Dr. NeĢat ERKAN Erdoğan UZUN Ali Cem AYDIN M. Necati BAġ TEKNİK BÜLTEN NO: 38

Çevre ve Orman Bakanlığı Yayın No : 421 ISSN :1302-3624 Müdürlük Yayın No : 051 KIZILÇAM (Pinus brutia Ten.) AĞAÇLANDIRMALARINDA BUDAMANIN BÜYÜMEYE ETKĠSĠ VE EKONOMĠSĠ (ODC: 815.4) The Effects of Pruning on Growth of Pinus brutia Plantations and Its Economy Dr. NeĢat ERKAN Erdoğan UZUN Ali Cem AYDIN M. Necati BAġ TEKNİK BÜLTEN NO: 38 2010 T.C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI BATI AKDENĠZ ORMANCILIK ARAġTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ SOUTH-WEST ANATOLIA FOREST RESEARCH INSTITUTE (SAFRI) ANTALYA/TURKĠYE

YAYIN KURULU Editorial Board BaĢkan Head Dr. Mehmet Ali BAŞARAN Üyeler Members Melahat ŞAHİN Dr. Ufuk COŞGUN Şenay ÇETİNAY Kader Hale GÜLER YAYINLAYAN Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü P.K.: 264 07002 ANTALYA PUBLISHED BY South-West Anatolia Forest Research Institute P.O. Box: 264 07002 ANTALYA TURKEY Tel.: +90 (242) 345 04 38 Fax: +90 (242) 345 04 50 E-posta: baoram@ogm.gov.tr Web: http//www. baoram.gov.tr ACAR OFSET Tel : +90 (242) 242 65 01 Faks: +90 (242) 243 88 82

İÇİNDEKİLER Sayfa No İÇİNDEKİLER.... V ÖZ VII ABSTRACT VIII 1. GİRİŞ.... 1 2. MATERYAL VE METOD.... 3 2.1. Materyal.... 3 2.2. Metod.... 4 2.2.1. Budamanın Büyüme Üzerine Etkisinin Belirlenmesi... 5 2.2.2. Budamada Kullanılacak Yöntemin ve Şiddetin Budama Standart Zamanı Üzerindeki Etkisi... 6 2.2.3. Budamadan Dolayı Ortaya Çıkan Değer Artışı... 6 2.2.4. Budama Maliyet Hesapları ve İş Zaman Analizleri... 7 2.2.4.1. Maliyet Hesapları... 7 2.2.4.2. İş Zaman Analizleri... 8 2.2.4.2.1. Zaman Kavramı ve Zaman Şekilleri... 8 2.2.4.2.2. İş Zaman Ölçümleri...10 2.2.5. Ekonomik Analizler... 11 2.2.5.1. Net Bugünkü Değer(NBD)... 11 2.2.5.2. Fayda / Masraf Oranı (FMO)... 11 2.2.5.3. İç Karlılık Oranı(İKO)... 12 3. BULGULAR... 13 3.1. Budama İş Zaman Analizleri... 13 3.2. Budama Birim Maliyetleri... 21 3.3. Budamanın Büyümeye Etkisi... 28 3.3.1. Bük deneme alanı... 28 3.3.2. Nebiler deneme alanı... 28 3.3.3. Kurşunlu deneme alanı... 29 3.4. Budamadan Dolayı Ortaya Çıkan Değer Artışı... 35 3.5. Ekonomik Analizler... 35 i

4. TARTIŞMA, SONUÇ VE ÖNERİLER... 45 ÖZET... 54 SUMMARY... 57 YARALANILAN KAYNAKLAR... 60 ii

ÖZ Bu çalışma ile kızılçam ormanlarında değişik şiddetlerdeki budamanın büyüme üzerine etkilerinin ortaya konulması ve değişik yöntemlerle(aletlerle) budama ile birlikte değerlendirerek ekonomik anlamda fizibil olup olmadığı araştırılması amaçlanmıştır. Bunun için alınan dört deneme alanından elde edilmiş verilerle öncelikle budamanın iş zaman analizleri yapılmış ve birim maliyetleri hesaplanmıştır. Daha sonra budamanın büyüme üzerindeki etkisi analiz edilmiş ve tomruk değerini artırıcı etkisi kestirilmiştir. Bütün bu analiz sonuçlarına göre paranın zaman değerini de dikkate alarak Net Bugünkü Değer, Fayda Masraf Oranı ve İç Karlılık Oranı gibi kriterler kullanılarak ve değişik idare süreleri için ekonomik analizler yapılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre yüksek şiddetlerdeki budamanın, özellikle ağaç boyunun ¾ ünün budanmasının çap artımı üzerinde etkili olduğu, ancak bu etkinin bonitete de bağlı olarak 4-6 yılda kaybolduğu ortaya çıkmış ve budama ile tomruk değerinde %44-48 oranında artış olduğu kestirilmiştir. Analiz sonuçlarına göre budamanın özellikle iyi bonitetli yerlerde ve kısa idare süreli işletmecilikte fizibil olduğu ve İç Karlılık Oranının % 10 a kadar çıktığı anlaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Kızılçam, budama, ekonomik fizibilite, büyüme. iii

ABSTRACT In this study we aimed to find out the effects of different pruning dosage on tree growth and to investigate the economical feasibility considering together with pruning methods using different devises. For this purpose, four sample plots were established and work-time analyses were performed and unit costs were calculated by different pruning devises. The effects of pruning on tree growth were analysed and the value increasing effect of pruning on log were estimated. Then all these results of analyses were used for economical evaluation of pruning considering the time value of money and using Net Present Value (NPV), Output Input Ratio (O/I) and Internal Rate of Return (IRR) criteria for different rotation periods. According to the results of analyses, high dosage of pruning, especially pruning the ¾ of tree height, was effective on dbh and volume growth. But this effect disappeared in 4-6 years, depending on site class. On the other hand value increasing effect of pruning on log was estimated 44%- 48% intervals. Results of economical analyses showed that pruning were feasible especially in good sites and for shorter rotation periods and IRR could be reached up to 10%. Key words: Pinus brutia Ten., pruning, tree growth, economical feasibility. iv

1. GİRİŞ MeĢcerenin doğal ya da yapay yolla kurulmasından kesime olgunluk yaģına gelinceye kadar değiģik amaçlarla uygulanan silvikültürel tedbirler meģcere yetiģtirme tedbirleri veya bakım tedbirleri olarak tanımlanmakta ve bunlar genel olarak, gençlik bakımı, ayıklama, aralama, ıģıklandırma, alt tesis ve budama olarak sıralanmaktadır (SAATÇĠOĞLU, 1971; ATAY, 1984). Budamanın tanımı da ağaç gövdesi üzerindeki yeģil ve kuru alt dalların belli esas ve kurallara göre kesilerek uzaklaģtırılması Ģeklinde yapılmaktadır (SAATÇĠOĞLU, 1971, s.266). Budama genel uygulaması dikkate alındığında gövde kalitesinin artırılması amacı yanında, güvenlik (devrilme ve dal düģürmelere karģı, ağaç sağlığı ve tohuma teģvik amaçları ile de yapılabilmektedir. Ancak ormancılıkta ve özellikle odun üretim amaçlı ibreli ormanlarda baģlıca iki amaçla yapılmaktadır; 1) idare süresi sonunda budaksız (yapraklılarda çatalsız ve ince dallı) ve kaliteli tomruk elde etmek, 2) orman yangın tehlikesini azaltmak ve ormana giriģi kolaylaģtırmak (SAVILL et al, 1997, p.156, SCHIMIDT and WARDLE, 2002, p.189). Budama, konuyu ormancılıkla sınırlı düģünmediğimizde kaliteli tomruk üretimi yanında güvenlik(dal düģmesi gibi), sağlık, estetik ve tohum verimini artırmaya yönelik olarak ta yapılabilmektedir (BEDKER et all., 1995). Budama genel olarak kuru budama ve yeşil budama olarak iki Ģekilde uygulanmaktadır. Kuru budama, ağaçların genellikle ıģık yetersizliği nedeni ile kuruyan dalların gövdeden uzaklaģtırılması Ģeklinde yapılmaktadır. YeĢil budama ise yaģayan yeģil dalların gövdeden uzaklaģtırılması Ģeklinde uygulanmaktadır. Belli bir kapalılığın üstündeki meģcere içinde büyüyen ağaçlarda ıģık yetersizliği nedeni ile alt dallarda ölmeler olmakta ve kuruyan dallar kendiliğinden düģmektedir (doğal dal budanması). Ancak düģen bu dalların gövde ile birleģtiği noktalarda en az birkaç cm ama çoğunlukla daha uzun bir parça kalmakta ve ağacın çap büyümesi ile birlikte gövdenin içinde kalarak görünür veya görünmez (gizli) budak oluģumuna neden olmaktadır. Bu da odunun (tomruğun) kullanım yerine de bağlı olarak istenmeyen durumlara (kalite düģüklüğüne) neden olmaktadır. Kuru budama bu bakımdan önem arz etmekte olup kaliteli tomruk üretimi için değerlendirilmesi gereken bir bakım iģlemidir. Tomruk kalitesini artırmaya yönelik yeģil budamada ise yaģayan canlı dallar gövdenin alt kısmından baģlanarak belli yüksekliğe kadar (belli Ģiddette) gövdeden usulüne uygun olarak kesilerek uzaklaģtırılmaktadır. Bu yolla budama 1

yılından sonra çapta meydana gelen büyüme ile kesilen dallara iliģkin budaklar kapanmakta ve gövdenin bu kısmından budaksız (görünür veya görünmez) bir tomruk elde edilmektedir. BudanmıĢ tomruklarda budama çapına da bağlı olarak sadece tomruğun özünde silindir Ģeklinde küçük çaplı bir budaklı kısım bulunmakta, bunun dıģındaki kısım ise tamamen budaksız olarak elde edilebilmektedir. Budamada ile ilgili kararın verilebilmesi için öncelikle meģcere koģullarına (ağaç türü, yaģ, bonitet vb.) da bağlı olarak, yapılan masrafların zaman değerini de dikkate alan ekonomik fizibilite çalıģmasının yapılması gerekmektedir (MĠRABOĞLU, 1983, s.185). Ayrıca yeģil budamada ağacın üretim organları olan yeģil dal ve yapraklar uzaklaģtırıldığı için, budama Ģiddetine de bağlı olarak büyüme üzerinde belli ölçüde olumsuz etkinin olması beklenen durumdur. Ekonomik fizibilite çalıģmasında budama için yapılan masraflar, budamanın büyüme üzerinde olan olumsuz etkisi ve budamadan dolayı tomruk değerinde ortaya çıkacak artıģ birlikte değerlendirilip, birim ürün miktarı (m veya m 3 ) için analiz edilmesi gerekmektedir. Daha sonra da bahsedileceği üzere dünyada ve ülkemizde bu ve benzeri konularda bazı çalıģmalar yapılmıģ ve çalıģmanın yapıldığı ülke koģulları ve ağaç türü için önerilerde bulunulmuģtur. Önerilerden önemli bir kısmı budamanın belli Ģiddeti geçmemek koģulu ile yapılması doğrultusundadır (KALIPSIZ, 1982, s.269; SAATÇĠOĞLU, 1971, s. 266-278; SAVILL et al. 1997, s. 157). Ülkemizin gerek yayılıģ alanı ve gerekse üretilen odun miktarı bakımından önemli türlerimizden birisi olan kızılçam ormanlarında, budamanın ekonomik fizibilitesine yönelik bir çalıģma bulunmamakta olup bu çalıģmanın amacı bu açığı kapatmaktır. Ülkemizde ormanların sahibi ve iģleticisi olan Orman Genel Müdürlüğü (OGM) Ormanlarımızda Uygulanacak Silvikültürel Esas ve Ġlkeler isimli ve 291 No lu Tebliğ de orman ağaçlarında ürün kalitesini artırmaya yönelik budamayı öngörmektedir (OGM, 2006). Ancak uygulamada OGM tarafından budamanın tam olarak uygulandığını söylemek mümkün değildir. Nitekim tomruk kalitesini artırmaya yönelik budamadan ziyade daha çok yangın tehlikesine önlem olarak yol kenarlarında yapılan bir budama uygulamasından bahsetmek daha doğru olacaktır. Kanımızca bunun en önemli nedeni, bu konuda orman iģletmecilerinin, budamanın, özellikle ekonomik bakımdan fizibil olup olmadığı konusunda taģıdıkları endiģedir. Bu çalıģma ile kızılçam ağaçlandırmalarında değiģik bonitetlerde, değiģik aletlerle ve değiģik Ģiddetlerde yapılacak budamanın ekonomik olup 2

