MARKER KROMOZOM Normal kromozom setine ek olarak metafaz plaklarında gözlenir. Fazla sayıdaki kromozom ya da yapısal olarak anormal fazladan kromozom (extra structurally abnormal chromosome EISAC) adı verilir. Daha büyük olanlar dengesizlik oluşturabilir.
RİNG KROMOZOM Ring (halka) kromozom, bir kromozomda iki kırık uç oluşarak bu uçların halka şeklinde birleşmesi ile meydana gelir. İnsan kromozomlarının herhangi birinde görülebilir.
İZOKROMOZOM Kromozom kollarından birisi kaybolur. Diğer kol duplike olur. 46 kromozomlu bireyde bir koldaki genetik materyalin tek kopyası, diğer koldaki genetik materyalin üç kopyası bulunur (parsiyel trizomi) En sık görülen Turner Sendromunda X kromozomunun uzun kolunun izosudur i(xq) i(18p) ve i(12p) ye de rastlanır. Solid tümörler ve hematolojik hastalıkların karyotiplerinde de rastlanır.
DİSENTRİK KROMOZOMLAR Sentromeri olan iki kromozom parçasının sentromeri bulunmayan parçalarını kaybederek uc uca eklenmesi ile oluşur. Sentromerlerden birisi inaktif olursa psödodisentrik kromozom adını alır.
MOL HİDATİFORM (Üzüm Gebeliği) Oosit (yumurta hücresi) fertilizasyon (döllenme) esnasında normalde içine tek bir sperm alır ve giriş kapılarını kapatır. İçeriye iki sperm birden girmeyi başardığında bu spermlerin 23'er kromozomdan oluşan genetik bilgileri oositin hücre çekirdeğine gider ve burada birleşerek oositin kendine ait genetik bilgilerinin yok olmasına neden olurlar. Bunun sonucunda fetusa ait hiçbir yapı içermeyen ve bol miktarda şişmiş villustan oluşan anormal bir gebelik ürünü ortaya çıkar. Buna komplet (tam) mol gebeliği adı verilir.
İçeri giren iki spermin genetik bilgisi ile oositin kendi genetik bilgisi birleştiğinde ise 69 kromozomlu anormal bir fetus meydana gelir. Fetusa ait yapılarla birlikte yine çok sayıda şişmiş villusun bulunduğu bu anormal gebelik ürünü ise parsiyel (kısmi) mol adını alır.
Mol gebeliği trofoblast (bebeğin beslenmesinden sorumlu) hücrelerinin kontrolsüz şekilde çoğaldığı bir durumdur. Bu nedenle normal gebeliğe göre çok daha fazla miktarlarda human chorionic gonadotropin (HCG) adlı gebelik hormonu üretilir ve kana geçer. Mol gebeliği özellikle de komplet olan tipi müdahale edilmediğinde genellikle 16. gebelik haftasına kadar düşükle sonlanır. Kısmi mol gebeliği ise daha uzun süre devam edebilir.
Mol gebeliği geçiren kadınların yaklaşık %10'unda trofoblast hücreleri gebeliğin bitmesinden sonra da çoğalmalarını sürdürürler. Bu duruma gestasyonel trofoblastik neoplazi ("gebeliğe bağlı trofoblastik tümör") ya da kısaca GTN adı verilir. Çoğalan trofoblast hücreleri kan yoluyla diğer organlara metastaz yapabilir (metastaz, tümör hücrelerinin ilk ortaya çıktığı yerden başka yerlere yayıldığını tarif etmek için kullanılan bir terimdir). GTN en sık akciğer ve vajinaya metastaz yapmakla birlikte vücudun tüm organlarına yerleşebilir.
