GİDENGELMEZ DAĞI YABAN HAYATI GELİŞTİRME SAHASI ENVANTER ÇALIŞMALARINDA DOLAYLI YÖNTEMLERİN KULLANILMASI Alper Ertürk Ali Onur Sayar Hasan Emir Taner Hatipoğlu Hacettepe Üniversitesi Ankara Üniversitesi DKMPGM DKMPGM Muzaffer Uyanık Cemal Akcan Evren Koban Cevdet Uğuz DKMPGM DKMPGM TÜBİTAK MAM GMBE Kocaeli, Türkiye Afyon Kocatepe Üniversitesi Afyon, Türkiye İrfan Kandemir Ankara Üniversitesi Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü bünyesinde oluşturulan Yaban Hayatı Geliştirme Sahaları (YHGS) ilgili yönetmelik uyarınca yaban hayatının geliştirildiği, av hayvanlarının yerleştirildiği, yaşama ortamını iyileştirici tedbirlerin alındığı ve gerektiğinde özel avlanma planı çerçevesinde avlanmanın yapılabildiği alanlar olarak tanımlanmıştır. Bu doğrultuda hedef türlerin etkin korunması ve sürdürülebilir avcılığın sağlanabilmesi için uygun envanter çalışmaları uygulanmalıdır. Buradan hareketle DKMPGM tarafından Gidengelmez Dağı YHGS pilot bölge olarak seçilmiştir. Çalışmada dolaylı yöntemler kullanılarak türler hakkında bilgi edinilmesi amaçlanmış, ağırlıklı olarak kullanılan fotokapan yönteminin yanı sıra hedef tür olan Capra aegagrus (yaban keçisi) için uygulanan moleküler yöntemler ile de çalışmanın desteklenmesi öngörülmüştür. Fotokapan çalışmaları sırasında alanda aktif durumda bulunan 14 fotokapan 935 fotokapan-gün değerine ulaşmış ve bu süreçte 12 memeli türüne ait 335 kayıt elde edilmiştir. Çalışma sırasında ayrıca alanda kaçak avcılık ve evcil sürü otlatma gibi tehditlerin de var olduğu görülmüştür. Çalışma kapsamında planlanan
moleküler örneklemelerin evcil sürü faaliyetlerinin azalmakta olduğu sonbahar aylarında gerçekleştirilmesi planlanmaktadır. AMAÇ Ulusal Biyoçeşitliliğin ve Gen Kaynaklarının Korunması Hedefleri Doğrultusunda Büyük Memeli Türlerinin Araştırılması, Korunması ve Yönetimi Projesi kapsamında Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü (DKMPGM) tarafından pilot bölge olarak belirlenen Antalya Akseki ilçesi Gidengelmez Dağı Yaban Hayatı Geliştirme Sahası (YHGS) ve çevresinde planlanan çalışmada fotokapan yöntemi ve genetik işaretleme yöntemlerinin kullanımı ile sahada hedef tür olarak belirlenen Capra aegagrus (yaban keçisi) ve diğer türlere yönelik envanter ve izleme çalışmalarının gerçekleştirilmesi amaçlanmıştır. Sürdürülebilir yaban hayatı yönetimi için mevcut korunan alanların sınırları içerisinde bulunan stok popülasyonların büyüklük, yoğunluk gibi önemli parametrelerinin değerlendirilmesi ve bu bilgilerin yıllar boyunca sistematik bir şekilde kaydedilmesi oldukça önemlidir. Ancak, özellikle karnivor memeli türlerinin besin zincirinin üst basamaklarında yer almaları nedeniyle nadir türler olmaları, genellikle gececil aktivite sergilemeleri ve belirgin bir saklanma davranışlarının olması nedeniyle doğrudan gözlem veya bireylerin yakalanıp serbest bırakılması gibi yöntemlere başvurularak haklarında bilgi toplanması oldukça zordur. Ayrıca mevcut vejetasyon yapısı ve topografik etmenler de bir çok sahada