olmadığı konusu aydınlatılmaya çalıģılmıģtır. Ekonomik analizlerde budama ile yapılan masraflar, budamadan dolayı oluģan büyüme etkilenmesi ve odun kalitesindeki artıģ dikkate alınmıģ yangın önleme ve istihdam yaratma gibi diğer faydalar değerlendirilmemiģtir. Değerlendirmelerde Net Bugünkü Değer(NBD), Fayda/Masraf Oranı(F/M) ve İç Karlılık Oranı (IKO) gibi kriterlerden faydalanılmıģtır. Bu hesaplamalara esas olmak üzere değiģik aletlerle ve değiģik Ģiddetlerdeki budamanın iģ zaman analizleri ve maliyet hesapları yapılmıģ, yine değiģik Ģiddetlerdeki budamanın büyüme üzerine olan etkisi incelenmiģ ve budamadan dolayı oluģan tomruk değer artıģı anket yöntemi ile tespit edilmiģtir. 2. MATERYAL VE METOD 2.1. Materyal ÇalıĢmada materyal olarak genç kızılçam ağaçlandırma ormanlarındaki budamaya konu ağaçlar olarak alınmıģtır. Kalite artırma amaçlı budamada, meģceredeki tüm ağaçların budanması söz konusu olmadığından gelecek vadeden, gövde düzgünlüğü, meģcere içinde komģulara göre konumu ve durumu dikkate alınarak budanacak ağaçlar belirlenmiģtir. Bu yöntemin tercih edilmesinde, uygulamada kullanılabilir bilgi üretilmesi prensibi etkili olmuģtur. Nitekim budamaya konu meģcerelerin genç kızılçam ormanları olduğu düģünüldüğünde tüm ağaçların budanmasının söz konusu olmayacağı, son hasılata konu ağaçların budanmasının daha doğru olacağı açıktır. Budamanın büyüme üzerindeki etkisinin ve nihai olarak ortaya çıkacak ürün olan budanmıģ tomruk miktarının bonitetten önemli ölçüde etkileneceği gerçeğinden hareketle çalıģmada değiģik bonitetlerden deneme alanları alınmıģtır. Nebiler, KurĢunlu, Bük AraĢtırma Ormanı ve Korkuteli-Susuz olmak üzere toplam dört deneme alanı alınmıģtır. ĠĢ zaman analizleri ve budama maliyet hesaplamalarına esas bu dört deneme alanından toplanan veriler kullanılmıģtır. Susuz deneme alanının 2006 yılı kıģ aylarında yaģanan fırtınadan zarar görüp devre dıģı kalması nedeniyle budamanın büyüme üzerine olan etkileri ile ekonomik analizler kalan üç deneme alanında yürütülmüģtür. Bu deneme alanlarının özelliklerini gösteren bilgiler Tablo.1 de verilmiģtir. Deneme alanlarının hepsi az taģlı olup, meģcere altında çalıģmaya engel çalı ve diri örtü bulunmamaktadır. Bük deneme alanı dıģındaki deneme alanları düz araziden, Bük deneme alanı ise % 35 eğimli ve Kuzey Batı bakılı araziden alınmıģtır. 3

Tablo 1. Deneme alanları ve özellikleri Table 1. Properties of the sample plots Deneme Alanı Bük AraĢt. Ormanı Budama Yılındaki Yaşı 25 Nebiler 12 KurĢunlu 13 Koordinatları 36 S 269618 UTM 4094239 36 S 283524 UTM 4092781 36 S 309330 UTM 4099961 Bonitet endeksi (75 yaşında üst boy) Budama yılındaki kbl. orta çap (cm) 16 10,4 31 11,9 31 12,0 2.2. Metod Deneme alanlarında, OGM uygulamalarında kullanılan yöntem de dikkate alınarak selektif budama yöntemi uygulanmıģtır. Deneme alanında bulunan tüm ağaçlar değil tomruk üretimine konu ağaçlar seçilerek budanmıģtır. AraĢtırmada budamanın olumlu ve olumsuz etkilerinin (büyüme üzerine etkisi, kalite artıģı ve budama masrafları) birlikte değerlendirilip idare müddeti sonu itibariyle ekonomik olup olmadığının analizi amaçlanmıģtır. Ekonomik analiz kavramı dar anlamıyla kullanılmıģ, budama ile ilgili olarak; Budamanın büyüme üzerine olumsuz etkisinden kaynaklanan ekonomik kayıplar Budamadan dolayı ağaçlardan elde edilen tomruk değerinde ortaya çıkan artıģ Budama için sarf edilen her türlü giderler, maliyetler Paranın zaman değeri (faiz ve iskonto) ana kalemleri dikkate alınarak değerlendirmeler yapılmıģtır. Bunların dıģında, örneğin budamanın orman yangınları ile mücadele ve istihdam yaratma gibi faydaları ile diğer olumlu ya da olumsuz yanları değerlendirilmemiģtir. Budama ile ortaya çıkan ve yukarıda özetle dört madde olarak verilen kalemler dikkate alınarak Fayda/Masraf (F/M) Oranı, Net Bugünkü Değer (NBD) ve Ġç Karlılık Oranı (ĠKO) kriterleri hesaplanmıģ ve yorumlar bunun üzerinden yapılmıģtır. Yukarda sayılan kalemlerin değerlendirilmesinde aģağıda verilen metod izlenmiģtir. 4

2.2.1. Budamanın Büyüme Üzerine Etkisinin Belirlenmesi Bilindiği gibi ağaçların büyümesi üzerinde asimilasyon organları olan yaprakların büyük önemi vardır. YeĢil budama ve özellikle Ģiddetli yeģil budamanın ağaç büyümesi üzerine az ya da çok olumsuz etkisinin olması beklenen bir sonuçtur. AraĢtırmada büyümeye esas kriter olarak çap büyümesi alınmıģtır. KOZLOWSKI ve PALLADY(1990, s.378) nin bildirdiğine göre orman ağaçlarında budama daha çok çap büyümesini etkilemektedir. Boy büyümesi ise karbonhidratlar ile tepenin üst kısımlarında üretilen hormonların etkisiyle oluģmaktadır. Yine HAROLD ve PAUL (1952) un Pinus taeda da yaptıkları bir araģtırma sonucuna göre budamanın çap büyümesi üzerindeki etkisi en iyi göğüs çapında görülmekte daha yüksekteki çaplarda bu etki azalmaktadır. Budamanın büyüme üzerine olan etkisi budamanın yapıldığı 2000 yılından itibaren incelenmiģ ve grafikler ve istatistik analizlerle her bir budama Ģiddeti için ortaya konmuģtur. Çap büyümesinin belirlenmesi amacı ile deneme alanındaki ağaçlardan karģılıklı iki artım kalemi alınmıģ ve iki ölçmenin ortalaması kullanılmıģtır. Artım kalemleri üzerinde yıllık halka ölçümleri 0,1 mm duyarlıklı dijital ölçme cihazı ile yapılmıģ, boy ölçmesi ise teleskopik boy ölçer ile 10 cm duyarlıklı olarak yapılmıģtır. Budamanın büyüme üzerine olan etkisinin belirlenmesi amacı ile denemede aģağıda modeli verilen rastlantı blokları deneme deseni uygulanmıģtır. Her bir deneme alanında dikim sıralarına, her bir sıraya bir blok gelecek Ģekilde 10 blok tesis edilmiģ, bloklarda da budama iģlemine iliģkin kontrol dahil dört budama Ģiddeti uygulanmıģ, blokların her birinde, her bir budama Ģiddeti üç ağaçta denenmiģtir. Budanacak ağaçlar gelecek vadeden ağaçlar arasından bilinçli olarak seçilmiģ, bu ağaçların iģlemlere dağıtılması ise tesadüfen yapılmıģtır. Bu dağıtma sırasında etkileģimin olmaması için kontrol ağaçlarının iģlem uygulanan ağaçlara komģu olmamasına dikkat edilmiģtir. Ġstatistik analizlerde SPSS yazılımı kullanılmıģtır. : deneme alanından alınan bir ağaçtaki çap artımı : ortalama çap artımı : budama Ģiddetinin etkisi : blok etkisi : rastlantı hatası (1) 5

2.2.2. Budamada Kullanılacak Yöntemin ve Şiddetin Budama Standart Zamanı Üzerindeki Etkisi Uygulama olanakları da dikkate alınarak budamada özellikle ekonomik bakımdan kullanılabilecek budama yöntemi ve budama Ģiddeti de araģtırılmıģtır. Bunun için üç budama yöntemi (el testeresi, dal budama motoru ve kombine yöntem (testere + dal budama motoru)) ile üç budama Ģiddeti (ağaç boyunun ¼ ü, ½ si ve ¾ ünün budanması) denenmiģtir. Bu amaçla her bir deneme alanı bir blok olarak düģünülmüģ, üçe bölünerek budama yöntemi ve budama Ģiddeti iģlemleri uygulanmıģ ve tüm deneme alanları birlikte değerlendirilmiģtir. Buna iliģkin model aģağıdaki gibidir. : deneme alanından alınan bir ağaca ait standart zaman : ortalama standart zaman : kullanılan budama aletinin etkisi : budama Ģiddetinin etkisi : blok etkisi : kullanılan alet ve budama Ģiddetinin ortak etkisi : rastlantı hatası (2) Budama süre tespitinde 0,1 sn duyarlıklı kronometre kullanılmıģ ve üç farklı iģçi çalıģtırılmıģtır. 2.2.3. Budamadan Dolayı Ortaya Çıkan Değer Artışı Pazarda henüz alınıp satılmayan veya ekonomik değerinin ölçülmesi son derece zor olan (örneğin ormanların ürettiği peyzaj, rekreasyon ve biyolojik çeģitlilik gibi) çevresel ve odun dıģı orman ürünlerinin değerini belirlemek amacı ile değiģik yöntemler geliģtirilmiģtir. Bu yöntemler, doğrudan ve dolaylı değer belirleme yöntemleri olmak üzere, iki grupta toplanmaktadır. Doğrudan değer belirleme yönteminde karģılıklı görüģme ve anket yoluyla bireylerin söz konusu mal ve hizmetlere olan talebin derecesine bağlı olarak bir değer belirlenmektedir ve bu yöntemlerden en yaygın kullanılanı, KoĢullu Değerleme Yöntemi (Contingent Valuation Method) dir. Dolaylı yöntemler ise, ekonomik göstergelerin seyrini izleyerek bunların ifade ettiği değeri belirleme esasına dayanmaktadır. Bu yöntemlerden en sık kullanılanlar ise, Seyahat Maliyeti Yöntemi (Travel Cost Method) ve Hedonik Fiyatlandırma Yöntemi (Hedonic 6

Pricing Method) dir (PAK ve TÜRKER, 2005 ; O DOHERTY, 1993 ; BOWES and KRUTILLA, 1989). KiĢilerin, söz konusu mal ve hizmetlerin ekonomik yanları ile ilgili olarak gösterdikleri davranıģlara dayanan bu iki yöntem arasındaki fark direkt yöntemde bu davranıģın ilgiliden direkt olarak alınmasıdır (O DOHERTY, 1993). Bu da daha çok anket yolu ile yapılmaktadır. Bu çalıģmada da koģullu değerleme yöntemi kullanılmıģtır. Budanan ağaçlardan elde edilen tomrukların pazara gidiģi, idare süresi sonuna kadar beklenmeyeceğinden, budamadan dolayı ortaya çıkan değer artıģı için bu yöntem kullanılmıģtır. Zira budama ile elde edilecek budaksız kızılçam tomruğu piyasada henüz pazarlanmamakta ve ithal türler dahil diğer ağaç türlerine ait tomruk pazar fiyatları da kızılçam tomruk fiyatını yansıtmamaktadır. KoĢullu değerleme yönteminin uygulanmasında, budaksız ve kaliteli tomruk ile ilgilenen müģterilerle yüz yüze görüģülmüģ, ankette yer alan bilgiler anket yapılacak kiģiye sözlü olarak, Ģekillerden de faydalanılarak izah edilmiģ ve anket doldurtulmuģtur. Elde edilen bilgiler budamadan dolayı elde edilen fiyat artıģına esas olarak alınmıģtır. 1. sınıf kızılçam tomruk üretimi yeterince yapılmadığı için ankette sadece 2. ve 3. sınıf tomruğun kısa orta ve uzun boyları kullanılmıģtır. Budama ile oluģacak fiyat farkına esas olarak; meģcere içinde büyüyen bir ağacın alt dalları zaman içinde yetersiz ıģık nedeniyle kuruyup düģse bile gövdede kalan parçaları nihai ürün olan tomruk üzerinde görünür veya görünmez, kaynamıģ veya düģen budakların oluģmasına neden olur. Bu da kullanım yerine de bağlı olarak tomruğun değerini önemli ölçüde etkiler. BudanmıĢ ağaçtan elde edilen tomrukta ise budama yılındaki çapa bağlı olarak tomruğun ortasında kalan küçük bir silindir dıģındaki kısmı tamamen budaksızdır. Bu durumun bir sonucu olarak budanmıģ tomruğun değeri ve pazar satıģ fiyatı daha yüksek olacaktır. BudanmıĢ tomruk değerinin belirlenmesinde gerek yöntemin kendisinden kaynaklanan ve gerekse pazarda henüz satılmayan ürün olan budaksız kızılçam tomruğunun Ģekille veya sözlü olarak anlatılmasından kaynaklanan eksiklikler nedeni ile gerçek budanmıģ tomruğun kestirilmiģ değeri olarak düģünülmelidir. 2.2.4. Budama Maliyet Hesapları ve İş Zaman Analizleri 2.2.4.1. Maliyet Hesapları Maliyetler ĠĢletmenin mal ve hizmet üretebilmesi için kullanılan ya da tüketilen mal ve hizmetlerin parasal karģılığıdır ve bir döneme veya birim miktara iliģkin olarak hesaplanır (MPM-REFA-3,1988, s.10). Bir baģka tanıma 7