TEK GEN KALITIM BİÇİMLERİ
TERMİNOLOJİ Allel: Bir genin seçenekli biçimi Yabanıl Tip (Wild Type): Mutasyon bulundurmayan. Mutasyon: DNA dizisinde meydana gelen kalıcı değişiklik Polimorfizm: İki veya daha fazla farklı fenotipin aynı tür popülasyonda bulunması. Tek nükleotid polimorfizmi (SNP): Tek bir nükleotidde meydana gelen varyasyonlar Genotip: Bir canlının sahip olduğu gen havuzu Fenotip: Bir genotipin klinik, morfolojik, biyokimyasal veya moleküler özellik olarak gözlenebilen ekspresyonudur (ifadesi)
Tek gen hastalıkları: Tek bir lokustaki aleller tarafından belirlenen bozukluklardır. Homozigot: Birbirinin aynısı bir çift allelin bulunması (AA, aa) Heterozigot: Birbirinden farklı bir çift allelin bulunması (Aa) Mutasyon: 1- Bir soyda daha önceden bilinmeyen bir genetik değişiklik 2- Hastalığa neden olan allel
KLASİK MENDELİYEN KALITIM GÖSTEREN GENETİK BOZUKLUKLAR Tek gene bağlı kalıtımın 4 formu vardır: 1- Otozomal dominant 2- Otozomal resesif 3- X e bağlı dominant 4- X e bağlı resesif
DOMİNANT VE RESESİF KALITIM Hem homozigotlarda hem heterozigotlarda aynı şekilde eksprese edilen fenotip dominant, sadece homozigotlarda eksprese edilen fenotip resesiftir.
MENDEL İLKELERİ Mendel bezelyeler ile ilgili yaptığı çaprazlamalarla mendel ilkelerini içeren sonuçlara ulaşmıştır. Bezelyelerin kullanılma sebebi kolay yetiştirilmesi, hızlı üremeleri sebebi ile nesillerin kolay izlenmesi ve çoğalma sistemlerinin kontrol edilmesi için bu bitkiyi tercih etmiştir. Mendel in çalışmaları monohibrit ve dihibrit olmak üzere 2 grupta incelenir.
MONOHİBRİT ÇAPRAZLAMA - Tek bir karakter bakımından farklı bezelyelerin çaprazlanması. Homozigot Mor (MM) ve beyaz (mm) bezelyelerin çaprazlanması ile F1 dölünde tüm bezelyelerin mor (Mm) çiçekli olduğunu görmüştür. - F1 bitkilerinin (Mm) kendi aralarında döllenmeleri sonucu oluşan F2 serisinde ise 3 mor:1 beyaz fenotip oranı elde edilmiştir.
DİHİBRİT ÇAPRAZLAMA - İki karakterin aynı anda aktarımını inceleyen deneyler tasarlamıştır. Homozigot Sarı ve Düz (SSDD) tohumlu bezelye ile homozigot yeşil ve buruşuk (ssdd) tohumlu bezelyeyi çaprazlamış ve F1 dölündeki tüm bezelyelerin sarı ve düz (SsDd) tohumlu olduğunu görmüştür. F1 in kendi aralarında döllenmesi ile de F2 bitkilerinde 9 sarı-düzgün:3 sarı- buruşuk:3 yeşildüzgün:1 yeşil-buruşuk fenotip oranını elde etmiştir.
Karakterlerin nesilden nesile aktarımını sağlayan birimlere gen adı verilir. - Kalıtsal karakterler her bir organizmada çiftler halinde bulunan genler tarafından kontrol edilmektedir. Biri anneden diğeri babadan gelen ve aynı karaktere etki eden bu genlere allel gen adı verilir. - Bir karaktere ait iki farklı allele sahip bir bireyde fenotipte etkisini gösteren gene baskın (dominant) gen, fenotipte etkisini gösteremeyen gene çekinik (resesif) gen adı verilir.
KAN GRUPLARI - Kan grupları A, B ve O olmak üzere üç farklı allel gen tarafından denetlenen bir karakterdir. Bu allel genler arasındaki baskınlık durumu A = B > O şeklinde ifade edilir. - Kan grubunu alyuvarların zarında bulunan antijenler belirler. Plazmada bulunan antikorlar ise uygun olmayan kan alış verişlerinde çökelmeye neden olurlar.
KAN GRUPLARI Rh+ kan grubundan olan bireylerin alyuvar zarında Rh antijeni bulunurken, Rh kan grubundan olan bireylerin alyuvar zarında Rh antijeni bulunamaz. - Rh olan bireyler, Rh antijenine karşı Rh antikoru (Anti Rh) oluştururlar. Anne Rh, bebek Rh+ olduğunda kan uyuşmazlığı ortaya çıkar.