doğrudan gözleme dayalı envanter yöntemlerini başarısız kılmaktadır. Tüm bu nedenlerden dolayı söz konusu türlere yönelik izleme ve envanter çalışmalarında dolaylı yöntemler olarak adlandırılan, bireylerin yaşadıkları alanda bıraktıkları iz ve işaretler gibi belirteçlerin yardımı ile alan kullanımlarının ve bölgedeki göreceli bolluklarının hesaplandığı yöntemler de tercih edilmektedir. Son yıllarda gelişen teknoloji ile birlikte kullanımı artan dolaylı yöntemlerden fotokapan yöntemi ve moleküler teknikler ile daha kesin ve net veriler elde edilebilmektedir. Bu çalışmanın kapsamını da pilot bölge olarak seçilen Antalya Akseki Gidengelmez YHGS yürütülmekte olan uzun dönem fotokapan çalışmaları ve dışkı örneklerinden DNA analizi yöntemi ile gerçekleştirilen moleküler yöntemler oluşturmaktadır. Bu bağlamda çalışma kapsamı ayrıntıları ile verilecek olursa;
Alanda yayılış gösteren türlerin mevsimsel ve gün içi aktivitelerinin belirlenmesi ve bu sayede alan kullanımlarının zamansal olarak kaydedilmesi, Pilot çalışma bölgesinde yayılış gösteren nadir karnivor türlerin populasyon büyüklüklerinin hesaplanması ve sıklıkla kullandıkları alanların belirlenmesi ile gelecekte tasmalama çalışmalarının gerçekleştirilebileceği mevkilerin belirlenmesi, Fotokapan kayıt değerlerinin incelenmesi ile türlerin geçiş bölgelerinin belirlenmesi ve bu sayede dışkı analizleri için gerekli materyallerin toplanması sırasında kullanılacak çizgi transekt rotalarının belirlenmesi, Alanda C. aegagrus türüne yönelik sistematik dışkı toplama çalışmalarının ardından gerçekleştirilecek DNA analizleri ile türün alandaki yaklaşık populasyon büyüklüğünün tahmin edilmesi oluşturmaktadır. FOTOKAPAN ÇALIŞMALARI Büyük memeli türlerine yönelik çalışmalarda son yıllarda sıklıkla kullanılan dolaylı yöntemlerin başında fotokapan yöntemi gelmektedir (TEAM, 2002). Özellikle nadir ve gececil türlere yönelik uygulamalarda kesin sonuçlar veren yöntem, ülkemizde de son yıllarda birçok araştırmacı tarafından tercih edilmiş ve bu çalışmalar sayesinde türler hakkında önemli bilgiler elde edilmiştir. Örneğin; Karabük ili Yenice ilçesinde sistematik fotokapan örneklemesi ile yapılan uzun dönem izleme kapsamında Felis silvestris (Yaban Kedisi) türünün alandaki popülasyonu hakkında önemli bulgulara ulaşılmıştır (Can, 2008). Marmaris ve çevresinde Caracal caracal (Karakulak) türünün habitat farklılıklarına göre alan kullanımları ve diğer ekolojik özellikleri incelenmiştir (İlemin, 2010). Ankara Beypazarı ilçesinde yine sistematik fotokapan örneklemesi ile bölgede yayılış gösteren türlerin aktivite desenleri, yükseklik ve habitat özelliklerine göre dağılımları ve özellikle Lynx lynx (Vaşak) türü ile ilgili populasyon tahminleri gerçekleştirilmiştir (Mengüllüoğlu, 2010). Batı Karadeniz bölgesinde; Bartın, Karabük ve Kastamonu illerini kapsayan geniş bir bölgede yürütülen bir diğer çalışmada ise türlerin uzun dönem izlemesi ile alanlar arasındaki çeşitlilik değerleri, komünite parametreleri ve bölgedeki korunan alanların mevcut durumu gibi analizler de gerçekleştirilmiştir (Soyumert, 2010). Gidengelmez Dağı YHGS sınırları içerisinde 6 adet Reconyx PC900 HyperFire Proffessional ve 8 adet Bushnell Trophy Cam HD Max olmak üzere toplam 14 fotokapan