göre de; iģletmenin mal ve hizmet üretmek için doğrudan veya dolaylı Ģekilde harcadığı girdilerin ve katlandığı fedakârlıkların parasal değerlerinin toplamı maliyeti oluģturmaktadır (TÜRKER ve AKESEN, 2009, s. 13). Maliyetlere esas olan giderler genelde dört ana kalemden oluģur. Bunlar; 1) Direkt malzeme giderleri 2) Ücret ve maaģ giderleri 3) Amortisman ve faiz giderleri 4) Bakım onarım giderleri olarak sıralanabilir (MPM-REFA-3,1988, s.12). Daha genel bir sınıflamaya göre, giderler sabit ve değiģken giderler olarak da sınıflandırılmaktadır. Bu çalıģmada direkt malzeme giderleri olarak; yakıt ve yağ giderleri, motorlu testere zincir giderleri, el testeresi gideri, merdiven gideri ve koruyucu malzeme ve ekipman gideri olarak belirlenmiģtir. Ücret ve maaģ giderleri kalemine ise birim(m) budama baģına düģen iģçilik ücreti konmuģtur. Amortisman ve faiz gideri hesaplamasına esas olarak budama motorunun amortismanı alınmıģtır. Bakım ve onarım gideri olarak ise budama motorunun bakım ve onarımı alınmıģtır. 2.2.4.2. İş Zaman Analizleri 2.2.4.2.1. Zaman Kavramı ve Zaman Şekilleri Bir iģçinin bir iģi normal Ģekilde ve normal bir tempoda bitirebilmesi için gerekli olan süre standart zaman olarak tanımlanmaktadır. Standart zaman; saf iģ zamanı olarak tanımlanan temel zaman, dinlenme zamanı, boģa geçen zaman ve hazırlık zamanının toplamından oluģmaktadır (YILDIRIM 1979, s. 137). Yine YIDIRIM (1979) ın KWF (1979) ye atfen bildirdiğine göre bir iģin yapılması sırasında geçen bütün zamanları içinde barındıran ve Genel İş Zamanı olarak adlandırılan toplam iģ zamanı aģağıdaki bileģenlerden oluģmaktadır: A- Hazırlık Zamanı 1- Temel Hazırlık Zamanı 2- BoĢa Geçen Zaman 3- Dinlenme Zamanı 8

B- ĠĢ Zamanı 1- Dinlenme Zamanı 2- BoĢa Geçen Zaman (ġahıs ile veya eģya ile ilgili olan) 3- Temel Zaman (ÇalıĢma ve bekleme zamanı) Genel iģ zamanı ile ilgili verilen yukarıdaki kapsam iki baģlık altında özetlenebilmektedir. 1- Saf ĠĢ Zamanı 2- Genel Zaman Saf iģ zamanı temel zamanı ifade etmektedir ve araģtırmalarda asıl ölçülen zamandır. Genel zaman ise temel zaman dıģında kalan diğer bileģenleri içermekte (dinlenme zamanı, boşa geçen zaman ve hazırlık zamanı) ve genellikle saf iģ zamanı (temel zaman) nın yüzdesi cinsinden verilmektedir (BERKEL, 1976, s.417; YILDIRIM, 1979, s. 138). ĠĢ zaman analizlerinde kullanılan ve özellikle maliyet hesaplamalarını kolaylaģtıran kavramlardan birisi de parça zamanı dır. Parça zamanı iģin devam süresinin yapılan iģ miktarına bölünmesi ile elde edilir. (örneğin; m olarak budanan birim gövde miktarı, m 3 olarak kesilerek üretilen birim tomruk miktarı, m olarak üretilen birim ster miktarı için harcanan zaman vs.) (YILDIRIM, 1979, s. 137; BERKEL, 1976, s.417) isin_ devam_ süresi Parça_ zamanı (3) yapilan_ iş _ miktarı ĠĢ zaman analizlerinde kullanılan diğer iki kavram ise Normal Zaman ve Genel Zaman kavramlarıdır. Normal Zaman ölçülen zamanın baģarı derecesi ile çarpımından elde edilir. Normal Zaman (NZ) = Ölçülen İşçi Zamanı (Öz) X Başarı Derecesi (R) BaĢarı derecesi ise iģçinin temposunu ifade eder ve % cinsinden ifade edilir (Örneğin; %90. %120 gibi) Genel Zaman Tolerans olarak ta adlandırılmakta ve yukarda da ifade edildiği üzere normal zamanın yüzdesi olarak belirlenmektedir. Böylece standart zamanı oluģturan temel zaman, dinlenme zamanı, boşa geçen zaman ve hazırlık zamanı iki ana gruba ayrılmaktadır: 1- Temel zamanı baģarı derecesi ile birlikte kapsayan normal zaman ve, 2- Hazırlık zamanı, dinlenme zamanı ve boģa geçen zamanı kapsayan genel zaman veya tolerans 9

Sonuç olarak iģ zaman analizlerinde temel olarak alınan standart zaman aģağıdaki forma dönüģmektedir. (YILDIRIM. 1979, s.137) Standart Zaman(SZ)=Normal Zaman(NZ)+Genel Zaman(GZ) (4) ÇalıĢmamızda standart zaman ve bileģenleri aģağıdaki gibi ölçülmüģ ve hesaplanmıģtır. 2.2.4.2.2. İş Zaman Ölçümleri Üzerinde çalıģılan iģin maliyetlerini etkileyen önemli parametrelerden birisi söz konusu iģ için harcanan zamandır ve söz konusu bu zamanın bileģenleri ile birlikte analiz edilmesi ve ölçülmesi gerekir. Zaman etüdü BERKEL (1976) tarafından özellikleri belirlenmiģ bir iģin, kalifiye ve normal tempoda çalıģan bir iģçi tarafından yapılabilmesi için gerekli olan zamanı belirleyerek kullanılan bir iģ ölçme tekniğidir Ģeklinse tanımlanmaktadır BERKEL (1976, s 412). Zaman ölçme konusunda kullanılan baģlıca üç teknik vardır. Bunlar; 1- Sürekli Zaman Ölçme Tekniği 2- Tek Zaman Ölçme Tekniği (sıfırlama tekniği) ve 3- ĠĢ Örneklemesi olarak verilmektedir (YILDIRIM 1987, s. 88 ; YILDIRIM, 1989, s. 139) Sürekli zaman ölçme tekniğinde iģi oluģturan safhalar oluģ sırasına göre gerçekleģtirilir ve her bir safhanın süresi kronometre ile ölçülür. Kronometre sıfırlanmadan her bir iģ akıģı için safhalar itibariyle sürekli bir Ģekilde çalıģtırılır. Ölçüm sonunda her bir safha için tekrarlama miktarı da dikkate alınarak zaman hesaplaması yapılır. Tek zaman ölçme tekniğinde ölçümü yapılan iģ akıģının sonunda kronometre sıfırlanıp yeni bir ölçme için yeniden (sıfırdan) baģlatılmaktadır. ĠĢ örneklemesi tekniğinde ise sürekli açık olan bir kronometre ile eģit aralıklarda (örneğin; her 15 dakikada bir) iģ örneklemesi yapılır ve iģ akıģ dilimlerinin süreleri belirlenir. ÇalıĢmada her budama iģlemi (budama aleti ve budama Ģiddeti) için temel zaman ölçümü yapılmıģ ve yukarda sayılan zaman ölçme tekniklerinden Tek Zaman Ölçme Tekniği kullanılmıģtır. Genel zaman ve bileģenleri ise temel zamandan hesaplanan normal zamanın yüzdesi Ģeklinde belirlenmiģtir. 10

2.2.5. Ekonomik Analizler Odun ürünü kalitesini artırmayı amaçlayan budama çalıģmalarında amaç gereği ekonomik fizibilite gereklidir. Ekonomik fizibilite için ise budama ile ortaya çıkan ekonomik anlamdaki etkilerin birlikte değerlendirmesini zorunlu kılmaktadır. Ancak bilindiği gibi ekonomik analizlerde fayda ile ilgilenildiği için budamadan ortaya çıkan tüm fayda ve maliyetlerin değerlendirilmesi gerekir. Bu çalıģmada ise değiģik Ģiddetlerde ve yöntemlerle yapılan budama dolayısıyla ortaya çıkan somut maliyetler, büyümede ortaya çıkan kayıplar, budamadan ortaya çıkan tomruk değer artıģı ve bunların parasal değerleri, paranın zaman değeri de dikkate alınarak değerlendirilmiģtir. Bu amaçla formül ve açıklamaları aģağıda verilen Net Bugünkü Değer (NBD), Fayda/Masraf Oranı (FMO) ve Ġç Karlılık Oranı (IKO) kriterleri kullanılarak değerlendirilmiģtir. Bu kriterler ormancılık yatırımlarında baģarıyla kullanılabilecek kriterlerdir (GERAY, 1978, s.22). 2.2.5.1. Net Bugünkü Değer (NBD) NBD yatırım periyodu boyunca her yıl elde edilecek gelirlerden bu yıllarda yapılacak masrafların çıkartılmasıyla elde edilecek net nakit miktarının (A t ), p iskonto oranı ile bugüne baliğ edilmiģ miktarları olarak hesaplanmaktadır (GERAY, 1986, s.84 ; SARIASLAN, 1990, s.135). n At NBD (5) t (1.0 p t 1 ) A t : t. yıldaki net nakit akımı p : iskonto (faiz) oranı n : idare süresi (t=1,2,3,...n) NBD paranın bugünkü değeriyle yatırım süresi sonunda elde edilecek değeri matematik büyüklük olarak hesaplamaktadır. NBD nin sıfırdan büyük hesaplanması, yatırımın ekonomik bakımdan fizibil olduğunu göstermektedir. 2.2.5.2. Fayda / Masraf Oranı (FMO) FMO yatırım projesi uygulama periyodu içinde ve sonunda elde edilen gelirlerin p iskonto oranı ile bugüne indirgenmiģ değerleri toplamının (TF) yine bu süre içinde yapılmıģ masrafların bugüne indirgenmiģ toplam değerine (TM) bölünmesiyle elde edilir. 11

TF FMO (6) TM Yatırıma karar verilebilmesi için fayda masraf oranının 1 den büyük hesaplanması gerekir. FMO, proje yatırım büyüklüğünden etkilenmemesi dolayısıyla NBD ye göre daha kullanıģlıdır. FMO nun hesaplanmasında da elde edilen gelir ve yapılan masrafların bugünkü değerinin hesaplanmasında yine bir p iskonto oranı kullanılacaktır. ÇalıĢmamızda bu oran p=%4 olarak kullanılmıģtır. 2.2.5.3. İç Karlılık Oranı (İKO) Net bugünkü değer kriteri ile projenin uygulanmasına karar verebilmek için, paranın zaman değerini dikkate alıp belli iskonto oranını kullanarak net bugünkü değerin sıfırdan büyük (pozitif bir değer) olarak elde edilmesi gerekmektedir. Yine FMO da da p iskonto oranı ile bugüne indirgenmiģ gelir ve giderler oranlanmakta ve elde edilen oranın büyüklüğüne göre karar verilmektedir. Ġç karlılık oranında ise herhangi bir iskonto (faiz) oranı kullanılmamakta, aksine NBD nin sıfır olması halinde bu iskonto (faiz) oranı hesaplanmaya çalıģılmaktadır. Bir baģka ifadeyle ĠKO ile, NBD=0 için (ki bu nokta yukarda da açıklandığı gibi yatırımın yapılabilmesi için kritik noktadır) yapılacak yatırımın proje süresi boyunca hangi faiz oranıyla faizlendirileceği hesaplanmakta, yani sermaye karlılığını göstermektedir (GERAY, 1986, s.86 ; SARIASLAN, 1990, s.143). ĠKO nın hesaplanmasında, n t 1 A t (1.0 p) t 0 eģitliği kullanılmaktadır. Bu eģitlik yukarda verilmiģ olan 5 nolu eģitliğe çok benzemektedir ve NBD yerine sıfır (0) yazılmıģtır. NBD yi sıfır yapan p iskonto oranı iterasyon yöntemiyle hesaplanmaktadır. Önce herhangi bir faiz oranıyla NBD hesaplanmakta, hesaplanan NBD nin pozitif olması durumunda faiz oranı yükseltilmekte, negatif olması durumunda ise faiz oranı düģürülmektedir. Bu iģlem NBD nin sıfır olarak hesaplanmasına kadar devam etmektedir. NBD=0 noktasındaki faiz oranı ĠKO olarak hesaplanmaktadır. Yatırıma karar verilebilmesi için ĠKO nun belli bir kritik faiz oranından daha yüksek hesaplanmıģ olması gerekmektedir. Bu çalıģmada ĠKO nun hesaplanması yukarda açıklandığı gibi iterasyon yöntemiyle yapılmıģtır. ĠKO, proje ömrünü ve paranın zaman değerini dikkate alması yanında önceden belirlenmiģ bir faiz oranını kullanmıyor olması nedeniyle pratik açıdan (7) 12