İnsanlarda cinsiyeti belirleyen X ve Y kromozomlarına gonozom, X ve Y kromozomu dışındaki kromozomlara ise otozom adı verilir. Gonozom kromozomları üzerinde yer alan genlere eşeye bağlı genler denir. EŞEYE BAĞLI GENLER
- X ve Y kromozomunun homolog kısmında (I) taşınan özellikler iki genle belirlenip, hem dişi hem erkeklerde görülür. - Y kromozomunun homolog olmayan kısmında (II) taşınan özellikler tek bir gen ile belirlenip sadece erkeklerde görülür. Bu kısımdaki özellikler (balık pulluluk, yapışık parmaklılık) babadan erkek çocuğa geçer.
- X kromozomunun homolog olmayan kısmında (III) taşınan özellikler dişide iki, erkekte ise tek gen ile belirlenir. - Hemofili ve renk körlüğü, X kromozomunun homolog olmayan kısmında taşınan çekinik genler ile belirlenen hastalıklardır. Bu hastalıklar ile ilgili genleri erkek çocuklar anneden, kız çocuklar hem anne hem de babadan alırlar.
OTOZOMAL DOMİNANT KALITIM - Ebeveynlerden biri genin değişmiş ve normal kopyasına sahip olduğunda, ya normal kopyayı ya da değişmiş kopyayı çocuğuna aktaracaktır. - Çocuklardan her biri %50 (1/2) ihtimalle değişmiş kopyayı taşıyabilir ve durumdan etkilenebilir. - Çocuklardan her biri %50 (1/2) ihtimalle genin normal kopyasını taşıyabilir. Bu durumda çocuk hastalıktan etkilenmeyecektir ve çocuklarına hastalığa neden olan kopyayı aktaramayacaktır. - Bu sonuçlar şans eseri meydana gelirler. Bu şans her bir hamilelikte hem erkek ve hem de kızlar için aynıdır.
OTOZOMAL DOMİNANT KALITIM - Bazı dominant genetik hastalıklar aile bireylerini çok farklı şekilde etkileyebilir. Buna değişken ifade denir. Hastalık gerçekte kuşak atlamaz fakat bazı kişiler hastalığın bulgularını tam göstermezler. Bu da onların hastalıktan etkilenmemiş gibi görünmelerine neden olur. Bu kişiler hastalığa sahip olduklarını bile bilemeyebilirler.
OTOZOMAL DOMİNANT KALITIM - Yaşamın ileri evrelerinde ortaya çıkan hastalıklarda (kalıtsal meme kanseri ve Huntington hastalığı gibi ileri yaş hastalıkları), kişi hastalık belirtileri ortaya çıkmadan başka bir sebepten ölebilir veya kişiye doğru tanı hiçbir zaman konulmamış olabilir. Diğer yandan ebeveynler çocuklarına bu hastalığı aktarmış olabilirler.
OTOZOMAL DOMİNANT KALITIM - Eğer ailedeki herhangi bir kişi dominant (baskın) bir hastalığa sahipse, bu durum diğer aile bireyleri ile görüşülmelidir. Bu bilgi diğer aile bireylerinin teşhis edilmesinde kullanılabilir. Bu durum, çocukları olan veya gelecekte çocuk sahibi olması mümkün aile bireyleri için özellikle önemli olabilir.
OTOZOMAL DOMİNANT KALITIM - Bazen dominant genetik bir hastalıkla doğan çocuk ailede bu durumdan etkilenmiş ilk kişi olabilir. Bu durum ilk olarak çocuğu oluşturacak olan yumurtada veya spermde meydana gelen yeni bir gen değişimi sonucu oluşabilir. Bu değişim oluştuğunda çocuğun ebeveynleri etkilenmez. Ebeveynlerin aynı durumdan etkilenen başka çocuğunun olma olasılığı çok düşüktür. Bununla birlikte hastalıktan etkilenmiş çocuk artık değişmiş geni çocuklarına aktarabilir. - Bazı dominant (baskın) hastalıkların, bebeğe aktarılıp aktarılmadığını tespit etmek için hamilelikte test yapmak mümkündür.