cihazı ile uygulanmakta olan çalışma Haziran ayı içerisinde başlatılmış ve halen devam etmektedir. Çalışmada, topoğrafik yapı ve bitki örtüsü sınıfları dikkate alınmak kaydıyla, bölgede görev yapan DKMP Av Koruma ekiplerinin tecrübeleri, literatür bilgileri ve iz-işaret gözlemlerinin ardından belirlenen 9 bölgeye oportünist fotokapan yöntemi yaklaşımı ile cihazlar yerleştirilmiştir (Şekil 1). Şekil 1. Fotokapan İstasyonlarının Bulunduğu Alanlar N Çalışmada fotokapan cihazlarının konuşlandırılacağı alanların belirlenmesinin ardından bu bölgelerde bulunan sırt ve vadi geçişleri, vadi içlerindeki patikalar ve dar koridorlar belirlenerek eldeki cihazlar bu noktalara yerleştirilmiştir. Söz konusu noktalara yerleştirilen fotokapan cihazları uygun protokol izlenerek 30-45 günlük periyotlar halinde ziyaret edilmekte, kart ve pil değişimleri yapılarak mevcut veriler veri tabanına kaydedilmektedir (Sanderson, 2004).
Çalışma sırasında belirlenen istasyonlara yerleştirilen fotokapan cihazlarının yakınına türün dikkatini çekecek besin, koku maddesi vb. ilgi çekici maddeler kullanılmamaktadır. Bu yöntem fotokapan cihazlarının kullanıldığı birçok çalışmada uygulanmasına rağmen (Kauffman et al., 2007) bu çalışma kapsamında alanda yayılış gösteren türlerin doğal alan kullanımının ortaya konmasının amaçlanmasından dolayı tercih edilmemiştir. MOLEKÜLER YÖNTEMLER Yaban hayvanlarına yönelik populasyon genetiği ve koruma genetiği çalışmalarında birçok farklı moleküler yöntem uygulanmaktadır. Bu yöntemlerden öne çıkanlar arasında Mitokondriyal DNA analizleri ve Mikrosatelit DNA analizleri yer almaktadır. Ayrıca Y kromozomu çalışmaları da önemli bilgiler sağlayabilmektedir. Bu noktada çalışma için uygun yöntemi seçmede hedeflenen çalışmanın amacının ne olduğu ve ne gibi sorulara cevap arandığı önem taşımaktadır. Populasyon genetiği ve koruma genetiği çalışmaları örneklemin yeterli sayıya ulaşarak başarılı olabilmesi için özellikle yaban hayvanları için uzun ve yorucu süreçleri beraberinde getiren arazi çalışmaları gerektirmektedir (Taberlet et al., 1999). Bu nedenle dolaylı yöntemler ile elde edilecek örneklerin hızlı ve kolay elde edilebilmelerinden dolayı dışkı, ölü bireyler gibi materyallerden alınacak örnekler ile yapılan çalışmaların sayısı son yıllarda oldukça artmıştır (Lucchini et al., 2002; Creel et al., 2003; Fabbri et al., 2007). Söz konusu yöntemin karnivor türleri üzerinde uygulandığında daha başarılı olduğu bilinse de son yıllarda ilgili prosedürlerin geliştirilmesi ile C. aegagrus gibi herbivor türler için de başarılı sonuçlar verdiği bilinmektedir (Zhang et al, 2006). Ancak bu yöntemin önemli handikapı yeterli ve bozunmamış DNA materyali içeren dışkı örneklerinin bulunması ve bozunmadan saklanabilmesindeki zorluklardır (Özüt, 2001). Bu noktada İz ve işaret çalışmaları sırasında elde dilecek dışkı örneklerinin %96 lık etanol çözeltisine alınarak saklanmasını uygun görmekle birlikte farklı türler üzerine yürütülen çalışmalarda farklı yaklaşımlar da söz konusudur (Ernest et al., 2000; Frantz et al., 2003). Çalışma kapsamında özellikle C. aegagrus türünün envanterine yönelik dolaylı yöntemlerin kullanılması öngörülmüştür. Bu noktada Basit Dizi Tekrarları-Simple Sequence Repeats (SSR) olarak da adlandırılan Mikrosatelit DNA İşaretleri uygun yöntem
olarak öne çıkmaktadır. Çekirdek genomunda yer alan bu tekrarlar kısa alel uzunlukları nedeniyle DNA parçalanmış olsa da dışkı DNA sı çalışmalarında veri elde etmenin mümkün olduğu nükleotid dizileri olmalarından dolayı tercih edilmiştir. Evrimsel hızları nedeniyle populasyon/tür içindeki bireyleri tanımlama, çeşitliliği tespit etme ve ebeveyn tayini çalışmalarında sıklıkla tercih edilen işaretlerdir (Marucco et al., 2009). Bu sayede elde edilen dışkı örneklerinin analiz edilmesi ile birey tespitinin yapılması mümkün olmakta, böylece yöntem envanter çalışmalarında kullanılabilmektedir. Proje kapsamında toplanılan örnekler 15 mikrosatelit DNA işareti kullanılarak genotiplendirilecektir. Ayrıca, cinsiyet belirlemek üzere AMELXY lokusu analiz edilecektir. Pilot bölge olarak belirlenen Gidengelmez YHGS de yürütülen çalışmaların alanda yoğun faaliyet gösteren kıl keçilerinin sonbaharda alanı terk etmelerinin ardından başlatılması planlanmaktadır. Ayrıca bu dönemde C. aegagrus türünün de daha alçakta bulunan vadi tabanlarında daha çok vakit geçirdiği bilinmektedir (Turan, 1984). Bu nedenle çalışmanın Ekim ayı içerisinde başlatılması planlanmıştır. Çalışma sırasında elde edilen her bir dışkı örneği alındığı yerin konum bilgisi, örnek numarası, alındığı tarih ve tazelik durumu gibi bilgileri içerecek şekilde kayıt altına alınacaktır. Çalışma sırasında elde edilen dışkı, kan ve doku örneklerinin tamamının analiz çalışmaları TUBITAK Marmara Araştırma Merkezi Gen Mühendisliği ve Biyoteknoloji Enstitüsü Hayvan Genetiği laboratuvarlarında Afyon Kocatepe Üniversitesi Veteriner Fakültesi ile işbirliği dahilinde gerçekleştirilecektir. SONUÇ Çalışmanın başlangıcından bu güne kadar alanda 14 fotokapan farklı aktif periyotlarda olmak üzere çalışmış ve toplam 935 fotokapan-gün değerine ulaşılmıştır. Bu süre içerisinde 12 memeli türüne ait 335 kayıt elde edilmiş ve çalışmada başarı oranı 2,64 fotoğraf/100 fotokapan-gün değeri olarak hesaplanmıştır. Bu değer Gidengelmez YHGS nin söz konusu türler açısından önemli bir alan olduğunun göstergesi olmakla birlikte oportünist yaklaşım ile kurulan istasyonların başarı oranının yüksek olmasının da doğal bir sonucudur.
Çalışma sırasında elde edilen kayıt sayılarına bakıldığında Sus scrofa (yaban domuzu) ve Lepus europaeus (yabani tavşan) türlerinin en yüksek değere sahip olduğu; F. Silvestris, Lynx lynx (Vaşak) ve Canis lupus (Kurt) türlerinin ise en düşük değere sahip olduğu görülmüştür (Şekil 2).
