r YABANCI DIL ÖGRETMENLERININ YETIsTIRILMESINDE çeviri DERSLERININ YERI * Doç.Dr. Joshua M. BEAR Türkiye, Avrupa Toplulu~'na yabanci dil ögre~ girmeye hazirlanan bir ülke olarak, önemini çoktan kavramis bulunmaktadir. Diger illkelerle olan iliskilerinin artmasi ve Avrupa'yla bütünlesmesinin gündemde yer almasimn konusu1du~ günümüzde, Türkiye'de yabanci dili hakkiyla bilen insanlara sürekli büyüyen gereksinme duyulmaktadir. Özellikle biliin, teknoloji, ticaret ve turizm alan1annda göze ~arpan bu durum, diger gelismekte olan ülkelerde oldugu gibi, Türkiye'd~ de yabanci dil ögrenmenin nedenlerini büyük ölçüde degistirmistir. Daha önce, yabanci dil ögrenmenin baslica nedeni entelektüel, killtürel zenginlesmeyi amaçlayan kisisel istekler iken; bugün bu kisi5e1istekler yerine acil bir ulusal gereksinme duyulmaktadir. Ancak, ulusal gereksinimlerin var olmasi, yabanci dil ögretiminin basarili olabilmesine yetmemektedir.yabanci dil ögretiminin istenilen düzeyde gerçeklesebilmesi için gerekli olan kosullann basinda yabanci dil ögretmenlerinin en iyi sekilde yetistirilmeleri gelir. Bu nedenle, bu bildiride yabanci dil ögretmeni yetistiren kurumlarin ders programlarinda yer al~n çeviri dersi üzerinde özellikle durulacaktir. Yabancidil ögretiminde,yüzyillarcaönemlibir yeri olan çeviri et-. kinlikleri ve çeviri dersleri, günümüzde -tabir caiz ise -modasigeçmis bir etkinlik olarek yommlanmaktadir. Ancak, çeviri derslerinin ögretmen adayi ögrenciler için azimsanamayacakyararlari olabilecegi kanisindayiz. Yabanci dil ögretiminde Dilbilgisi-ÇeVillyöntemi sekliildeadlandirilan yöntemin ortaya çikisi, Latince ögretiminin egemen oldugu 16. yüzyi- * orta Do~u Teknik üniversitesi. Yabanci Diller E~timi Bölümü.
la rastlar. Söz konusu yöntem, 1940'li yillara kadar, yabanci dil ögretiminde uygulanan basta gelen bir yöntemdi. Dilbilgisi-Çeviri yönteminde, gramer kurallari, kelime listeleri ve söz konusu kurallar ile kelimelerin sergilendigi okuma parçalari ögrencilere sunulduktan sonra, yabanci dilden anadiline ve anadilinden yabanci dile çevrilecek olan cümleler üzerinde çalismalar yapilirdi. Dilbilgisi-Çeviri yönteminde gözlenen bazi eksiklikler ve yetersizlikler, sirasiyla düzvanm yöntemi, ku1ak-dilaliskanli~ yöntemi, ve günümüzde, iletisimci yöntemin gelistirilmesine neden olmustm. Dilbilgisi-Çeviri yönteminin terk edilmesine neden olan bazi yönlerini Öylesiralayabiliriz: a. Dinleme ve konusma becerilerinin gelisitirilmesine yönelik olmamasi; b. Agirligin söylemin bütünlügü üzerinde degil de birbirinden kopuk cümlelerin üzerinde olnwi; c. Söz konusu cümlelerin, gerçek iletisimde kullanma olasiligi çok az olan, ve de yapay cümleler olmasi; d. Bu yöntemin temelinde, yabanci dil ögrenmenin basit bir süreç oldugu varsayiminin yer almasi; e. Akicilik yerine dilbilgisel dogruluga önem verilmesi; f. Sinifta, ögretim dili olarak ana~ kullandigi için, ögrencilerin dikkatlerii1insürekli olarak anadil üzerinde yogunlasmasi. Dilbilgisi-Çeviri yöntemine karsi duyulan tepki, her türlü çeviri etkinliginin kullanilmasina karsi bir tepkiye dönüsmüs. ve bu tepki günümüze kadar devam etmistir. Söyle ki, çeviri etkinlikleri, iletisim degeri olmayan, sikici, amaçsiz ve gereksiz etkinlikler olarak bazi çevrelerce görülmektedir. Buna ek olarak, çeviri, sanatsal.bir ugras olarak da,kabul edildigi ve de iki dilin tam :m1am1v1a hil1nmpc:; aprp1rt;m 1i'1n i'_"~n1n ""'},,"'n ~n ~x.. - - ~,--.0 0......y., J, "" ""6 retiminde yeri olamayacagi savini öne sürenler de bulunmaktadir.. 228