OTOZOMAL DOMİNANT KALITIM - Hastalık kuşak atlamaz ve dikey kalıtımlıdır. - Hasta kişinin ya annesi ya da babası ya da ikisi birden hastadır. - Hastalık kız ve erkeklerde aynı oranda görülür. - Eşlerden biri hasta (heterozigot) diğeri normalse, doğacak çocukların yarısı hasta olur. - Hem anne hem de baba hasta olursa (her ikisi de heterozigot) çocukların %75 i hasta olur. - Hastalık yeni mutasyonla ortaya çıkmışsa hasta kişinin anne ve babası normal olur.
OTOZOMAL DOMİNANT KALITIM - Bazı kişiler bir genetik hastalığı ailenin diğer bireylerine söylemekte güçlük çekebilir. Ailede endişe yaratacaklarını düşünebilirler. Bazı ailelerde, bireyler akrabaları ile olan bağlantılarını kaybetmiş ve yeniden iletişim kurmanın güç olduğunu düşünebilirler. Genetik uzmanları böyle durumdaki ailelerle sıkça karşılaşır ve diğer aile üyeleri ile bu durumu konuşmanıza yardımcı olmayı teklif edebilirler.
OTOZOMAL DOMİNANT KALITIM - Kişinin hastalıktan etkilenmesi için sadece değişmiş genin bir kopyasını taşıması yeterlidir (%50 ihtimalle). Bu sonuçlar rastgele meydana gelir. Bu şans her bir hamilelikte ve hem erkekler hem de kızlar için aynıdır. Değişmiş gen düzeltilemez. Kişinin yaşamı buyunca kalıcıdır. - Değişmiş gen bir insandan diğerine bulaşan bir durum değildir.
OTOZOMAL DOMİNANT KALITIM
YAYGIN OTOZOMAL DOMİNANT HASTALIKLAR Achondroplasia Myotonic dystrophy Retinoblastoma Huntington disease Neurofibromatosis Familial hypercholesterolemia Tuberous sclerosis Polycystic kidney disease Osteogenesis imperfecta Familial adenomatous polyposis (FAP) Marfan s syndrome
OLGU 1 Esma ve hasan, 2 günlük kızları Sema nın ölümünden birkaç ay sonra klinik genetik servisine geldiler. Bu deneyim çift için oldukça travmatikti. Esma nın postpartum kanaması ciddi kan transfüzyonu gerektirdi. Sema doğduğunda aşırı derecede hipotonik ve bilateral talipes (yumru ayak) vardı. Ciddi solunum problemi için neonatal ünitesinde tedaviye rağmen kısa bir süre sonra öldü. Bu kısa süre içerisinde pediatristler konjenital myotonik distrofiden şüphelendi ve DNA analizi için kan alındı. Sonuçlar tanıyı onayladı.
OLGU 1 Myotonik Distrofi, gendeki genişlemenin sebep olduğu otozomal dominant bir hastalıktır. Müsküler distrofinin en yaygın biçimi yetişkinlerde görülür. Tahmine göre klinik tabloda çok büyük değişimler olabilir. Anne genişleyen geni aktardığı zaman bir başka genişleme olabilir bu da konjenital forma neden olur. Yetişkinlerde klinik özellikler; yüz ve distal bölgelerde yavaş ve ilerleyici kas zayıflaması, ptozis (sarkma), erken başlangıçlı katarakt, frontal kellik, testiküler atrofi, gebelik komplikasyonları, kardiak iletim defektleri izlenir.
OLGU 1 - Gelecekteki çocuklar için risk %50 dir. - Prenatal test ile değişmiş gene sahip çocuk tespit edilebilir. -Prenatal testin sonucu her zaman açık olmayabilir. Örneğin; Bir fetüsün genin önemli derecede genişlemiş kalıtsal formuna sahip olması durumunda hastalığın konjenital formu ile sonuçlanıp sonuçlanmayacağı açık değildir. -Eğer çocuk genin normal bir kopyasına sahipse çift gebeliğin devamına karar verecektir. -Anne hamilelik düşündüğünde genetik danışman ile bağlantı kurmalıdır.