daha kullanıģlı bir kriterdir. ĠKO nun zayıf tarafı ise yatırım büyüklüğünden etkilenmemesi nedeniyle toplam kar hacmini göz önüne almıyor olmasıdır. SARIASLAN (1990, s.145) yatırım kararlarının daha isabetli olması için birbirine çok benzeyen NBD ve ĠKO nun birlikte kullanılmasını önermektedir. Böylece ĠKO nun eksik tarafı da giderilmiģ olmaktadır. 3. BULGULAR 3.1. Budama İş Zaman Analizleri ÇalıĢmada budama maliyet hesaplamalarına esas olacak iģ zaman analizleri yapılmıģtır. Budamada kullanılan yönteme göre sırası ile aģağıdaki faaliyetler değerlendirilmiģtir: Testere ile budamada: Budanacak ağacın bulunarak malzemelerle birlikte baģına gidilmesi Merdiveni yerleģtirilmesi, budanacak yüksekliğin belirlenmesi ve budama iģleminin yapılması Budamanın bitirilmesinden sonra malzemelerin toplanması ve bir sonraki budanacak ağacın bulunması. Budama motoru ile budamada: Budanacak ağacın bulunarak malzemelerle birlikte baģına gidilmesi Budama yüksekliğinin belirlenmesi, motorun hazırlanması, çalıģtırılması ve budama iģleminin yapılması Budamanın bitirilmesinden sonra motor ve malzemelerinin toplanması ve bir sonraki budanacak ağacın bulunması. Kombine budamada: Budanacak ağacın bulunarak malzemelerle birlikte baģına gidilmesi Budama yüksekliğinin belirlenmesi, testere ile merdivensiz ulaģılabilen yere kadarki dalların budanması, budama motorunun hazırlanması ve budama iģleminin tamamlanması Budamanın bitirilmesinden sonra motor ve malzemelerinin toplanması ve bir sonraki budanacak ağacın bulunması. Rütin olan bu iģlerin dıģında günde iki defa testerenin ve budama motoru zincirinin bilenmesi, motora benzin ve yağ takviyesi, su içme, sigara içme ve tuvalet gibi ihtiyaçların karģılanması ve dinlenme gibi ihtiyaçlar da genel zamanın bileģenleri olarak dikkate alınmıģtır. Genel zamanı oluģturan bu bileģenlerin Materyal ve Metod bölümünde de açıklandığı gibi özet tablosu ve hesaplanan değerleri aģağıda Tablo 2 de verilmiģtir. 13

Budama işlem türü Budama şiddeti Dinlenme zamanı(elle çalışmada) (%) Dinlenme zamanı(budama motoru ile çalışmada) (%) Hazırlık zamanı(%) Boşa geçen zaman(%) Genel zaman (Tol.%) Ölçülen zaman, normal zaman ve genel zaman bileģenlerinden oluģan standart zamanlar budanan birim gövde (m) için ve her bir budama türü için hesaplanarak Tablo 3 te verilmiģtir. Tablo 2. DeğiĢik budama türü ve Ģiddetleri için normal zamanın % si olarak genel zaman bileģenlerinin % katsayıları (Tolerans) Table 2. Coefficients for the general work time s components calculated as the percentage of the normal work time for different pruning methods and regimes. Destere ile budama(d) Budama makinası ile budama(m) Kombine (d+m) 1 20-8 5 33 2 20-8 5 33 3 20-8 5 33 1-30 15 10 55 2-30 15 10 55 3-30 15 10 55 1 25 15 10 50 2 25 15 10 50 3 25 15 10 50 Tablo 3 te budama aleti ile budama Ģiddeti için ortalamaları verilen birim budama için standart zaman ortalamalarının farklılaģmasının istatistiki bakımdan anlamlı olup olmadığı, bir baģka deyiģle, budama aleti ve budama Ģiddetinin birim budama standart zaman üzerinde etkili olup olmadığının belirlenmesi için çoğul varyans analizi yapılmıģtır. Analiz sonuçlarına bu etkinin budama aleti ve budama Ģiddetinin standart zaman üzerinde sırası ile P=0,082 ve P=0,007 düzeyinde etkili olduğu anlaģılmıģtır. Yine budama aleti*budama Ģiddeti etkileģiminin de P=0,010 düzeyinde anlamlı olduğu görülmüģtür (Tablo 4). Ayrıca P<0.05 düzeyi için anlamlı olan budama Ģiddeti ve budama Ģiddeti*budama aleti etkileģimi için standart zaman ortalamalardaki gruplaģmaları gösteren Duncan test sonuçları da Tablo 5 ve 6 da verilmiģtir. 14

Budama aleti Budama şiddeti Ölçülen zamanı(sn/m) (ÖZ) Normal zaman(sn/m) (NZ=ÖZxR*) Genel zaman(sn/m) (TOL%) Genel zaman GZ=NZxTOL % Standart zaman(sn/m) (SZ=NZ+GZ) Tablo 5 ten görüleceği üzere birim standart zamanlar bakımından ġiddet1 in, yani ağaç boyunun ¼ oranında budanmasının diğer iki Ģiddetin birim standart zamanından daha kısa sürdüğü (m baģına) anlaģılmıģtır. Bu sonuç insan boyuna yakın yükseklikteki dalların budanmasının daha hızlı yapılabilmesi ile açıklanabilir. Tablo 3. DeğiĢik budama aleti ve Ģiddetleri için birim (m) baģına budama standart zamanlar hesaplamaları Table 3. Standard pruning work times per unit tree stem(m) for different pruning methods and regimes. Destere ile bud. (d) Makine ile bud. (m) Kombine budama (k) 1 48,38 48,38 33 15,97 64,35 2 58,80 58,80 33 19,40 78,20 3 62,94 62,94 33 20,77 83,71 Ortalama 75,42 1 54,43 54,43 55 29,94 84,37 2 48,33 48,33 55 26,58 74,91 3 54,29 54,29 55 29,86 84,15 Ortalama 81,14 1 43,29 43,29 50 21,65 64,94 2 53,19 53,19 50 26,59 79,78 3 51,07 51,07 50 25,53 76,60 Ortalama 73,77 *R çalıģma temposu veya baģarı derecesi %100, yani 1 olarak alınmıģtır Yine Tablo 6 da birim standart budama zaman ortalamalarının budama aleti*budama Ģiddeti kombinasyonlarına göre farklılaģıp iki gruba ayrıldığı görülmektedir. Ortalamalardaki sıralamaya bakıldığında birim budama miktarı için standart zamanının testere ile boyun ¼ yüksekliğe kadar budanması (ġiddet1) iģleminde en az olduğu, en fazla da motorlu testere ile yine boyun ¼ ünün budanmasında ortaya çıktığı görülmektedir. Destere ile alt dalların budanması diğer iģlemlere göre daha pratik bir Ģekilde yapılması d*ġiddet1 iģlemine ait budama standart zamanının en küçük olarak hesaplanması 15

sonucunu doğurmuģtur. m*ġiddet1 iģlemine ait birim budama miktarı için standart zamanının en uzun hesaplanmasının nedeni ise budama motorunun kolunun teleskobik olması ve uzun kolun insan boyuna yakın dalları (alt dalları) budamada pratik olmamasından kaynaklanmıģtır. Nitekim teleskobik kol merdiven kullanımını gerektiren ve yaklaģık 8m yüksekliğe kadar ulaģabilen gövde kısımlarının budanması için üretilmiģtir. Tablo 4. Birim budama miktarı (m) için standart zamanı etkileyen budama yöntemi ve budama Ģiddeti için çoğul varyans analizi sonuçları Table 4. ANOVA results for effect of pruning methods and regimes on the standard work time for unit stem (m) pruning. Varyasyon kaynağı Kareler toplamı Serb. katsayısı Kareler ortalaması Budama aleti 3179,180 2 1589,590 2,521 0,082 Budama şiddeti 6388,510 2 3194,255 5,066 0,007 Alet*Şiddet Hata 8514,358 216922,872 4 344 Toplam 2318203,568 353 2128,590 630,590 F P 3,376 0,010 Budama yüksekliği, kullanılan alete de bağlı olarak budama standart zamanını etkileyen faktörlerden birisidir. Bu iliģkiyi incelemek için testere ile, motorla ve kombine budama için yükseklik-standart zaman iliģkisi ġekil 1, 2 ve 3 te verilmiģtir. Bu üç Ģekilden de görüleceği gibi ve beklendiği üzere budama yüksekliği arttıkça standart zaman da artmaktadır. ArtıĢ eğilimi her üç grafikte de parabol ile temsil edilmiģtir. Destere ve motor ile budamada yükseklik arttıkça standart zamanın daha fazla artıģ gösterdiği (ġekil 1 ve 2), kombine budamada ise bu artıģı gösteren eğrinin aģağı doğru bükülme eğilimine girdiği görülmektedir. Bu durum kombine budamada alt dalların kolayca testere ile budanmasının ardından teleskobik özellik taģıyan budama motorunun gövdenin yüksek kısımlarını budamada diğer aletlere göre daha kullanıģlı olduğu Ģeklinde yorumlanabilir. Bu durum birim metre budama için standart süreleri yüksekliğe bağlı olarak veren ġekil 4, 5 ve 6 daki grafiklerde bir baģka Ģekilde görülmektedir. Bir metre gövdenin budanması için gerekli standart zamanın testere ile ve kombine budamada yüksekliğe bağlı olarak artmakta olduğu görülürken motorla budamada sabit kalma eğiliminde olduğu görülmektedir. Bunun nedeni teleskobik bir kola sahip olan motorun gövdenin alt kısımlarını budamada 16

Tablo 5. Budama Ģiddeti için standart zaman farklılaģmasını gösteren Duncan test sonuçları Table 5. Duncan test results showing the standard work time differentiation for pruning regime Budama Ģiddeti ġiddet1 ġiddet2 ġiddet3 N 116 120 117 Alt gruplar 1 2 70,44 78,44 81,28 Tablo 6. Budama aleti*budama Ģiddeti kombinasyonları için standart zaman farklılaģmasını gösteren Duncan test sonuçları Table 6. Duncan test results showing the standard work time differentiation for pruning method*pruning regime combinations Bud. aleti*bud. Ģiddeti kombinasyonları d*ġiddet1 k*ġiddet1 m*ġiddet2 k*ġiddet3 k*ġiddet2 d*ġiddet2 d*ġiddet3 m*ġiddet3 m*ġiddet1 N 41 41 36 42 42 42 41 34 35 Alt gruplar 1 2 64,35 64,94 74,90 76,60 79,77 80,15 83,71 84,15 84,36 ergonomik olarak kullanılamıyor olmasıdır. Nitekim iliģkiyi gösteren doğrular ġekil 4 ve 6 da yaklaģık 60 saniye civarından baģlarken motorla budamada (ġekil 5) 80 saniye civarından baģlamaktadır. Yani genellikle insan boyuna yakın olan alt dalların budama motoru ile budanması diğer iki iģleme göre daha fazla zaman almaktadır. 17

Standart zaman(sn) Diğer yandan sadece birim metre baģına budama standart zaman bakımından değerlendirme yapılacak olursa budama yöntemi olarak kombine yöntemin daha uygun olduğu görülmektedir. Nitekim yüksekliğe bağlı olarak kısmen artsa da kombine budamada birim budama için standart zamanın en yüksek 80 saniyeye kadar çıktığı görülmektedir (ġekil 6). Ancak yukarda da ifade edildiği gibi yöntemin etkisi P=0,082 düzeyinde (% 91,8 olasılıkla) anlamlı olduğu için kombine yöntemin daha uygun olduğu ancak bu anlamlık düzeyi için söylenebilir. 1000 900 800 y = 6,1233x 2 + 55,977x - 3,553 R 2 = 0,7346 700 600 500 400 300 200 100 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Budama yüksekliği(m) Şekil 1. Destere ile budama için budama yüksekliği - standart zaman iliģkisi Figure 1. Relationship between pruning height and standard pruning work time for pruning using handsaw. 18

Standart zaman(sn) Standart zaman(sn) 1000 900 800 y = 6,4301x 2 + 35,847x + 63,408 R 2 = 0,6897 700 600 500 400 300 200 100 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Budama yüksekliği(m) Şekil 2. Budama motoru için budama yüksekliği - standart zaman iliģkisi Figure 2. Relationship between pruning height and standard pruning work time for pruning using chainsaw 1000 900 800 y = -5,3446x 2 + 120,81x - 82,744 R 2 = 0,7776 700 600 500 400 300 200 100 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Budama yüksekliği(m) Şekil 3. Kombine budama için budama yüksekliği - standart zaman iliģkisi Figure 3. Relationship between pruning height and standard work time for pruning using handsaw and chainsaw combination. 19