Ancak, böyle savlarm degerlendirilebilmesi için, yabanci dil ögretiminden ne kastedildigini incelemek gerekir. Bugün, Türkiye'de giderek daha yaygin bir duruma gelen yabanci dil ögretimi modeli, "iletisimei" diye adlandinlan yöntemdir. 1970'h yillarda onaya çikan bu yöntemin dilbilimsel temeli, toplumdilbilim, söylem çözümlemesi ve edimbilimin ortaya çikaidigi'bazi dilsel gerçeklere dayanmaktadir. Dil yetisinin, sesbilimsel, biçimbilimsel, sözdizimsel ve anlambilimsel dizgelerinin edinilimesinden çok daha karmasik bir olgu oldugu dilbilimciler tarafindan kabul edilmektedir. Özellikle 1960'h yillardan sonra, dil kullaniminin, sözcelerin duruma uygunlugu ve sözcelerin biçim ile islevi arasindaki iliskilere bagli oldugu açikliga kavusmustur. O yillarda, dilbilgisi yetisine ek bir yeti olarak düsünülen iletisim yetisi, günümüzde dilbilgisi yetisi, toplumdilim yetisi, söylem yetisi ve strateji yetisini içeren bir "üst-yeti" olarak yorumlanmaktadir. Iletisim yetisi, bir dili ana dili olarak konusan bir kisinin tüm dilsel bilgi ve becerilerini betimlemek için gelistirilen bir kavramdir. Ancak, günümüzde, yabanci dil ögretiminde bütün amacin iletisim yetisinin edinilmesi oldugunu öne sürenler de bulunmaktadir. "Iletisimcilik"olarak da adlandirabilecegimizbu yöntemin en önemli özelliklerini söyle siralayabiliriz: _ a. Ögrencinin dilbilgisi yetisi yaninda diger dilsel yetilerin gelistirilmesi; b. Dilsel biçimden ~k, dilsel isleve önem verilmesi; c. Dilbilgisel dogruluktan çok, toplumdilbilimsel uygunluga agirlik verilmesi; d. Ögrenciye dil hakkinda bilginin sunulmasi yerine, o dili kullanma firsanmn yaratilmasi; _ 'T_1-_+~..J~1!..._..'1_,.."...... '"....... \:..i tiuw!.\.'i ULLLLLpruuicm çly~ b'lol, yar.uu;uiga yonellk et1cliu11clerde' kullanilmasi; 229
f. Konulann siralanmasinda dilbilgisinin tek kistas olarak alinmamamis olmasi; aksine kavramlarin ve islevlerin ön plana çikanlmis olmasi. Türkiye'de mevcut sartlar çerçevesinde iletisimci yöntem ve ders materyalinin uygunlu~ ve uygulanabilirligihakkinda bazi tereddüt1erinbulunmasi dogaldir. Ancak, bu yöntemin halihazirda çok yaygin bir sekilde kullanildigi için, mezunlanmiz büyük bir olasilikla bu 3nlayisinisiginda hazirlanan materyali kullanmak zorunda kalacaklar. Söz konusu yöntemde ve bu yönteme göre hazirlanan ders malzemesinin özünde su yatmiiktadu': Ögretmen yabanci dilde güçlü 1>-ir iletisim yetisine sahip olan bir kisidir. Bu nedenle, yabanci dil ögretmeni yetistiren kunimlarin ders programlarinda yer alan diger derslerde oldugu gibi, çeviri derslerinin de ögrencilerin iletisim yetisini gelistirilmesine yönelik olmasi gerekmektedir. Türkiye'deyabanci dil ögrenme ortami göz önünde tutulursa, ögrencilerimizin yabanci dil kullanma firsatlannin çok kisitli oldugunu kabul etmek gerekir. Türkçe konusulan bir ortamda bulundugumuz için yabanci dilde iletisim kunnak genellikle ancak yapay bir ortam olan yabanci dil dersinde olur. Sinifta yapilan konusmaya yönelik etkinlikler ne kadar yaratici olurlarsa olsunlar, gerçek okul-disi iletisime es-deger oldugunu kimse ileri süremez. Yazi becerilerine gelince, okul-disi gerçek hayatta hiçbir zaman kompozisyon y;j7.m~djgunizhalde, yazma derslerinde yapilan etkinliklerin çogu kompozisyona yöne~ oldugu bilinmektedir. Görüsümüze göre, çeviri dersleri ögrencilerimize yabanci dili aktif bir sekilde kullanma firsati verebilir. Çeviri dersinde, ögrencinin yararlanmak durumunda oldugu malzeme ne kendi düsünceleri, ne de;kendi ilgi alanlari, ne de kendi duygulandir; malzeme ögrencinin dünya bilgisi ve bütün özellikleri ile yabanci dilin kendisidir. - Yabanci dil ögretinlinde iletisimci yaklasimin bazi taraftarlan anadilin yaba.~cldil suni1ndanadeta sinirdisletmislerdir. Böyle bir tutumun ge- 230 )
