İş Sağlığı ve Güvenliğinin Kavram ve Kurallarının Gelişimi 1
Amaç İş sağlığı ve güvenliğinin dünyadaki ve ülkemizdeki tarihsel gelişimi ve bugünkü İSG uygulama ilkeleri hakkında bilgi sahibi olmak ve İSG uygulama ilkelerini öğrenmek. 2
GİRİŞ İş yerinde çalışma koşullarını düzenlemek üzere geliştirilmiş İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) mevzuatları, İş Sağlığı ve Güvenliği hareketinin başlangıcı olmakla beraber, bugünkü anlamda İş Sağlığı ve Güvenliği kültürü oluşumu çabalarına zemin hazırlamıştır. Ancak, işletmelerde İş Sağlığı ve Güvenliğinin sağlanabilmesi için hukuki mevzuatların yürürlülüğe koymanın yetersizliği, iş kazalarının ve meslek hastalıklarının günümüzde giderek artması ile ortaya çıkmış bulunmaktadır. Modern İş Sağlığı ve Güvenliği kültürünün oluşturulması yirminci yüzyıldan sonra mümkün olmaya başlamış,aksiyon ve metotları ise ancak son yüz yıl içinde geliştirilmiştir. 3
1992 yılında Uluslararası Ergonomi Birliği nin (International Ergonomics Association, IEA) üyesi bulunan 25 ülkede yaptırdığı araştırmaya göre; Ergonominin uygulama alanları arasında iş sağlığı ve güvenlik konusu (% 84) ilk sırada yer. 4
Bunu; Endüstri Mühendisliği, Biomekanik, İş yükü, insan, Bilgisayar arakesiti, Mobilya tasarımı, Eğitim, Antropometri, Psikoloji vb. takip etmektedir. 5
İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamalı Ergonomi nin en önemli konusunu teşkil etmektedir 6
Ergonomi İnsan ve çalışma ortamı arasındaki ilişkiler topluluğudur. Temel iş sağlığı ve güvenliği prensipleri ergonominin temel şartlarını oluşturur. iş yeri koşullarında mesleki risklerin araştırılması, hata ve kazaların azaltılması, Çalışanın sağlık, güvenlik ve mutluluğunun korunması, iş veriminin artırılmasına dair uygulamalar temel şartlardır. 7
Çalışma ortamı bireylerinin tamamının değişim ihtiyacı olmayabilir. Ergonomik uyumun sağlanması, çalışma alanında daha çok insan daha rahat çalışmasına ve daha sağlıklı ortamın oluşmasına imkan sağlayacaktır. Çalışma ortamlarındaki iş prosesleri ve proses adımlarında ergonomik yapılandırmanın oluşturulması, bu alanda yapılan küçük değişikliklerin çalışanın üretkenliği ve mesleki sağlık ve güvenliği açısından önem taşır. 8
ERGONOMİ VE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İnsan yaşadığı çevre ile sıkı bir etkileşim içindedir. Çalışanın,çalışma ortamından kaynaklanan olumsuzlukların yaratacağı maruziyetten korunması için ergonomik yapı başta olmak üzere tıbbi, teknik, ekonomik ve psikolojik konularda çalışmalar yapılmalıdır. Uygulamalı Ergonomi; Çalışanın sağlığı, çalışanın güvenliği, iş hijyeni kuralları çerçevesinde çalışma ortamının insan faktörü ile uyumunu inceleyerek, mesleki risk ve hastalıkların ve dolayısıyla iş kazalarının en alt düzeye indirilmesi çalışmalarını kapsar. 9
İşyerindeki fiziksel stresin miktarını minimum hale getirmek, insan ve teknolojilerin etkileşim yollarının sürekli çalışılmasını gerektirir. Bu çalışmalar sonrasında bu çalışmalardan elde edilen kazanımlar etkileşimi geliştirmek için uygulamaya konur. Bu uygulama Ergonomi biliminin diğer bir tanımıdır. Ergonomi kavramı pratikte iş yerinden kaynaklanan tüm fiziksel stresin en aza indirgenmesi için kullanılır. 10