Birim budama için standart zaman(sn/m) Birim budama için standart zaman(sn/m) 200 180 160 y = 6,3333x + 53,627 R 2 = 0,1133 140 120 100 80 60 40 20 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Budama yüksekliği(m) Şekil 4. Destere için budama yüksekliği birim standart zaman iliģkisi Figure 4. Relationship between pruning height and unit standard pruning work time for pruning using handsaw. 200 180 160 y = -0,1262x + 81,504 R 2 = 6E-05 140 120 100 80 60 40 20 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Budama yüksekliği(m) Şekil 5. Motor için budama yüksekliği birim standart zaman iliģkisi Figure 5. Relationship between pruning height and unit standard pruning work time for pruning using chainsaw. 20

Birim budama için standart zaman(sn/m) 200 180 160 y = 2,7579x + 61,755 R 2 = 0,0644 140 120 100 80 60 40 20 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Şekil 6. Kombine budama için budama yüksekliği birim standart zaman iliģkisi Figure 6. Relationship between pruning height and unit standard pruning work time for pruning using handsaw and chainsaw combination 3.2. Budama Birim Maliyetleri Budama yüksekliği(m) Budama maliyetlerine esas olan ve kullanılan aletlere ve iģgücüne iliģkin değerlendirmeler ve birim maliyetler Tablo 7 de verilmiģtir. Hesaplamalarda masraflar saat baģına hesaplanmıģ, saniye cinsinden belirlenmiģ olan standart zamanlar önce 3600 e bölünerek saate çevrilmiģ ve 1 metre gövde budanması için birim maliyetler hesaplanmıģtır. Hesaplamalarda el testeresinin kullanım ömrü; testere ile budama da 1 yıl, kombine budamada ise 2 yıl olarak düģünülmüģ ve yedeğinin bulundurulacağı varsayılmıģtır. Merdiven ise 3 metrelik ahģap veya alüminyum olarak düģünülmüģ ve yine kullanım ömrü bir yıl olarak hesaplanmıģtır. Koruyucu malzeme ve ekipman olarak; kask, eldiven ve dizlik, el testeresi ve motor zinciri bilemesi için eğe ve taģıma kılıfı düģünülmüģ, bu malzemelerin yılda iki takım tüketileceği hesaplanmıģtır. 21

ĠĢçilik ücreti hesaplanırken 2009 yılı Bayındırlık Bakanlığı birim fiyatları kullanılmıģ, budama sırasında iģçinin bir yardımcıya ihtiyaç duymadan tek baģına çalıģabileceği düģünülmüģ, iģçi vasfı olarak ise düz iģçi alınmıģtır. Diğer malzeme ve ekipman fiyatları da 2009 yılı rayiçleri olarak kullanılmıģtır. Motor kullanımında her bir ağacın baģında motorun çalıģtırılıp iģin bitiminde stop edileceği düģünülmüģ, yakıt ve yağ gideri olarak ta araģtırmada kullanılan motorun birim zamandaki (saat) tüketim miktarlarından faydalanılarak ve bu birim zamanda budanabilecek toplam gövde uzunluğu da dikkate alınarak 1 m. gövde budanması birim olarak alınmıģtır. AraĢtırmada kullanılan 12 beygir gücündeki motorun saatte tükettiği, kullanım yoğunluğuna da bağlı olarak değiģmekle birlikte ortalama 0,5 lt/saat benzin ve 05 lt/saat yağ miktarları hesaplamalarda kullanılmıģtır. Motor zincirinin de bilenerek kullanım ömrü standart çalıģma zamanı cinsinden 320 saat (2 ay) olarak alınmıģtır. Amortisman hesaplarında budama motoru ömrü 10 yıl olarak alınmıģtır. Bakım onarım giderleri için budama motorunun yılda iki defa yapılacak bakımı dikkate alınmıģtır. Kombine budama yönteminde iģin yarısının testere ile diğer yarısının da motor ile yapılması nedeni ile yakıt ve yağ giderleri, zincir giderleri ve zincir giderleri motor ile budama ve testere ile budamaya kıyasla yarım olarak hesaplanmıģtır. Analizlerde Akdeniz koģullarında malzeme ve alet kullanım hesaplamalarında dikkate almak üzere, iklim koģulları ve vejetasyon mevsimini de dikkate alarak, yılda, Kasım ġubat döneminde net üç aylık (480 saat) bir çalıģma süresinin oluģacağı kabul edilmiģtir. Tablo 7 de verilen analiz sonuçları ve elde edilen bulgulara göre budama maliyetleri el testeresi ile budama için 1 metrelik gövde budaması 0,079181 tl/m ye mal olmaktadır. Bu rakam budama motoru ile budamada 0,17655 tl/m ve kombine budamada ise 0,123248 tl/m olarak hesaplanmıģtır. 22

Tablo 7. Budama maliyetlerine esas olan ve kullanılan aletlere ve iģgücüne iliģkin birim maliyetler. Table 7. Unit costs for pruning by using different methods. Maliyetin konusu Açıklama Birim maliyet(tl/m) Destere ile budama için Direkt malzeme giderleri El testeresi Merdiven (2 ad. x 30 Tl)/(480 saat) =0,125 tl/saat ((1 ad. x 30 tl)/480 saat))=0,0625 tl/saat 75,42x(0,125/3600) = 0,00262 tl/m 75,42x(0,0625/3600)= 0,00131 tl/m Koruyucu malz.ve ekipman ((2 takım x 70 tl)/480)= 0,292 tl/saat 75,42x(0,292/3600)= 0,00612 tl/m Ücret ve maaş giderleri ĠĢçilik ücreti 3,3 tl/saat 75,42x(3,3/3600)= 0,069135 tl/m Amortisman ve faiz giderleri - - - Bakım onarım giderleri - - - Toplam 0,079181 tl/m 23

Tablo 7. nin devamı Table 7. Continued Maliyetin konusu Açıklama Birim maliyet(tl/m) Budama motorlu ile budama için Direkt malzeme giderleri Yakıt ve yağ Motor zinciri (0,4 lt/saat benzin x 3,25 tl)+(0,4 lt/saat yağ x 6,0 tl)= 3,7 tl/saat ((1adx20tl)/320saat)=0,0625tl/saat 81,14x(3,7/3600)= 0,08339 tl/m 81,14x(0,0625/3600)= 0,001409 tl/m Koruyucu malz.ve ekipman ((2 takım x 35 tl)/480)= 0,1458 tl/saat 81,14x(0,1458/3600)= 0,003286 tl/m Ücret ve maaş giderleri ĠĢçilik ücreti 3,3 tl/saat 81,14x(3,3/3600)= 0,074378 tl/m Amortisman ve faiz giderleri Budama motoru (1 adetx2000 tl)/(10 yıl x 480 saat)=0,416667 tl/saat Bakım onarım giderleri Budama motoru bakım ve onarımı ((2 defa x 50 tl)/480saat)= 0,208333 tl/saat Toplam 81,14x(0,416667/3600)=0,00939 1tl/m 81,14x(0,208333/3600)=0,004696 tl/m 0,17655 tl/m 24

Tablo 7. nin devamı Table 7. Continued Maliyetin konusu Açıklama Birim maliyet(tl/m) Kombine budama için Direkt malzeme giderleri El testeresi Yakıt ve yağ Motor zinciri Koruyucu malz.ve ekipman (2 ad. x 30 Tl)/(960 saat)=0,0625 tl/saat (0,20 lt/saat benzin x3,25tl)+(0,20 lt/saat yağ x 6,0 tl)=1,85 tl/saat ((1 ad. x 20 tl)/640saat)=0,03125 tl/saat ((2 takım x 35 tl)/480)= 0,1458 tl/saat 73,77x(0,0625/3600)= 0,001281tl/m 73,77x(1,85/3600)= 0,0379 tl/m 73,77x(0,03125/3600)= 0,00064 tl/m 73,77x(0,1458/3600)= 0,002988 tl/m Ücret ve maaş giderleri ĠĢçilik ücreti 3,3 tl/saat 73,77x(3,3/3600)= 0,067623 tl/m Amortisman ve faiz giderleri Budama motoru (1 adet= 2000 tl)/(10 yıl x 480 saat)=0,41666 tl/saat Bakım onarım giderleri Budama motoru bakım ve onarımı ((2 defa x 50 tl)/480 saat)=0,208333 tl/saat Toplam 73,77x(0,41666/3600)= 0,008538 tl/m 73,77x(0,208333/3600)=0,004269 tl/m 0,123248 tl/m 25

Kabuksuz göğüs çapı (cm) Kabuksuz çap artımı(mm) 6 5 4 3 2 1 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 Yıllar Kontrol Şiddet1 Şiddet2 Şiddet3 ġekil 7. Bük deneme alanında değiģik budama Ģiddetleri için çap artımları Figure 7. Dbh increment for different pruning dosage in Bük sample plot 11 10 9 8 7 6 1995 1997 1999 2001 Yıllar 2003 2005 2007 2009 Kontrol Şiddet1 Şiddet2 Şiddet3 ġekil 8. Bük deneme alanında değiģik budama Ģiddetleri için çap geliģimi Figure 8. Dbh development for different pruning dosage in Bük sample plot 26

Tablo 8. Bük deneme alanında 1999-2008 yılları arasında çap artımı bakımından değiģik budama Ģiddetleri için basit varyans analizi sonuçları Table 8. Results of ANOVA for the effect of pruning dosage on dbh increment between 1999-2008 years in Buk sample plot. Analize ait yıl Varyasyon kaynağı Kareler toplamı Serbestlik derecesi Kareler ortalaması F değeri Anlamlılık düzeyi 1999 Gruplar arası Gruplar içi Toplam,275 166,068 166,342 3 115 118 9,152E-02 1,444,063,979 2000 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 1,377 137,097 138,474 3 115 118,459 1,192,385,764 2001 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 19,026 38,884 57,910 3 115 118 6,342,338 18,757,000 2002 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 58,830 72,123 130,952 3 115 118 19,610,627 31,268,000 2003 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 181,481 223,736 405,217 3 115 118 60,494 1,946 31,094,000 2004 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 45,205 121,225 166,430 3 115 118 15,068 1,054 14,295,000 2005 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 40,369 216,884 257,253 3 115 118 13,456 1,886 7,135,000 2006 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 17,384 141,919 159,303 3 115 118 5,795 1,234 4,695,004 2007 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 5,100 85,941 91,041 3 115 118 1,700,747 2,275,084 2008 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 3,889 55,102 58,991 3 115 118 1,296,479 2,706,059 27

3.3. Budamanın Büyümeye Etkisi YeĢil budamanın ağaç büyümesini etkilemesi, özellikle belli bir Ģiddetin üstündeki budamanın büyüme üzerinde az ya da çok olumsuz etkisinin olması beklenen bir olaydır. Ancak bu etkinin istatistiki bakımdan önemli olup olmadığı, önemli ise miktarı, süresi ve budama Ģiddetine göre değiģimi ekonomik değerlendirme bakımından önem taģımaktadır. Bu çalıģmada her bir deneme alanı için yapılan ayrı değerlendirmeler ile çap artımı ve çap geliģimindeki değiģim incelenmiģ ve aģağıda verilmiģtir. 3.3.1. Bük deneme alanı ġekil 7 ve 8 de sırası ile Bük deneme alanının yıllık çap artımı ve çap büyümesi grafikleri görülmektedir. ġekil 7 den, 2000 yılı vejetasyon baģlangıcında (24-25 ġubat 2000) yapılan budamanın çap artımı üzerindeki etkisini 2001 yılında gösterdiği ve bu etkinin 2006 yılına kadar devam ettiği ve 2007 yılında kaybolduğu görülmektedir. Bu durum yapılan basit varyans analizi sonucunda da ortaya çıkmıģtır (Tablo 8). Varyans analizi sonucunda farkın oluģtuğu yıllar için verilen Duncan test sonuçlarına göre de Kontrol, ġiddet1 ve ġiddet2 nin bir alt grup, ġiddet3 ün ise ayrı bir alt grup oluģturduğu anlaģılmıģtır (Tablo 11). ġekil 8 dan ise çap artımında oluģan farklılaģmanın çap geliģimine yansıması görülmektedir. 2001 yılında baģlayan bu etkinin 2006 yılına kadar ġiddet3 e ait eğriyi diğerlerinden daha aģağı taģıdığı (kontrole göre %4,46), 2007 de çap artımındaki farklılaģmanın kaybolması ile birlikte bu etkinin ortadan kalktığı görülmektedir. Ekonomik analiz yapılması sırasında budamanın neden olduğu çap artım farklılaģmasının ortadan kalkması ile birlikte çaplar arasındaki farkın idare süresi sonuna kadar yüzde cinsinden (%4,46) sabit kalacağı varsayılmıģtır. 3.3.2. Nebiler deneme alanı: ġekil 9 Nebiler deneme alanında budama Ģiddetlerine ve yıllara göre çap artım değerlerini göstermektedir. ġekilden de görüleceği gibi farklılaģma yine 2001 yılında baģlamakta ve 2004 yılına kadar sürmekte, 2005 yılından itibaren de kaybolmaktadır. Bük deneme alanına göre farklılaģmanın daha erken kaybolması Nebiler deneme alanının bonitetinin yüksekliği ile açıklanabilir. Nitekim Tablo 1. den de görüldüğü gibi Bük deneme alanında 16 m. olan bonitet endeksi Nebiler için 31 m. dir. Budama ile kaybolan üreme organları (dallar) Nebiler de yüksek bonitetin etkisi ile hızlı bir Ģekilde yeniden 28