T" i i i iii i i..1 ii \ rekçesi ise, yillardan beri degisik biçimlerde tekrarlanan "ögrencileriyabanci dilde düsünmeye zorlamanin gerekli oldugu" görüsüdür. Ancak, sunu da kabul etmek gerekir ki: anadili siniftan disan atabiliriz, ama ögrencilerimizin kafalanndan hiç bir zaman atamayiz. Eger ögrencilerinriz ister istemez,. bilinçli veya bilinçsiz yabanci dil ile anadilini sürekli bir sekilde karsilastirmakta iseler, bu süreci yabanci dil ögrenimini engelleyecek veya zorlastiracak bir unsur olarak degil de dogal bir olgu olarak yorumlamak gerekir. Bu durumda, var olan bu süreci yasaklamak veya engellemek yerine, bu süreçten en iyi sekilde yararlanma yo11anhani tesvik etme yollari gündeme getirilmelidir. Bir insanin bilmedigi bir seyi ögretemeyecegi varsayimindan hareket edecek olursak, yabanci dil ögretmeni yetistiren kuromlann mezunlanmn yabanci ~l ögretimi konusunda uzmanlasma1anndanönce, ögrerecekleri yabanci dil konusunda bilgilendirilmeleri, uzmanlasmalari, daha da önemlisi bilinçlenmeleri gerektigi sonucu kendiliginden ortaya çikmaktadir. Bilindigi gibi, dilbilim dersleri ögrencileri yabanci dil konusunda bilgilendirdikleri halde, ögrencilerin dil becerilerini gelistirmekte ve ögrencileri gerçek'anlamda yabanci dil konusunda bilinçlendirinekteyetersiz kalmaktadir. Iste burada çeviri dersleri, baska baska derslerde ögrencinin ögrendiklerini, isl~erini, bir bütün olarak görmesini saglayacak, tamamlayici bir roloynayabilir. Söyle ki çeviri dersinde, ögrenci diger derslerde edindigi sözcükbilimsel, sözdizimsel, anlambilimsel ve biçembilimsel bilgiler arasinda baglanti kurup, dilin incelikleri üzerinde uygulamali bir sekilde durma olanafini bulabilir. Söz konusu derslerin amaci çevirmen yetistirmek degil de yabanci dil ögretmeni yetistli1nekolduguna göre, çeviri dersleri ögrencileriinizin dil bilincini, dil duyarliligini arttirmaya yönelik olmalidir. Çeviri dersleri bir nevi uygulamali karsilasnrmali dilbilim dersi biçimi alirsa, bu derslerin ögrejlcilerimizinyetistirilinelerineönemli katkilari olabilir. 231
Özellikle iletisimci ders materyali kullanmak zorunda kalacak yabanci dil ögretmenlerine yararli olabilecek bilgi ve beceriler göz önünde tutulursa, çeviri derslerinde agirlik verilmesi gereken noktalari söyle siralayabiliriz: a. Esanlamli kelimelerin arasindakianlam farklari ve yananlamlari;.. b. Yaziile konusma dili arasindakiönemli farklar; c. Biçem ve kullanim düzeyleri ile ilgili önemli farklar; d. Cinsiyet, yas, meslek, e~tiin düzeyi gibi degiskenlerin dilde yansimalari. Yabanci dilden Türkçe'ye çeviri dersi herseyden önce bir Türkçe kompozisyon dersi ise, yabanci dil ögretmen adaylarinin yabanci dil bilgilerine ne katkisi olabilir? Bu sorunun cevabi bu dersin düzenlenmesinde ve islenisinde bulunabilir. Yukarida çizdigimiz sinirlara göre, yabanci dilden Türkçe'ye çeviri dersi herseyden önce bir metin incelemesi dersi olmalidir. Unutmamak gerekir ki yabanci dil ögretmen adayi ögrencilerinin lisans ögrenimi süresince gördükleri metinler ile okutacaklari ders kitapla..rindayer alan metinler arasinda benzerlik bulunmamaktadir.