Bir makina veya sistem gerektiğinden fazla komplike veya temasında tehlike ve riskler mevcut ise çalışanların tam verimli olmaları beklenemez. Uygunsuz ve riskli çalışma ortamının ortaya çıkması, sağlık ve güvenliğin tesis edilememesinden kaynaklanan ve dolayısıyla da üretime, kaliteye ve verimliliğe zarar veren etkenleri yaratır. Uygulamalı ergonomi, çalışma ortamında canlılık ve güvenli ve sağlıklı ortamın oluşmasına sağlar. 11
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İş Sağlığı ve Güvenliği kültürel kavramında Tıbbi, teknik, ekonomik, sosyal, hukuki ve çevra yönleri olan bir kavram olarak (Occupational Safety and Health), çalışanların iş kazaları ve meslek hastalıklarına karşı korunmalarının sağlanması şeklinde tanımlanabilir. 12
İş Sağlığı ve Güvenliği; Çalışanların iş prosesi sürecinde çalışma ortamında karşılaştıkları sağlık,fiziksel ve mesleki risklerin önlenmesi, ortadan kaldırılması veya azaltılması etken maruziyetin tanımlanarak bertaraf edilebilmesi üzerine kurgulanmış kültürel Oluşumu kapsar. Çalışanların, çalışma koşullarının olumsuz etkilerinden, iş kazaları, meslek hastalıkları ve bunların zararlarından korunma çalışmaları ile güvenli çalışma alanları oluşturma bu kapsamda değerlendirilecek konular arasında yer alır. 13
İş Sağlığı ve Güvenliği hakkında literatürde bir çok tanıma Rastlanır. 1- İş Sağlığı ve Güvenliği; iş yerlerindeki çalışma şartlarını sağlık ve güvenlik içinde olmasını temin eden ve sonucunda iş kazaları ile meslek hastalıklarını azaltan bir bilimdir. 2- İş Sağlığı ve Güvenliği; işyerlerinde işin yapılması ve yürütümü ile ilgili olarak oluşan tehlikelerden ve sağlığa zarar verebilecek şartlardan korunmak ve daha iyi bir çalışma ortamı sağlamak için yapılan sistemli çalışmalardır. 14
3- İş Sağlığı ve Güvenliği; İşyerlerinde, çalışanların işin yapılması ile ilgili olarak ortaya çıkan tehlikelerden, bedensel ve ruhsal olarak zarar görmemesi için alınması gerekli hukuki, teknik ve tıbbi önemleri sağlamaya yönelik çalışmalardır. 4- İş Sağlığı ve Güvenliği (hukuki açıdan), işin yapılması sırasında çalışanların karşılaştığı tehlikelerin ortadan kaldırılması veya azaltılması konusunda, esas olarak işverene, kamu hukuku temelinde getirilen yükümlülüklere ilişkin hukuk kurallarının bütünüdür. 15
5- İş Sağlığı ve Güvenliği; İş kazalarını, meslek hastalıklarını, yangınları ve (sanayileşme hastalığı diyebileceğimiz) insan bunalımlarını ortadan kaldırmak ya da en az düzeye indirmek amacıyla alınması gereken önlemlerin tümüdür. 6- İş Sağlığı ve Güvenliği; Kaza olduktan sonra konuyu ele alan değil, kaza ihtimallerini ortadan kaldırmaya yönelik çalışmalar yapan teknik bir bilim dalıdır. 16
İş kazaları ve meslek hastalıkları, Çalışanın işe dayalı risklerden kaynaklanan zarar ve hastalıktır. İş kazasının ve meslek hatalığının tanımı; 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununa göre;. MADDE 11 - A) İş kazası, aşağıdaki hâl ve durumlardan birinde meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedence veya ruhça arızaya uğratan olaydır: a) Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, b) İşveren tarafından yürütülmekte olan iş dolayısıyla, c) Sigortalının, işveren tarafından görev ile başka bir yere gönderilmesi yüzünden asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda, d) Emzikli kadın sigortalının çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, e) Sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere toplu olarak götürülüp getirilmeleri sırasında, B) Meslek hastalığı, sigortalının çalıştırıldığı işin niteliğine göre tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık sakatlık veya ruhi ârıza halleridir. 17