Şekil 2. Fotokapan çalışmasının ardından elde edilen kayıt sayıları Bu türlerin dışında C aegagrus, Erinaceus concolor (kirpi), Martes foina (kaya sansarı) Meles meles (porsuk) Sciurus anomalus (sincap) S. scrofa, Ursus arctos (boz ayı) Vulpes vulpes (kızıl tilki) gibi türler de kayıt altına alınmıştır. Bir diğer önemli parametre olan, türlerin alandaki varlıklarının ilk kez kayıt altına alındığı zaman olarak tanımlanabilecek tespit edilme sürelerine bakıldığında alandaki varlığı ilk tespit edilen tür S. scrofa olmuştur. Çalışmada ilk fotokapanın kurulduğu günden itibaren hesaplanan fotokapan gün değeri analizlerine göre türün varlığınının tespit edilmesi için geçen süre 17 gün olarak hesaplanmıştır. Yine alanda kayıt altına alınan türlerden tespit edilme süresi en büyük olan tür F. silvestris olmuştur. Bu değerler incelenirse türlerin alandaki göreceli bollukları hakkında fikir edinilebilir. Ancak türlerin farklı dolanma alanı değerlerine sahip oldukları unutulmamalıdır (Şekil 3).
Şekil 3. Alanda Kaydedilen Türlerin Tespit Edilme Süreleri (Fotokapan/Gün) Çalışma sırasında uygulanan fotokapan yöntemi yaban hayatına yönelik uzun devreli yönetim planlamalarının alt yapısını oluşturabilecek önemli bir yaklaşım olarak öne çıkmaktadır. Özellikle post deseni bireye özgü olan türler üzerinde yürütülen çalışmalarda populasyon büyüklüğü ve yoğunluğu gibi parametreler hesaplanabilmektedir (Karath et al., 2004). Çalışmanın bundan sonraki aşamalarında söz konusu yaklaşımlar kullanılarak L. lynx türüne yönelik envanter çalışmalarının fotokapan yöntemi kullanılarak tamamlanması planlanmaktadır. Diğer türler için ise ziyaret edilme sıklığı kullanılarak göreceli bolluk hesapları ve alan kullanımlarının belirlenmesi planlanmaktadır. Çalışma tamamlandığında yine alanda yayılış gösteren türlerin mevsimsel ve gün içi aktivite desenleri, mevsimsel alan kullanımları gibi önemli bilgilere de ulaşılacaktır. Fotokapan çalışmaları sırasında türlerin biyolojik özelliklerinin yanı sıra alandaki insan aktivitesi de kayıt altına alınmaktadır. Fotokapan istasyonlarından elde edilen kayıtlar alandaki kaçak avcılık ile ilgili önemli veriler sunmakta, bu kayıtlar alanda kesintisiz devam eden av koruma çalışmalarına katkıda bulunmaktadır. Çalışmanın başlatıldığı Haziran ayından bu yana 935 fotokapan günlük süre içerisinde fotokapan istasyonlarının kaydettiği kaçak avcılara ait fotoğraflar av koruma birimi tarafından haklarında işlem yapılmak üzere değerlendirilmiştir. Çalışma sırasında alanda bir diğer insan faaliyeti olan yoğun kıl keçisi otlatması görülmektedir. Toroslarda yaşayan halkın yüzyıllardır geçim kaynağı olduğu bilinen kıl keçisi sürüleri alana yerleştirilen 14 fotokapan istasyonunun tamamında kayıt altına
