne sendromu olas l ğ n gösterir. Yaşl bireyde bu sorunlar n olmas ve eşinden al nan öykü sendromun tan lanmas nda önemlidir. Eğer sorun orta derecede ise yaşl bireye kilo verme, yast ğ n ya da uyku pozisyonunun değiştirilmesi, alkol ve sedatif al m n n k s tlanmas önerilebilir. Ancak apne şiddetli ve bireyin yaşam n olumsuz yönde etkiliyorsa CPAP (sürekli bas nçl hava yolu tedavisi) uygulanmal d r (3,7,8,11,14,15). 132

Huzursuz Bacak Sendromu Bu sendrom noktürnal miyokulonus olarak da adland r l r ve bacaklarda kontrolsüz olarak tekrarlayan hareketlerle ortaya ç kar. Sendrom bireyde uykusuzluk ve gün içerisinde aş r uykululuğa neden olur. Nedeni bilinmemektedir fakat nörolojik anormallikle ilgili olduğu düşünülmektedir. Yaşlanmayla birlikte daha fazla ortaya ç kmaktad r. Hastan n öyküsünün al nmas, kesin teşhis için uyku bozukluğu laboratuvar na başvurmas gerekebilir. Tedavide ise yaşl larda karbidopa (sinemet) ya da pergolide gibi antiparkinson ilaçlar kullan labilir (3,7,8,12,17). İnsomnia İnsomnia hastal k olmay p bir belirtidir, uykuya başlamada ve uykuyu sürdürmede güçlük, erken uyanma gibi üç tipte görülebilir. 2003 y l Ulusal Uyku Vakf Amerika Birleşik Devletleri nde yaşl bireylerin %44 ünde haftada bir ya da birden fazla insomnia geliştiğini belirtmişlerdir. Sirkadyen ritm bozukluklar, apne ya da huzursuz bacak sendromu gibi uyku hastal klar, alkol, psikiyatrik durumlar ya da davran şsal bozukluklar, Parkinson, kronik obstrüktif akciğer hastal ğ, konjestif kalp yetmezliği, ast m, artrit ve kanser gibi kronik hastal klarda insomnia gelişebilir. Yaşl bireylerde inme (felç) ya da kalp hastal klar %77-97 oran nda kronik insomniaya neden olabilmektedir. Ayr ca sağl kl yaşl larda eşin ölümü ile %50 oran nda insomnia artmaktad r. İnsomnian n tedavisi için uyku hijyeninin (uyku hijyeni, kişinin etkin uykuyu uyuyabilmesi için dikkat etmesi gereken koşullard r) sağlanmas ve ilaç tedavisi ile bireyin desteklenmesi gerekmektedir (3,7,9,11-14,18). UYKU SORUNU YAŞAYAN YAŞLILARDA GÖRÜLEN BELİRTİLER Genellikle uyku sorunlar n n belirtilerini kişilerin eşleri ya da yatak arkadaşlar fark edebilir. Uykusuzluğun genel belirtileri şunlard r (3,7,9,10,12-19); Yorgunluk, Dikkatte azalma, Uykuya dalmada uzun zaman alma, Gece uyku s ras nda s k s k uyanma, Uyand ktan sonra uykuya dalamama, Gün içinde uyuma, Sabahlar baş ağr s, Horlama, Soluksuz uyanma, Uyku apnesi. UYKU SORUNLARI YAŞAYAN YAŞLI BİREYLERDE HEMŞİRELİK YAKLAŞIMI ve TEDAVİ Hemşireler toplumda, kurumlarda ve hastanelerde yaşl bireylerin bak m ndan sorumludur. Hemşireler sağl kl ya da hasta bireyde uyku düzensizliğine ilişkin bireysel, çevresel, fizyolojik ve tedavi ile ilgili risk faktörlerini gözden geçirerek eğitim ve gerekli bak m önlemlerini belirler. Ayr ca, hemşireler bireylerde uykuyu etkileyen olumlu ya da olumsuz faktörleri dikkate alarak basit önlemlerle uyku sorununu çözümleyebilir. Yaşl bireyde uyku bozukluklar - n n önlenmesinde sorunun saptanmas önem kazanmaktad r. Sorunun saptanmas nda hemşirelerin kapsaml bir değerlendirme yapmas ve değerlendirmeyi yaparken çeşitli değerlendirme formlar kullanmas gerekebilir. Eğer yaşl birey düzenli olarak uyku problemi yaş yorsa, öncelikle yaşl bireyin uyku sorunlar n n şekli, etkileyen faktörler, kulland ğ ilaçlar, alkol-kafein-nikotin al m gibi durumlarla ilgili kendi hakk nda bilgileri toplayabileceği bir günlük tutmas istenmelidir. Daha sonra yaşl bireyin eşi ya da ailesinden uyku al şkanl