Meslek hastalığı,; işin niteliğine göre tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğranılan geçici veya sürekli hastalık, sakatlık veya ruhi arıza halleri olarak tanımlanır. 18
Sağlığı ve Güvenliğinin Yaklaşımı İş sağlığı ve güvenliği çalışmalarında, çalışanların iş yerinin olumsuz etkilerinden ve doğabilecek hastalıklardan koruyarak, rahat, güvenli ve huzurlu bir ortamda çalışmalarının sağlanması amaçlanır. İş Sağlığı ve Güvenliğinin sağlanması sosyal sistemi ve Toplumsal yapıyı doğrudan etkiler. Toplumun etkileşimini sağlayan çeşitli kurum ve kuruluşlar konu ile yakından ilgilidir. 19
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNİN TARAFLARI İş sağlığı ve güvenliğinin tesis edilmesinde üç ana taraf vardır. 1. Devlet 2. İşveren 3. Çalışan DEVLET; Yaptırım gücünü kullanır,yasal düzenlemeleri gerçekleştirir. Denetim ile uygulamaları takip eder sosyal ve yasal adaleti sağlamakla sorumludur. İŞVEREN: Yasaları uygular,çalışma ortamının risklerinin bertarafı için planlama ve uygulamaları yapar,test ve ölçümleri gerçekleştirir, çalışanın bilgilenmesini ve eğitimin sağlar,iş yeri ve eklentilerinde iş prosesi uygulamalarında işe uygun eleman görevlendirerek mesleki yeterliliği sağlar, etkin denetimden sorumludur. 20
İşveren bu yolla; Çalışanların korunmasını Üretim güvenliğinin sağlanmasını İşletme güvenliğinin sağlanmasını gerçekleştirir. ÇALIŞAN: iş görme yed emini yerine getirirken işyerinin kurallarına ve işverenin talimatlarına uyar iş sağlığı ve güvenliği prensiplerinin uygulanmasına dair alınan kararlara ve talimatlara uymak zorundadır. 21
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNİN TARİHİ GELİŞİMİ Sağlık ve güvenliğin tesis edilmesi sürekliliği zorunlu kılar. Eski Mısırlılar M.Ö. 1500 başlar. Halen ayakta bulunan piramitlerden akılda kalan, inşaatı için yeterli iş gücünün sağlanması için, tıbbi servisler kurulmasıdır. M.Ö. 2000 lerde Babilliler devrindeki Hammurabi Kanunlarında İş Sağlığı ve Güvenliği hususunda hükümler bulunmaktaydı: 22
Eğer bir müteahhidin sağlam yapmadığı bir binanın çökmesi sonucunda bina sahibi hayatını kaybederse, müteahhit ölüm cezasına çarptırılır; eğer bina sahibinin oğlu hayatını kaybetmişse, müteahhidin oğlu ölüm cezasına çarptırılır; eğer bina sahibinin kölesi hayatını kaybetmişse, müteahhit aynı değerde bir köleyi bina sahibine verir. Eğer müteahhidin sağlam yapmadığı bir binanın çökmesi sonucunda bina sahibinin malları hasar görmüşse, müteahhit binayı yeniden yapacağı gibi, bina sahibinin tüm zarar ve ziyanını da karşılayacaktır. Bir binanın inşaat kurallarına uyulmadan yapılan bir duvarı yıkılırsa, müteahhit tüm masrafları kendisine ait olmak üzere o duvarı sağlamlaştırmak zorundadır. 23
On sekizinci yüzyıl, İşçi Hastalıkları Üzerine Konuşmalar ı yazan Ramazzani nin makalelerini görmüştür. Ramazzini eserlerinde, işçilerin katlandıkları rahatsızlıklar ile onların meslekleri arasındaki ilişkileri ortaya koymuştur ki, bugün hala geçerliliğin korumaktadır. On dokuzuncu yüzyılın başlarında ve sonrası gelişen sanayileşmenin getirdiği problemlerden biri de fabrikalarda ve diğer işyerlerinde çalışanların karşılaştıkları tehlikeler ve kötü çalışma koşulları olmuştur. Büyük bir hızla ilk makinelerin yapılışı ve fabrikaların kuruluşu heyecanı yanında bunların getirdiği kötü çalışma koşullarının üzerinde durmak kimsenin aklına gelmemiştir. 24