oluģturularak ağaçlar eski büyüme performansına kavuģmuģtur. FarklılaĢmaya iliģkin basit varyans analizi sonuçları Tablo 9 da verilmiģtir. FarklılaĢmanın istatistiki olarak anlamlı olduğu yıllar için yapılan Duncan çoklu karģılaģtırma testine göre 2001-2003 yıllarında Kontrol ve ġiddet1 bir grup, ġiddet2 ile ġiddet3 te yine ayrı birer grup olmak üzere toplam üç alt grubun oluģtuğu görülmüģtür. 2004 yılında ise ġiddet3 ile kontrol ve diğer Ģiddetler iki grup oluģturmuģtur (Tablo 11). ġekil 10 da ise Nebiler deneme alanı için değiģik budama Ģiddetlerine göre çap artımı farklılaģmasının neden olduğu çap değiģimi görülmektedir. Bu çap değiģimi (düģüģü) ġiddet2 için %0,73, ġiddet3 için ise %3,57 olarak ortaya çıkmıģtır. 3.3.3. Kurşunlu deneme alanı KurĢunlu deneme alanından ölçülen, budama Ģiddetlerine gör çap artım değerleri ġekil 11 de verilmiģtir. ġekilden de görüldüğü gibi Nebiler deneme alanına benzer biçimde çap artımları 2000 yılındaki budamadan sonra 2001 yılından baģlayarak farklılaģma göstermiģ ve bu farklılaģma 2004 yılına kadar sürmüģtür. Yapılan varyans analizi sonuçlarına göre farklılaģma 2001-2004 yılları arasında P<0,05 düzeyinde anlamlı çıkmıģtır (Tablo 10). FarklılaĢmanın anlamlı bulunduğu yıllar için yapılan Duncan çoklu karģılaģtırmalarına iliģkin sonuçlar da Tablo 11 de verilmiģtir. ġekil 12 de ise 2001 yılından itibaren çap artımındaki farklılaģmanın etkisi ile çap geliģim eğrilerinin seyri görülmektedir. 2008 yılı vejetasyon sonu itibari ile ġiddet2 ve ġiddet3 e ait eğriler Kontrole göre sırasıyla % 4.21 ve % 11,16 oranında daha aģağıdan seyrettiği hesaplanmıģ ve bu etkinin sabit kalacağı varsayılmıģtır. 29

Kabuksuz göğüs çapı (cm) Kabuksuz çap artımı(mm). 14 12 10 8 6 4 2 1997 1999 2001 Yıllar 2003 2005 2007 2009 Kontrol Şiddet1 Şiddet2 Şiddet3 ġekil 9. Nebiler den. alanında değiģik budama Ģiddetleri için çap artımları Figure 9. Dbh increment for different pruning dosage in Nebiler sample plot 14 12 10 8 6 4 2 1995 1997 1999 Yıllar 2001 2003 2005 2007 2009 Kontrol Şiddet1 Şiddet2 Şiddet3 ġekil 10.Nebiler deneme alanında değiģik bud. Ģiddetleri için çap geliģimi Figure 10. Dbh development for different pruning dosage in Nebiler sample plot 30

Tablo 9. Nebiler deneme alanında 1999-2008 yılları arasında çap artımı bakımından değiģik budama Ģiddetleri için basit varyans analizi sonuçları Table 9. Results of ANOVA for the effect of pruning dosage on dbh increment between 1999-2008 years in Nebiler sample plot. Analize ait yıl Varyasyon kaynağı Kareler toplamı Serbestlik derecesi Kareler ortalaması F değeri Anlamlılık düzeyi 1999 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 13,237 669,514 682,751 3 115 118 4,412 5,822,758,520 2000 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 5,374 384,523 389,897 3 115 118 1,791 3,344,536,659 2001 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 86,865 267,580 354,445 3 115 118 28,9552 2,327 12,44 4,000 2002 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 376,103 421,694 797,796 3 115 118 125,368 3,667 34,18 9,000 2003 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 189,777 369,186 558,962 3 115 118 63,259 3,210 19,70 5,000 2004 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 24,603 161,506 186,109 3 115 118 8,201 1,404 5,840,001 2005 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 7,440 212,837 220,277 3 115 118 2,480 1,851 1,340,265 2006 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 6,244 175,607 181,851 3 115 118 2,081 1,527 1,363,258 2007 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 1,432 216,400 217,832 3 115 118,477 1,882,254,859 2008 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 1,504 102,657 104,161 3 115 118,501,893,562,641 31

Kabuksuz göğüs çapı(cm) Kabuksuz çap artımı(mm). 12 10 8 6 4 2 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 Yıllar Kontrol Şiddet1 Şiddet2 Şiddet3 ġekil 11. KurĢunlu den. alanında değiģik budama Ģiddetleri için çap artımları Figure 11.Dbh increment for different pruning dosage in Kurşunlu smp. plot 16 14 12 10 8 6 4 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 Yıllar Kontrol Şiddet1 Şiddet2 Şiddet3 ġekil 12. KurĢunlu den. alanında değiģik bud. Ģiddetleri için çap geliģimi Figure 12.Dbh development for different pruning dosage in Kurşunlu s. plot 32

Tablo 10. KurĢunlu deneme alanında 1999-2008 yılları arasında çap artımı bakımından değiģik budama Ģiddetleri için basit varyans analizi sonuçları Table 10. Results of ANOVA for the effect of pruning dosage on dbh increment between 1999-2008 years in Nebiler sample plot. Analize ait yıl Varyasyon kaynağı Kareler toplamı Serbestlik derecesi Kareler ortalaması F değeri Anlamlılık düzeyi 1999 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 3,461 812,342 815,803 3 116 119 1,154 7,003,165,920 2000 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 2001 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 5,442 555,451 560,894 250,026 541,046 791,072 3 116 119 3 116 119 1,814 4,788 83,342 4,664,379,768 17,868,000 2002 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 2003 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 402,218 684,808 1087,026 152,649 613,698 766,347 3 116 119 3 116 119 134,073 5,904 50,883 5,290 22,711,000 9,618,000 2004 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 2005 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 37,488 520,884 558,372 5,221 481,453 486,673 3 116 119 3 116 119 12,496 4,490 1,740 4,150 2,783,044,419,739 2006 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 8,720 383,835 392,555 3 116 119 2,907 3,309,878,455 2007 Gruplar arası Gruplar içi Toplam 10,692 391,920 402,612 3 116 119 3,564 3,379 1,055,371 2008 Gruplar arası Gruplar içi Toplam,606 270,705 271,311 3 116 119,202 2,334,087,967 33

Kurşunlu Nebiler Bük Den. Alanı İşlem Ortalama Gruplar Ortalama Gruplar Ortalama Gruplar Ortalama Gruplar Ortalama Gruplar Ortalama Gruplar Tablo 11. Budamayı izleyen yıllardaki P<0.05 olasılık düzeyi için çap artımı farklılaşmalarına ilişkin Duncan Test sonuçları Table 11. Duncan test results of Dbh increment after pruning year for different pruning dosage at P<0,05 level 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Kontrol 2,49 a 3,21 a 5,86 a 4,26 a 5,21 a 3,99 a ġiddet1 2,61 a 3,41 a 5,53 a 4,35 a 5,08 a 3,90 a ġiddet2 2,62 a 3,40 a 5,58 a 4,33 a 5,21 a 4,31 a ġiddet3 1,65 b 1,71 b 2,79 b 2,88 b 3,82 b 3,25 b Kontrol 5,17 a 8,04 a 7,75 a 5,65 a ġiddet1 5,11 a 8,04 a 7,88 a 5,57 a ġiddet2 4,07 b 6,00 b 6,70 b 5,30 a ġiddet3 3,08 c 3,70 c 4,69 c 4,49 b Kontrol 7,07 a 8,52 a 8,32 a 7,51 a ġiddet1 7,12 a 8,75 a 8,19 a 7,75 a ġiddet2 6,01 a 7,20 b 7,30 a 7,26 a b ġiddet3 3,56 b 4,16 c 5,50 b 6,28 b 34

3.4. Budamadan Dolayı Ortaya Çıkan Değer Artışı Metod bölümünde de izah edildiği gibi idare süresi sonunda üretilen tomrukta budama ile ortaya çıkan değer artıģı koģullu değerleme yöntemine (Contingent Valuation Method) göre kestirilmiģtir. Bu amaçla piyasada kızılçam tomruğunun nihai kullanıcısı olan ve kaliteli ve budaksız tomruk iģleyen tüccar ve esnaf ile anket yapılmıģtır. Yapılan anketlerden geçerli sayılan 31 anket ortalamalarına göre kısa, orta ve uzun boy tomruk fiyatlarında oluģan farklılık % cinsinden tespit edilmiģtir. Anket sonuçlarına göre ortaya çıkan fiyat fark yüzdelerinin tomruk boyuna göre değiģtiği ancak tomruk sınıfına göre değiģmediği anlaģılmıģ ve kısa boy (1 m 3 m), orta boy (3 m - 5 m) ve uzun boy (5 m +) tomruk için bu farklar sırası ile %44, %45 ve % 48 olarak kestirilmiģtir. 3.5. Ekonomik Analizler Yukarıda verilen ve ayrı ayrı baģlıklar halinde elde edilen ve budamanın; 1) iģçilik ve malzeme giderleri ile ilgili maliyeti, 2) büyüme üzerine olan olumsuz etkisi ve 3) idare süresi sonunda elde edilecek tomruğun değerindeki olumlu etkisi bu bölümde birleģtirilerek değerlendirilmiģtir. Budama ile ilgili olarak bu üç ana baģlık dıģındaki olumlu veya olumsuz etkiler değerlendirmeye katılmamıģtır. Ekonomik analizde daha önce de belirtildiği üzere Net Bugünkü Değer (NBD), Fayda Masraf Oranı (FMO) ve Ġç Karlılık Oranı (IKO) kriter olarak hesaplanmıģtır. Bu hesaplamalar ile hesaplamalara esas diğer alt baģlıklar Tablo 12-19 da verilmiģtir. Tablolarda 3 nolu sütundaki Budama yılındaki ortalama kabuksuz çap ilgili deneme alanında, her bir budama aleti ve budama Ģiddeti itibari ile ortalama kabuklu göğüs çapının kabuksuz göğüs çapına dönüģtürülmüģ halidir. Bu dönüģtürme için kızılçam ormanları için ERKAN, 1996 tarafından belirlenen iliģkiden faydalanılmıģtır. (ERKAN, 1996, s.39). 4 nolu sütundaki budama yüksekliği de yine her bir budama yöntemi ve Ģiddeti için deneme alanında budanan ağaçların ortalama budama yüksekliği olarak elde edilmiģtir. 5 nolu sütunda yer alan Hasat yılında budanmıģ kabuksuz tomruk hacmi nin hesabı için öncelikle ilgili deneme alanı bonitet derecesi ve idare süresi dikkate alınarak ve ERKAN 1996 tarafından geliģtirilen hasılat tabloları kullanılarak ortalama kabuklu çap belirlenmiģtir. Daha sonra kabuklu çap kabuksuz çapa dönüģtürülmüģ, budamanın çap artımı üzerindeki etkisinin anlamlı bulunduğu iģlemler için bu etki 2009 yılındaki etki yüzdesi dikkate alınarak kabuksuz çap düzeltilmiģ ve budama yüksekliği dikkate alınarak tomruk hacmi hesaplanmıģtır. Bu hesaplamada orta yüzey formülü kullanılmıģ, 35

bunun için göğüs yüzeyinden, çap düģüģü oranı kullanılarak tomruk orta çapı hesaplanmıģtır. 6 nolu sütun 5 nolu sütuna benzer Ģekilde hesaplanmıģ ancak budamanın büyümeye etkisi (varsa) çıkartılmıģtır. 7 nolu sütun 6 ve 5 nolu sütunların farkı olarak hesaplanmıģtır. 8 nolu sütun, budamadan dolayı oluģan büyüme kaybının raiç tomruk fiyatı dikkate alınarak hesaplanan değer kaybını göstermektedir. 9 nolu sütun nasıl hesaplandığı 3.2. nolu bölümde iģlenen ve Tablo 7 de verilen değiģik budama aletleri için ve birim (m) gövde budama maliyetlerini göstermektedir. 10 nolu sütun ise birim metre cinsinden 8. sütunda verilen budama maliyetinin birim m 3 e dönüģtürülmüģ Ģeklidir. 11. sütun Antalya Orman Bölge Müdürlüğü, 2009 yılı Ocak-Haziran dönemi için 2. sınıf tomruk satıģ fiyat ortalamasıdır. 12. sütun 2.3. nolu bölümde nasıl belirlendiği verilen, tomruk boyutlarına göre budamanın etki yüzdeleri dikkate alınarak hesaplanmıģ budanmıģ tomruk birim fiyatlarıdır. 13 nolu sütun ise 11 ve 12 nolu sütunların farkı olarak budamanın tomruk birim fiyatında oluģturduğu değiģimi göstermektedir. 14,15 ve 16 nolu sütunlar ise ekonomik değerlendirme kriterleri olan NBD, FMO ve IKO değerlerini vermektedir. Bu çalıģmada, daha önce benzer uygulamalar da dikkate alınarak, kriterlerin hesaplanmasında iskonto oranı %4 olarak alınmıģtır. 36