alınmıştır. Bununla birlikte söz konusu sürülerin sonbahar aylarında alanı terk ettikleri bilinmektedir. Çalışma tamamlandığında evcil sürü hareketleri ile yabanıl türlerin alan kullanımı davranışları karşılaştırılacak ve bu konuyla ilgili kesin verilere dayalı öneriler getirilecektir. Ancak şu aşamada özellikle planlama çalışmaları sırasında belirlenecek mutlak koruma alanına söz konusu sürülerin sokulmamasının faydalı olacağı görülmektedir. KAYNAKLAR 1. Can, Ö.E., 2008, Camera trapping large mammals in Yenice Forest habitats: A feasibility study for camera trapping large mammals in Yenice Forests, Turkey, Doktora Tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi,, 118p. 2. Creel, S., Spong, G., Sands, J., Rotella, J., Zeigle, J., Joe, L., Murphy, K.M. & Smith, D.L.J. (2003) Population size estimation in yellowstone wolves with error-prone noninvasive microsatellite genotypes. Molecular Ecology, 12, 2003 2009 3. Ernest, H. B., Penedo, M. C.,May, B. P., Syvanen, M., and Boyce,W. M. (2000).Molecular tracking ofmountain lions in the Yosemite valley region in California: Genetic analysis using microsatellites and fecal DNA. Mol. Ecol. 9:433 441. 4. Fabbri, E., Miquel, C., Lucchini, V., Santini, A., Caniglia, R., Duchamp, C., Weber, J.-M., Lequette, B., Marucco, F., Boitani, L., Fumagalli, L., Taberlet, P. & Randi, E. (2007) From the Apennines to the Alps: colonization genetics of the naturally expanding Italian wolf (Canis lupus) population. Molecular Ecology, 16, 1661 1671 5. Frantz, A. C., Pope, L. C., Carpenter, P. J., Roper, T. J., Wilson, G. J., Delahay, R. J., and Burke, T.(2003). Reliable microsatellite genotyping of the Eurasian badger Meles meles using fecal DNA. Mol. Ecol. 12:1649 1661. 6. İlemin, Y., 2010, Datça-Bozburun yarımadası orta ve büyük memeli türlerinin vejetasyon tiplerine bağlı dağılımının belirlenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi,, 89p.
7. Karanth, K.U., Chundawat, R.S., Nichols, J.D., Kumar, N.S., 2004, Estimation of tiger densities in the tropical dry forests of Panna, Central India, using photographic capture-recapture sampling, Animal Conservation, 7, 285-290. 8. Kauffman, M.J., Sanjayan, M., Lowenstein, J., Nelson, A., Jeo, R.M., Crooks, K.R., 2007, Remote camera-trap methods and analyses reveal impacts of rangeland management on Namibian carnivore communities. Oryx 41(1), 70 78. 9. Lucchini, V., Fabbri, E., Marucco, F., Ricci, S., Boitani, L. & Randi, E. (2002) Noninvasive molecular tracking of colonizing wolves (Canis lupus) packs in the Western Italian Alps. Molecular Ecology, 11, 857 868 10. Long, R.A., MacKay, P., Zielinski, W.J., Ray, J.C., 2008, Noninvasive survey methods for carnivores, Island Press, USA, 385p. 11. Sanderson, J.G., 2004, Camera phototrapping monitoring protocol, The Tropical Ecology, Assessment and Monitoring (TEAM) Initiative, The Center for Applied Biodiversity Science, Conservation International, Washington, DC, USA., 18p. 12. Taberlet, P., Waits, L. P., Luikart, G. (1999) Noninvasive Genetic Sampling: look Before you Leap. Trends in Ecology an Evolution, 14(8): 323-327, 13. TEAM (Tropical Ecology, Assessment, and Monitoring Initiative) 2002, Camera trapping protocol, Center for Applied Biodiversity Science, Conservation International, Washington, USA. 14. Turan, N., 1984, Türkiye nin av ve yaban hayvanları memeliler, Ongun Kardeşler Matbaacılık Sanayi, Türkiye, 178p. 15. Zhang, B, W., Li, M., Ma, C, M., Wei, W, F., AWidely Applicable Protocol for DNA Isolation From Fecal Samples, Biochemical Genetics, 44, 503-512