Çalışanların işverenlere karşı korunması fikri ilk defa on dokuzuncu yüzyıl başlarında Birleşik Krallıkta (İngiltere) tekstil fabrikalarında çalışan kadınların ve küçük çocukların çektiği ızdırap ve acıların kamuoyuna intikali sonucu meydana gelen bir ayaklanma ile ortaya çıkmıştır. Bu ayaklanmanın öncülerinden olan tekstil fabrikatörü Robert Oven, çocukların çalışma koşullarını kendi fabrikasında düzenleyerek İş Sağlığı ve Güvenliğini ilk defa iş yerine sokan insan olarak tanınmıştır. Bu hareket sonucu olarak 1802 de İngiltere de Çıraklık ve Sağlık Ahlakı Kanunu çıkarılmıştır. 25
Özellikle Dünya Savaşları sırasında, kullanılan savaş tekniklerinin eğitimindeki hasar ve kazalar, hasmın verdiği kayıplardan çok daha yüksek olduğunun saptanması, İş Sağlığı ve Güvenliği konusuna eğilmenin önemli bir sebebi olmuştur. Bu periyot süresince, iki kritik karara ulaşıldı: güvenlik ile kalite ve kazalar ile verimlilik arasındaki bağlantıların kesin varlığı. 26
Ülkelere göre İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili ilk yasalar Belçika da 1810, İngiltere de 1833, Almanya da 1839, İsviçre de 1840, Fransa da 1841ve Amerika da 1877 yılında çıkarılmıştır. Ülkemizde ise ilk yazılı belge 1865 yılında çıkarılan Dilaver Paşa Nizamnamesi dir 27
İş Sağlığı ve Güvenliğinin tarihi gelişiminde önemli aşamalar aşağıda özetlenmiştir: M. Ö. 400 yıllarında Hipokrat, meslek hastalığı yapabilecek maddelerin varlığından söz etmiştir, 1531 Yılında Paracellus maden (özellikle kurşun ve civa) hastalıklarının etkilerinden söz etmiştir, 1746 Yılında Goldschmied dikiş dikerken parmağa iğne batmasını önlemek için yüksüğü icat etmiştir, 28
1785 Yılında, sanayileşmenin başlangıcı (buhar makinesinin icadı) ile kaza verileri toplanmaya başlanmıştır, 1802 Yılında, sanayileşmenin hızlanması (mekanizasyon hızı artması) ile, İngiltere de günde 14 saat çalıştırılan çocuk işçiler (yaşları 4-6 civarında olan bu çocuklar, boyları tezgaha yetişmediğinden bir sandalyeye çıkarılarak çalıştırılıyordu) için Çocukların Korunması Kanunu çıkarıldı. Bu kanun daha sonra, 1833 lerde kadınları da koruyacak şekilde genişletildi, 29
1802 Yılında İngiltere de fabrikalar kanunu yürürlüğe konuldu. Dünyada ilk defa yapılan bu İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu adı Çıraklık Sağlık ve Ahlakı Kanunu idi, 1828 Yılında Prusyalı (Alman) General Kon Horn, orduya almak için sağlam genç erkekler bulamadığından şikayetle, genç yaşta çocuk işçilerin fabrikada çalıştırılarak sakatlanmasını önlenmesi için ve fabrikalara çocuk işçilerin özellikle erkek çocukların alınmasının yasaklanmasını Prusya kralından talep etti (böylece gençlere ilkokul öğrenimi alma mecburiyeti getirildi), 30
1831 Yılında, buhar kazanlarının kontrolü için Polis Kontrol Tüzüğü yayınlandı, 1833 Yılında İngiltere de iş yerlerinin genel koşullarını saptayan ve devlet tarafından denetimini öngören bir örgüt kuruldu, 1839 Yılında Prusya da İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu çıkarıldı. Kanunla, 9 yaşından küçük çocukların çalışması yasaklandı. 9-15 yaş arası çocukların günde en çok 10 saat çalışması sınırı getirildi, gece 21-05 arası vardiya çalışması çocuklara yasaklandı, öğle paydosu 1 saat, kahvaltı ve ikindi yemeği 15 dakika olarak kabul edildi ve ayrıca Çalışma Bakanlığı kuruldu, 31