Tablo 12. Bük deneme alanı 70 yıl idare süresi için budama ekonomik analiz sonuçları Table 12. Cash flow analyses for pruning for Bük sample plot for rotation period of 70 years 37

Tablo 13. Bük deneme alanı 100 yıl idare süresi için budama ekonomik analiz sonuçları Table 13. Cash flow analyses for pruning for Bük sample plot for rotation period of 100 years 38

Tablo 14. Nebiler deneme alanı 40 yıl idare süresi için ekonomik analiz sonuçları Table 14. Cash flow analyses for pruning for Nebiler sample plot for rotation period of 40 years 39

Tablo 15. Nebiler deneme alanı 60 yıl idare süresi için ekonomik analiz sonuçları Table 15. Cash flow analyses for pruning for Nebiler sample plot for rotation period of 60 years 40

Tablo 16. Nebiler deneme alanı 80 yıl idare süresi için ekonomik analiz sonuçları Table 16. Cash flow analyses for pruning for Nebiler sample plot for rotation period of 80 years 41

Tablo 17. Kurşunlu deneme alanı 40 yıl idare süresi için ekonomik analiz sonuçları Table 17. Cash flow analyses for pruning for Kurşunlu sample plot for rotation period of 40 years 42

Tablo 18. Kurşunlu deneme alanı 60 yıl idare süresi için ekonomik analiz sonuçları Table 18. Cash flow analyses for pruning for Kurşunlu sample plot for rotation period of 60 years 43

Tablo 19. Kurşunlu deneme alanı 80 yıl idare süresi için ekonomik analiz sonuçları Table 19. Cash flow analyses for pruning for Kurşunlu sample plot for rotation period of 80 years 44

4. TARTIŞMA, SONUÇ VE ÖNERİLER Daha önce de belirtildiği gibi ülkemiz ormanlarında odun kalitesini artırmaya yönelik budama iģleminin tam olarak uygulandığını söylemek mümkün değildir. Bunun en önemli nedenlerinden birisi ülkemizde ana ağaç türlerimizle ilgili bu konuda yapılmıģ yeterli araģtırma çalıģmalarının olmayıģıdır. Nitekim budamanın ekonomik olup olmadığı, veya hangi Ģiddette ve hangi yöntemle (aletle) budamanın en ekonomik olduğu gibi konulara yönelik yeterince çalıģma bulunmamaktadır. Bu çalıģma ile kızılçam için bu sorulara cevap aranmıģtır. Budamanın özellikle ekonomik yanı ile yapılacak gerek araģtırma ve gerekse uygulama çalıģmasının ilk adımı bu konuda birim maliyetlerin belirlenmesidir. Birim maliyetler için ise iģ-zaman analizlerine ihtiyaç vardır. Bu çalıģma ile öncelikle iģ zaman analizleri yapılmıģ, değiģik budama yöntemleri için standart zamanlar belirlenmiģ (Tablo 2 ve 3) ve elde edilen analiz sonuçlarına dayalı olarak ta budamanın birim maliyet analizleri yapılmıģtır (Tablo 7). Analiz sonuçlarına göre, 2009 yılı fiyatları mdikkate alınarak; testere ile budama için 0,079181 tl/m, budama motorlu ile budama için 0,17655 tl/m ve kombine budama için 0,123248 tl/m birim maliyetleri hesaplanmıģtır. ĠĢ zaman analizlerinin yapılmasında bu konuda önemli olan yayınlarda belirtilen metotlardan faydalanılmıģtır (BERKEL, A. 1976; YILDIRIM, M. 1979; YILDIRIM, M. 1987; MPM-REFA, 1988; YILDIRIM, M. 1989). Analiz sonuçlarına göre birim (m) gövde budaması için gerekli olan standart zaman uzunluğu üzerinde budama Ģiddetinin ve budama yöntemi etkisinin istatistiki olarak P<0,05 düzeyinde anlamlı olduğu görülmüģtür (Tablo 4). Budama yöntemi olarak kombine yöntemin budama motoru ile budamadan daha kısa standart zamana ihtiyaç gösterdiği, testere ile budamanın ise diğer iki yöntemden istatistiki olarak farklılaģmadığı anlaģılmıģtır (Tablo 5). Budama Ģiddeti olarak ta ġiddet1(boyun ¼ ünün budanması) in diğer iki Ģiddetten 1 m gövde budaması için gerekli standart zaman bakımından ayrıldığı, diğer iki budama Ģiddeti arasında ise farkın bulunmadığı görülmüģtür (Tablo 6). ĠĢ zaman analizleri ile ilgi elde edilen bu sonuçlara ilave olarak, bu konuda uygulama birimlerinin ihtiyaçlarını karģılayacağı düģüncesi ile değiģik budama yöntemleri için budama yüksekliği standart zaman ve budama yüksekliği birim standart zaman iliģkilerini gösteren grafikler, regresyon eğrileri ve denklemleri de verilmiģtir (ġekil 1-6). Birim maliyet analizleri birim (metre) dikili kızılçam gövdesi için elde edilmiģ olup ülkemizde bu konuda önemli bir ihtiyacı karģılayacağı 45

düģünülmektedir. Nitekim elde edilen birim maliyetler baģta Orman Genel Müdürlüğü (OGM) olmak üzere uygulamacı birimler tarafından kullanılabilecek niteliktedir. YeĢil budama ile ağacın üreme organları olan yeģil yaprakların bir kısmı uzaklaģtırıldığı için az veya çok büyüme kaybının olması beklenen bir durumdur. Bununla birlikte alt dallarda yeterli ıģık alamadığı için yeterli fotosentez yapamayan yaprakların yaptıkları solunum ile tüketime neden oldukları ve bu nedenle de alt dallardaki budamanın büyümeye olumlu etkisinin bile olacağı doğrultusunda literatür bilgileri mevcuttur (SAVILL et al., 1997; KOZLOWSKI and PALLARDY, 1990, s.397). SAVILL ve arkadaģlarının WANG ve arkadaģlarına atfen bildirdiğine göre Criptomeria japonica da alt dallarda % 10 ve hatta biraz daha fazla budamanın büyümede bir iyileģmeye neden olduğu belirlenmiģtir. Daha yüksek Ģiddetteki budamalarla ilgili olarak yine aynı yayında, Avrupa ve Kuzey Amerika da yapılan araģtırma sonuçlarına dayanılarak verilen bilgilere göre, ağaç türlerinin budamaya karģı farklı duyarlılıklar gösterdiği belirtilerek, genelde canlı tepenin % 25 oranında budanmasının büyüme üzerinde bir etkiye neden olmadığı, ancak tepenin 1/3 ünden fazla budamanın çap ve boy büyümesini azalttığı bildirilmektedir. UOTILA ve MUSTONEN (1994) ın Pinus sylvestris L. te yaptıkları budama araģtırmasında 0-4.5 m yüksekliğe kadar yaptıkları budamanın 5 yıl sonra çap büyümesi üzerindeki etkisine bakmıģlar ve ancak yeģil tepenin %40 ve üzerindeki budama Ģiddetinin istatistiki olarak anlamlı etkiye sahip olduğunu görmüģlerdir. Bu etkinin budama Ģiddetine de bağlı olarak çap büyümesini %0-30 oranında düģürdüğünü belirlemiģler ve bu kaybın, ekonomik bakımdan, budamanın sağlayacağı tomruk değeri artıģı ile telafi edileceği sonucuna ulaģmıģlardır. ENDO ve MESA (1992) nın Colombiya da 3,5 yaģlı Pinus Patula ağaçlandırmasında yaptıkları araģtırmada canlı tepenin % 30, % 50, % 70 ini budayarak uzaklaģtırmasından sonra çap ve boy büyümesinde bir azalma olmakla birlikte 4,5 yıl sonra hacım artımı bakımından kontrole göre % 30 ve % 50 oranındaki budama iģlemlerinde bir azalma gözlememiģlerdir. % 70 oranındaki budamada ise hektardaki hacimde % 30 budama iģlemine kıyasla % 40 oranında bir azalma tespit etmiģler ve sonuç olarak düģük Ģiddette bir budama önerisinde bulunmuģlardır (ENDO, M. and MESA, G.V. 1992, p.45). SCHIMIDT ve WARDLE (2002) nin Juniperus virginiana da yaptıkları bir çalıģmada da 5 yaģındaki ağaçlandırma alanında yerden itibaren 60 cm, 90 cm, 120 cm ve 150 cm olmak üzere dört budama Ģiddeti uygulayarak büyüme üzerine olan etkisini incelemiģlerdir. 10. yıl sonunda yaptıkları ölçme ve değerlendirmeler sonunda tüm budama Ģiddetlerini kontrol ile kıyaslamıģlar, 46

yaptıkları analiz sonunda boy büyümesi ve göğüz çapı büyümesi bakımından bir fark bulamamıģlardır(schimidt, L.S. and WARDLE, T.D., 2002) AYBERK (1995) ise sahil çamı ağaçlandırmalarında yaptığı budama teknikleri ile ilgili araģtırmasında budamanın çap büyümesi üzerindeki etkisini de incelemiģ ve budamanın hemen arkasından oluģan etkinin üçüncü yıldan itibaren kaybolduğu bulgusuna ulaģmıģtır (AYBERK, S. 1995). VIQUEZ ve PEREZ (2005) de tik ağacı (Tectona grandis) plantasyonunda 2.2 yaģındaki ağaçlarda yerden itibaren 3.0 m, 4.0 m. ve 5.0 m. lik Ģiddette budama yapmıģlar ve kontrol ile karģılaģtırmıģlardır. 3.2, 5.2 ve 6.1 yaģlarında yaptıkları değerlendirmelerde toplam boy ve çap bakımından kontrole göre anlamlı bir fark bulmuģlarken 7.3 yaģında bu farkın kapandığını görmüģlerdir(viquez E.& PEREZ D., 2005). KUKPA (2007) nın genç yabani kirazlarda yaptığı bir araģtırmada tepenin yarısının ve ¾ ünün budandığı iki iģlemi kontrol ile karģılaģtırmıģtır. Budamadan sonraki 5 yıllık periyot sonunda yaptığı ölçmelere göre boy büyümesinde bir fark olmazken çap büyümesi kontrole göre birinci iģlemde % 10, ikinci iģlemde ise 1/3 oranında düģmüģtür (KUKPA, 2007, p.555). Bu çalıģmada değiģik Ģiddetlerdeki budamanın yıllık çap artımı üzerine etkisi araģtırılmıģ ve literatür bilgilerine benzer olmakla birlikte deneme alanlarına göre kısmen farklı sonuçlara ulaģılmıģtır. Bük deneme alanında sadece ġiddet3(boyun ¾ ünün budanması) ün yıllık çap artımı üzerinde istatistiki bakımdan anlamlı etkiye sahip olduğu ve bu etkinin budamayı müteakip 6 yıl boyunca (2001-2006) devam ettiği, yedinci yıldan itibaren ise kapandığı görülmüģtür (ġekil 7). Nebiler ve KurĢunlu deneme alanlarında ise birbirine çok benzer Ģekilde, ġiddet2 (boyun 1/2 sinin budanması) ve ġiddet3 (boyun ¾ ünün budanması) için budamanın çap artımı üzerindeki etkisinin budama yılından sonraki yıl baģlayarak dört yıl boyunca (2001-2004) devam ettiği, beģinci yıldan itibaren ise bu etkinin kapandığı görülmüģtür (ġekil 9 ve 11). Elde edilen bu bulgulara göre deneme alanları arasında ortaya çıkan farkın bonitet farklılığından kaynaklandığı kanaatine varılmıģtır. Nitekim yetiģme ortamı koģullarının daha iyi olduğu (iyi bonitetli) Nebiler ve KurĢunlu deneme alanlarında ağaçlar daha hızlı bir Ģekilde üretim organları olan dal ve yapraklarını oluģturmakta ve eski performansına kavuģmaktadırlar. Ayrıca ġiddet2 nin Bük deneme alanında çap artımı üzerinde etkili olmayıp diğer deneme alanlarında etkili olması da yine bonitetle açıklanabilir. Nitekim yetiģme ortamı koģullarının uygun ve çap artımının yüksek olduğu Nebiler ve 47