klar, gün içindeki uykusuzluk durumu, horlama ve diğer anormal davran şlar hakk nda bilgi toplanmal d r. Uyku sorunlar olan bireylere hemşire taraf ndan uyku hijyeni kurallar ve ilaçlar ile ilgili eğitim verilmesi gerekmektedir (3,7,8,20-24). Uyku Hijyeni ile İlgili Kurallar (3,7,9,14-17,23-29) Günün ayn saatlerinde düzenli olarak uyanmas ve yatmas, Gün içinde uyuma saatlerinin azalt lmas, Günlük düzenli olarak egzersiz yap lmas (yatma saatlerinden önce), Yatağ n yaln zca yatmak ve seks için kullan lmas, Stresli dönemlerde yatakta uzun süre kal nmamas, Yatmadan önce ağ r yemeklerden uzak durulmas, Yatmadan önce alkol, kafein, nikotin gibi maddelerden uzak durulmas (alkollü içecekler başlang çta uykuyu art r r, ancak gece uyku s ras nda kanda düzeyi azalarak erken uyanmaya neden olur), Yatmadan önce dişlerin temizlenmesi ve diğer rutin temizlik işlerinin tamamlanmas, Yatak odas çevresinin temiz, sessiz ve yeterli karanl ğa sahip olmas, Yatak k yafetlerinin geniş ve ferah olmas, 133

Akkuş Y, Kapucu S Eğer 30 dakika içinde uyuyam yorsa yatağ terk etmesi, müzik dinleme ve kitap okuma gibi yorucu olmayan aktivitelerde bulunmas, fakat bu esnada parlak ş ğa maruz kalmamas, Gün içerisinde yeterli ş ğa maruz kalmas na dikkat etmesi, Şişman bireylerin zay flat lmas, Gündüz 50 dakikadan fazla uyumamas (yap lan çal şmalarda yaşl bireylerin gün içinde çok fazla uyuduklar görülmektedir. Gün içinde 50 dakika uyuman n fonksiyonel kapasiteyi art rd ğ, gece daha rahat uyumay kolaylaşt rd ğ belirtilmektedir), Doktor taraf ndan reçete edilmeyen ilaçlardan kaç nmas konusunda eğitim verilmelidir. Tedavi Uyku sorunu olan yaşl bireylerde baş dönmesi ve denge sorunlar na, düşmelere neden olabildiğinden uyku ilaçlar başlanmamaktad r. T bbi tedavide en fazla kullan lan ilaçlar benzodiazepinler ve benzodiazepin türevi ilaçlard r. Bu ilaçlara tolerans çabuk gelişmektedir. Bu yüzden başlang çtaki etkisini göstermek için daha yüksek dozda vermek gerekmektedir. Antidepresan ilaçlar uyku bozukluklar n n tedavisinde kullan lmaktad r ve bağ ml l ğ art rmamaktad r. Food and Drug Administration (FDA) taraf ndan onaylanan melatonin reseptörlerini uyaran ilaçlar kullan lmaktad r. Menopoz sonras kad nlarda uykuya dalma güçlüğü insidans oldukça yüksektir. Menopozda görülen uyku bozukluklar n n tedavisinde östrojen içeren ilaçlar n kullan m uyku sorunlar ile baş etmede yard mc olabilir (3,7,8,18,23,24). Sonuç olarak, ülkemizde yaşl bireylerin say s artmakta ve buna bağl olarak yaşl bireylerin sorunlar da artmaktad r. Yaşl bireylerin kaliteli bir yaşam sürebilmeleri için kaliteli bir uyku almalar gerekmektedir. Hemşireler çal şt klar her alanda yaşl bireylerle karş laşmaktad r. Bu nedenle hemşirelerin yaşl bireylerin uyku sorunlar n değerlendirerek, yaşl bireylere uyku hijyeni ile ilgili eğitim ve dan şmanl k yapmalar gerekmektedir. KAYNAKLAR 1. Morgan K, Healey DW, Healey PJ. Factors influencing persistent subjective insomnia in old age: A follow-up study of good and poor sleepers aged 65-74. Age Ageing 1989; 18: 177-222. 2. Giron MS, Forsell Y, Bernsten C, et al. Sleep problems in a very old population: Drug use and clinical correlates. J Gerontol A Biol Sci Med Sci 2002; 57: 236-40. 3. Ancoli-Israel S, Cooke JR. Prevelance and comorbidity of insomnia and effect on functioning in elderly populations. Geriatr Soc 2005; 53: 264-71. 4. Rao V, Spiro JR, Samus QM, et al. Sleep disturbances in the elderly residing in assisted living: Findings from the maryland assisted living study. Int J Geriatr Psychiatry 2005; 20: 956-66. 