1845 Yılında Prusya Esnaf Derneği, izin alınarak kurulacak (yangın çıkabilecek işler ve yerler, barut imalatı, yüksek fırın çalışmaları vb.) tehlikeli tesis sistemlerini belirleyen bir katalog yayınlandı, 1853 Yılında, 12 yaşından küçük çocukların çalışma yasağı, 12-14 yaş arası çocukların günde 10 saatten fazla çalıştırılmamaları, gençlere en az 2 saat dinlenme verilmesi hakkında kanun çıkarıldı, 1865 Yılında Prusya Maden Kanunu çıkarıldı ve Maden Polis Teşkilatı kuruldu, 1865 Yılında yurdumuzda, Zonguldak Kömür Havzası ndaki çalışma usullerini tesbit eden Dilaver Paşa Nizamnamesi çıkarıldı, 32
1866 Yılında Buhar Kazanları Kontrolü Derneği kuruldu, 1869 Yılında Kuzey Almanya Sanayi Derneği kurularak, fabrikalarda Teknik İş Sağlığı ve Güvenliği sistemi kuruldu, 1884 Yılında Kaza Sigortası kanunu çıkarılarak işverenlerin mesuliyet ve yükümlülük taşıması ve kaza primi ödemesi mecburiyeti getirildi, 1890 Yılında çalışma güvenliğinin kurallarının belirlenmesi amacıyla ilk uluslararası konferans yapıldı, 33
1891 Yılında pazar günü çalışma yasağı, çalışma süresi haftalık 65 saatte sınırlandırılması, loğusaların 6 hafta izin hakkı, fabrika denetim sisteminin sanayi denetimi şekline dönüştürülmesi, 13 yaşından aşağı yaşta çocuk işçi çalışma yasağı ve sanayi denetim memurlarının mahalli polis denetimi yetkilerinin üstlenmesi gibi kanunlar çıkarıldı, 1906 Yılında, beyaz fosforun sanayide kullanımı ve gece çalışma şartlarının belirlenmesi üzerine kanunlar çıkarıldı, 1913 de A.B.D. de Ulusal Güvenlik Konseyi (NSC) kuruldu, 1918 Yılında, günde azami 8 saat çalışma kabul edildi, 34
1921 Yılında ülkemizde Ereğli Havza-i Fahmiye Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun yürürlüğe girdi, 1925 Yılında, meslek hastalıkları ve yol kazalarının iş kazası kabul edilmesi gibi sigorta kanunda düzenlemeler yapıldı, 1946 Yılında ülkemizde Çalışma Bakanlığı kuruldu, 1949 Yılında Merkezi İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü kuruldu (SOEST), 1953 Yılında Almanya için ilk İş Sağlığı ve Güvenliği Kongresi yapıldı, 35
1955 Yılında İtalya da ilk Kazalardan Korunma Dünya Kongresi yapıldı, 1961 Yılında Boon da İş Sağlığı ve Güvenliği Çalışma Derneği kuruldu, 1963 Yılında, kanunda yirmiden fazla işçi çalışan iş yerlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği sorumlusu bulundurulması mecburiyeti getirildi, 1964 Yılında ülkemizde İş Sağlığı ve Güvenliği Müfettişliği Örgütü, daha sonra İşçi Sağlığı ve İş Sağlığı ve Güvenliği Merkezi (İSGÜM) kuruldu, 36
1964 Yılında ülkemizde 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu çıkarıldı, 1970 de A.B.D. de Mesleki Güvenlik ve Sağlık Kanunu (OSHA) çıkarıldı ve daha sonralar Ulusal Mesleki Sağlık ve Güvenlik Enstitüsü (NIOSH) ve Amerikan Güvenlik Mühendisleri Derneği kuruldu, 1971 Yılında ülkemizde İş Kanunu çıkarıldı, 1972 Yılında Dortmund da İş Sağlığı ve Güvenliği ve Kaza Araştırma Merkezi (Bundesanstalt für Arbeitsschutz Undfalforschung-BAU) kuruldu, 37
1973 Yılında, İş Sağlığı ve Güvenliği kanununa göre, iş yeri hekimi ve iş yeri güvenlik elemanı istihdamı zorunluluğu getiren genelge kabul edildi, 1974 Yılında, Wuppertall de İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili yüksek mühendislik bölümü açıldı. 38