KurĢunlu deneme alanlarında budama Ģiddetine karģı olan tepki Bük deneme alanına kıyasla daha belirgin olarak ortaya çıkmıģtır. Deneme alanlarında çap artımındaki fark zamanla ortadan kalkmıģ olsa bile farkın oluģtuğu dönemdeki etkiden dolayı çap büyümesi olumsuz olarak etkilenmiģ (ġekil 8, 10 ve 12) ve bu durum ekonomik analizlere yansıtılmıģtır (Tablo 12-19). Elde edilen bulgularda dikkat çeken bir baģka durum ise budamanın 2000 yılı vejetasyon dönemi baģlangıcından önce yapılmıģ olmasına rağmen çap artımı üzerindeki etkisini bir sonraki yıl göstermiģ olmasıdır. Bu sonuç literatür bilgileri ile de desteklenmektedir. KUKPA (2007, s.557) tarafından yabani kirazlarda 2002 yılında yapılan tepe budamasının çap büyümesi üzerine olan ilk reaksiyon 2003 yılında alınmıģtır. Budamanın asıl amacı olan tomruk değerini artırma düzeyi bu çalıģmada kısa orta ve uzun tomruklar için sırası ile %44, %45 ve %48 olarak belirlenmiģ ve analizlere bu rakamlar esas alınmıģtır. Budanarak üretilmiģ ve piyasada fiyatı oluģmuģ kızılçam tomruğu bulunmadığı için koģullu değerleme yöntemine (Contingent Valuation Method) göre ve anket uygulanarak bu oranlar belirlenmiģtir. Söz konusu yöntem özellikle çevresel değerlerin belirlenmesinde baģarı ile kullanılıyor olmakla birlikte çalıģmamızda piyasada olmayan ve görsel, sözlü ve yazılı ifadeler ile tanımlanmaya çalıģılan budanmıģ tomruk için budanmamıģa kıyasla çok büyük farklılıklar tespit edilmemiģtir. Nitekim budamanın yapılarak budaksız tomruk üretiminin yapıldığı ve pazarlandığı ülkelerdeki gerçek piyasa değerine bakıldığında budamanın sağladığı değer artıģı çok daha yüksektir. Örneğin, Yeni Zelanda da 1993 yılı piyasa koģullarına göre budanmamıģ radiata çamı tomruk fiyatı 150 Yeni Zelanda Doları iken aynı boyutlardaki budanmıģ tomruğun piyasa fiyatının 350 Yeni Zelanda Doları (değer artıģ oranı: %133) olduğu bildirilmektedir(maclaren, J.P., 1993, s.56). ÇalıĢmanın son aģaması olarak budama birim maliyetleri, budamanın büyüme üzerine olan etkileri ve budamadan dolayı oluģan tomruk değerindeki artıģı birlikte değerlendirip budamanın ekonomik anlamda fizibil olup olmadığına bakılmıģtır. Bunun için Materyal ve Metot bölümünde de belirtildiği gibi NBD, FMO ve IKO kriterlerinden faydalanılmıģtır. Bunlardan NBD ve FMO nun hesaplanmasında paranın zaman değerinin hesaba katılması ve bunun için de önceden bir iskonto oranının belirlenmesi gerekmektedir. Bu çalıģmada piyasa ve banka reel faiz oranları da dikkate alınarak iskonto oranı (faiz oranı) %4 olarak alınmıģtır. 48

Literatüre bakıldığında iskono oranının ormancılık yatırımlarında farklı rakamlar olarak kullanıldığı görülmektedir. Yatırımların ekonomik analizinde kullanılacak faiz oranı, piyasa faiz oranı, benzer yatırımların karlılık oranı, sermayenin alternatif kullanımlarındaki karlılık oranı ve giriģimcinin yatırımdan beklediği en düģük kar gibi faktörlerden etkilenir (ALANAY, A., 1991, s.18). GERAY, yatırım için borçlanılmıģ ise borç için ödenen faiz oranının esas alınması, yatırım için borçlanma söz konusu değilse Merkez Bankası nın uzun vadeli borçlar için uyguladığı faiz oranının kullanılması gerektiğini vurgulamıģtır (GERAY, 1986, s.84). MĠRABOĞLU (1957) uluslar arası boyutta, değiģik ağaç türleri için yapılmıģ ekonomik analiz çalıģmalarını da irdeleyerek ormancılıkta faiz oranının (ekstrem haller hariç) % 2-3,5 olarak kabul edildiğini bildirmektedir (MĠRABOĞLU, 1957, s.210). Bununla birlikte ormancılıkta etkili diğer sosyal faktörlerin de etkisiyle faiz oranının değiģik ülkelerde değiģik uygulamaları vardır ve bu konuda tam bir fikir birliği oluģmamıģtır. Yine bu konuda; Piyasa faiz oranlarının % 5-7 olması, Ġdare süresi içinde odun fiyatlarında % 1.5 oranında bir reel fiyat artıģı olacağı ve dolayısıyla uygulanması gereken faiz oranının % 5 - % 1.5 = % 3.5 olduğu, Orman iģletmesinin özelliği ve ormanın sağladığı diğer sosyal hizmetlerin de dikkate alınarak faiz oranının % 1.5 2 civarında olması gerektiği gibi değiģik fikirler de mevcuttur (FIRAT 1967, s.137; KALIPSIZ 1970, s.44). Ülkemizde bu konuda yapılmıģ çalıģmalarda; ALANAY (1988, s.11) karakavak ağaçlandırmaları için % 12, ara tarım uygulamaları için % 6, BĠRLER ve KOÇER (1991, s.19) kavak ağaçlandırma yatırımlarının değerlendirilmesi için % 12, OK (1997) aynı yaģlı ormanlarda kesim düzeninin ekonomik analizi için % 4, DĠNER ve KOÇER (1999 s.17) melez kavak ağaçlandırmalarında ara tarım uygulamaları için de % 8 faiz oranlarını kullanmıģlardır. LEDOUX (1986, s.2) ABD de yapraklı ormanların ekonomik değerlendirmesinde faiz oranını % 4 olarak almıģtır. ERKAN (2002) odun üretim amaçlı kızılçam ağaçlandırma yatırımları için yaptığı ekonomik analizlerde faiz oranını yatımcının kararına bırakmıģ olmakla birlikte örnek analizlerinde %5 olarak kullanmıģtır. Yatırım karlılığının belirlenmesinin yanında, bu çalıģmada da olduğu gibi, alternatiflerin kıyaslanması söz konusu olduğunda kullanılan faiz ya da iskonto oranının önemi de azalmaktadır. Nitekim faiz oranı alternatiflerin sıralamasını değiģtirmeyecektir. Diğer yandan ekonomik değerlendirme 49

kriterlerinden Ġç Karlılık Oranında faiz oranı kullanılmamakta, tersine Net Bugünkü Değeri sıfır yapan faiz oranı hesaplanmaktadır. Bu çalıģma ile yapılan ekonomik analiz sonuçlarına ve bu amaçla elde edilmiģ ve Tablo 12-19 de verilmiģ bulgulara bakıldığında aģağıdaki değerlendirmeler yapılabilir: Paranın zaman değerinin dikkate alınması nedeniyle idare süresi arttıkça NBD, FMO ve IKO değerlerinde düģme olmakta, zaman zaman NBD eksi değerlere düģmekte, FMO da 1 in altına düģerek ekonomik bakımdan fizibil olmayan durumlar ortaya çıkmaktadır. Boniteti diğer iki deneme alanından daha düģük olan Bük deneme alanında en erken tomruk elde etme yaģı olan 70 yaģ analiz sonuçları hariç diğer idare süreleri için budamanın ekonomik bakımdan fizibil olmadığı sonucuna varılmıģtır. Bunun tersine iyi bonitetli olan Nebiler ve KurĢunlu deneme alanlarında ise ekonomik kriterlerin yüksek değerlere ulaģtığı görülmektedir. Bu da pratik olarak budamayı ekonomik fizibilite bakımından iyi bonitetli alanlarda yapma gereğini ortaya koymaktadır. Budama yöntemine ait kriter değerlerine bakıldığında testerenin en ekonomik yöntem olarak ön plana çıktığı, daha sonra kombine yöntemin geldiği, budama motorunun ise en son sırada yer aldığı görülmüģtür. Özellikle yakıt ücretlerinin yüksekliği ve iģçi ücretlerinin nispeten daha düģük olması bu sonucun ortaya çıkmasına neden olmuģtur. Benzer bir durum ZORALĠOĞLU ve arkadaģlarının kavak ağaçlandırmalarında budama, kesim ve tomruklama ile kesim sonrası dip kütüklerin sökülmesine yönelik en uygun ve ekonomik yöntemin belirlenmesi amacı ile yürüttükleri çalıģmada da görülmüģtür. Söz konusu çalıģmada budama için en ekonomik yöntem olarak el testeresi ve ahģap iskele kullanılarak yapılan budama yöntemi önerilmiģtir (ZORALĠOĞLU ve Ark., 2005). Budama Ģiddetlerinden ġiddet1 ve ġiddet2, yani ağaç boyunun ¼ ve ½ sinin budanması iģlemleri arasında farklılaģmanın olmadığı, ağaç boyunun ¾ ünün budandığı ġiddet3 ün ise ekonomik kriterler bakımından daha düģük değerler aldığı görülmüģtür. Bunun nedeni ise ġiddet3 ün büyüme üzerinde belirgin bir azalmaya neden olmasıdır. Ġyi bonitetli alanlarda, eğer belli bir amaç çapı yoksa, kısa idare süreli iģletmecilikte budama oldukça karlı görünmekte, Ġç Karlılık Oranı %10 un üzerine çıkabilmektedir. Bu oran budamanın ekonomik fizibilitesi açısından yüksek sayılabilecek ve teģvik edici bir orandır. Konu ile ilgili literatüre bakıldığında; SHMITH ve ArkadaĢları Pinus penderosa meģcerelerinde 50

değiģik yaģlarda ve değiģik Ģiddetlerde budama yapmıģlar ve değiģik idare sürelerine göre ekonomik anlamda etkenliği araģtırılmıģlardır. Yaptıkları analizlerde örneğin 8,5 ft yüksekliğe kadarki budamada idare süresi ve budama yaģı gibi koģullara da bağlı olarak %8,6 ile %16,1 aralığında değiģen iç karlılık oranı hesaplamıģlardır(shmith et all., 1988). Budamaya konu asli ibreli ağaç türlerimizin kullanım yerleri ile birlikte değerlendirildiğinde karaçam ve sedir gibi odunu değerli türlerde de yapılması faydalı olacaktır. Bu çalıģmada budamanın; istihdam sağlama, yangına karģı önlem alma ve budamadan çıkan ince materyalin değerlendirilmesi gibi ekonomik yanları değerlendirilmemiģtir. Budama uygulamaları için verilecek kararlarda bu durum da göz önünde tutulması faydalı olacaktır. Bu çalıģmadan elde edilen bulgulara dayalı olarak yukarda verilen önerilere ilaveten, uygulamacıya faydalı olabileceği düģüncesi ile literatür bilgilerine dayalı olarak aģağıdaki önerilerin de verilmesi faydalı bulunmuģtur: Budamanın odun kalitesini yeterince artırabilmesi için budanmıģ tomruğun öz kısmında kalacak budaklı kısmın çapını mümkün oldukça küçük tutmak, bunun için de budama çapının 15 cm yi aģmaması gerekir (ġekil 14). Dolayısıyla budama zamanını meģcere yaģı değil meģcere orta çapı belirleyecektir. Budama ibrelilerde yılın her döneminde yapılabilir ancak vejetasyon mevsiminin dıģında yapılması öz suyu ve reçine akıģlarını azaltacağı için daha uygundur. Budama kabuğa ve kambiyuma zarar vermemesi için dikkatle ve keskin aletlerle yapılmalıdır. Budama sırasında dal dibinde yer alan ve dalı çevreleyen bilezik Ģeklindeki oluģuma (dal bileziği) zarar verilmemelidir. ġekil 13 te (a) doğru budamayı, (c) ise yanlıģ budamayı göstermektedir. Dal, budak bırakacak kadar dıģarıdan kesilmemelidir. ġekil 13 teki (b) bu anlamda yanlıģ kesiģi göstermektedir. Budamadan sonra oluģan kesik yüzeylere ve yaralara koruma amaçlı olarak sarılmamalı ve herhangi bir madde veya kimyasal sürülmemelidir. Yapılan araģtırmalar bu maddelerin faydalı olmadıklarını, aksine bazı durumlarda nemli bir ortam oluģturarak kaplanan yüzeyde çürüme ve bozulmaya neden olduğu tespit edilmiģtir. 51

Ekonomik bakımdan budamanın selektif olarak yapılması gerekir. Tomruk üretimine konu olacak ağaçlarda(istikbal ağaçlarında) budama yapıp, aralama ile veya doğal ölümlerle meģcereden zamanla ayrılacak ağaçlarda boģuna budama masrafı yapmamak gerekir. Bu durumda hektarda budanacak ağaç sayısı idare süresi sonundaki ağaç sayısı ile ilgili olacaktır ve bu sayıyı etkileyen amaç çapı ve bonitet derecesine bağlı olarak budanacak ağaç sayısına karar verilmelidir. Doğru YanlıĢ YanlıĢ Dal bileziği ğiği (a) (b) (c) ġekil 13. Doğru ve yanlıģ budama örnekleri Figure 13. Right ((a)) and wrong ((b) and (c)) pruning 52