5. Cohen D, Eisdorfer C, Prinz P, et al. Sleep disturbances in the instituonzalized aged. J Am Geriatr Soc 1983; 32: 79-82. 6. Ancoli-Israel S, Poceta JS, Stepnowsky C, et el. Identification and treatment of sleep problems in the elderly. Sleep Medivine Reviews 1997; 1: 3-17. 7. Martin J, Shochat T, Ancoli-Israel S. Assestment and treatment of sleep disturbances in older adults. Clinical Psychology Review 2000; 20: 783-805. 8. Kavamoto R, Doi T. Sleep problems as a risk factor for fall in community-dwelling older persons. Geriatrics Gerontology International 2002; 2: 16-22. 9. Monane M. Insomnia in the elderly. J Clin Psychiatry 1992; 53 (Suppl): 23-8. 10. Manabe K, Matsui T, Yamaya M, et al. Sleep patterns in a geriatric hospital. Gerontology 2000; 46: 318-22. 11. Rockwood K, Davis HS, Merry HR, et al. Sleep disturbances and mortality: Results from the canadian study of health and aging. JAGS 2001; 49: 639-41. 12. Sleep and aging. Erişim tarihi: 10.01.2006. Erişim adresi: http://www.nhlbi.nih.gov/health/prof/sleep/res_ plan/section4/section4c.html 13. Monjan A. Erişim tarihi: 10.01.2006. Erişim adresi: http://www.nhlibi.gov/health/prof/sleep/ sleep-04.htm 14. Kavamoto R, Yoshida O, Oka Y, Takagi Y. Risk factors for insomnia in community-dwelling older persons. Geriatrics Gerontology International 2004; 4: 163-8. 15. Kohen-Zion M, Stepnowsky C, Marler Shochat T, et al. Changes in cognitive function associated with sleep disordered breathing in older people. J Am Geriatr Soc 2001; 49: 1622-7. 16. Gooneratne NS, Weaver TE, Cater JR, et al. Functional outcomes of excessive daytime sleepines in older adults. JAGS 2003; 51: 642-9. 17. Vitiello MV. Erişim Tarihi: 16.01.2006. Erişim adresi: http://www.sleepfoundation.org/sleeptionary/index. php?id=7 18. Erişim tarihi: 08.01.2005. Erişim adresi: www.sleep foundation.org/2003poll.cfm 19. Erişim tarihi: 08.01.2005. Erişim adresi: http://www. sleepfoundation.org/_content/hottopics/2003sleeppoll ExecSumm.pdf 20. Akdemir N, Birol L. İç Hastal klar ve Hemşirelik Bak m. 2. Bask. Ankara: Sistem Ofset, 2004: 129-32. 21. Özdemir L, Akdemir N, Akyar İ. Hemşireler için geliştirilen yaşl değerlendirme formu ve geriatrik sorunlar. Türk Geriatri Dergisi 2005; 8: 94-100. 134

22. Review. The treatment of sleep disorders of older people. Consens Statement 1990; 8: 1-22. 23. McCall WV. Diagnosis and management of insomnia in older people. J Am Geriatr Soc 2005; 53: 272-7. 24. Dolman WB, MappSc B, LeBlanc VT, et al. Managing insomnia in the elderly-what prevents us using nondrug options? Journal Clinical Pharmacy Therapeutics 2003; 28: 485-91. 25. Vardar SA. Egzersiz ve uyku ilişkisi tam olarak biliniyor mu? Genel T p Derg 2005; 15: 173-7. 26. Alcohol and the elderly, İas Fact Sheets, 1-4. Erişim Tarihi: 06.01.2006. Erişim adresi: http://www.ias.org.uk 27. Campbell SS, Murphy PS, Stauble TN. Effects of nap on nighttime sleep and waking function in older subjects. JAGS 2005; 53: 48-53. 28. Lai HL. Self reported napping and nocturnal sleep in Taiwanese elderly insomniacs. Public Health Nursing 2005; 22: 240-7. 29. Floyd JA. Sleep promotion in adults. Annual Review of Nursing Research 1999; 17: 27-56. YAZIŞMA ADRESİ Dr. Sevgisun KAPUCU Hacettepe Üniversitesi Sağl k Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü İç Hastal klar Hemşireliği Anabilim Dal 06100 Samanpazar -ANKARA 135