üniversitede okuduklari metinler, edebiyat, dilbilim, ve dil ögretimi ile ilgili olduklari halde, okutmak durumunda olacaklari "iletisimei"ders kitaplarindaki metinler uçak tamelerinden gazete haberlerine, yemek listelerinden reklamlara, hava raporlarindan elektronik esya kullanma kilavuzlarina, posta havalelerinden basvuru fonrjarma kadar çesitlilik göstermektedir. Ögretmen adayi ögrenciler, yurtdisinda degil de Türkiye'de bulunduklarina göre, bu metin türlerine günlük hayatlarinda rastlamalari pek mümkün degildir. Yabanci dilden Türkçe'ye çeviri derslerinde bu.çesitmetinlere de yer verilmesi zorunlu görülmektedir. Söz konusu dersin esas görevi ögrencinin okuma ve çözümleme becerilerini gelistirmektir. Yabanci dildeki metnin anlamsal, sözdizimsel, ve biçembilimsel çözümlenmesi esastir. Türkçe'ye aktarma islemi ise, herseyden önce Lahlillerindogru yapilip yapilmadigini sinayan bir kontrol mekanizmasi görevi görmektedir. 232
Türkçe'den yabanci dile çeviri dersine gelince, agirlik yabanci dilde olmalidir. Diger bir deyisle, bu ders bir yabanci dilde yazili ifade dersidir. Bu nedenle, Türkçe metni bir "veriler demeti" olarak kabul edilirse, söz konusu veriler ne kadar çok degisik sekillerde yabanci dilde ifade edilebilecegi üzerinde dorulabilir, bu degisik anlattm biçimlerinin arasindaki farklar incelenebilii, ögrencinin toplumdilbilimselyetisiningelistirilmesine katkida bulunabilir. Toplumdilbilim yetisinde temelolan kavram yerindelik veya uygunluktur: belirlibir fikri iletmek için kullanilabilençesitli anlatim biçimleri arasinda, kisi iliskileri, konu, zaman ve yer degiskenleri dikkate alarak dogru bir seçim yapabilmektedir. Türkçe'den yabanci dile çeviri dersinde bu degiskenlerin kaynak dilde iletiyi nasil etkiledikleri, nasil biçim v~eri incelendikten sonra, erek dilde kim? kime? ne? nerede? ve ne zaman? sorularinin nasil? sorusuna ne biçimde cevap verdigi incelenebilir. Türkçe'den yabanci dile çeviri dersinin diger önemli muhtemel bir katkisi da ögrencilerin kendi kültürlerinin bazi özelliklerinin erek dilde nasil yansitilabilecegi konusunda bilinçlendiri1meleridir.bu da halihazirda okutulan yabanci dil derslerinde yeterince önem verilmeyen bir konudur. Türk kültürünün ögrencilerimizin benliklerinin önemli bir parçasi oldugu tartisilamaz. Yabanci dil ögrenmenin amaci Türkçe bilmeyen insanlarla iletisim kurma olduguna göre, ve gerçek iletisim belirli bir kültür baglamindan kaynaklandigina göre, ögrencilerimizi kendi kültürleri hakkinda bilgi aktaimaya hazirlamaliyiz. Kendi kültürü hakkindayabancidilde bilgi aktarmayeteneginden. yoksun bir Türk ögrencinin, o dilin araciligiyla ne dereceye kadar gerçek iletisim kurabilecegini düsünmemiz gerekir. Türkçe'den yabanci dile çeviri dersinin bir katkisi ögrencilerimizi bu gibi bilgilerle donatmak olabilir. Bu islem, yabanci dilde karsiliklari var- 233
sa onlan ögretmekle. karsiliklar yoksa -ö.grencilerimizinsttateji yetilerini kuvvetlendirerek -söz konusu kültür ö~elerin yabanci dilde nasil ifade edilebileceginin yollarini gösteniiekle olur. Deginilmesi gereken diger bir konu da Türkçe'de çok sayida:bulunan ve Türkçe'nin ifade gücünde önemli bir roloyanayan kaliplasmis ifade sekilleridir. Geçmis olsun. afiyet olsun. t:üle t:üle kullan. kola,y eelsin gibi kalipsözler uzun bir gelene~ ürünü olarak iyi niyet. dayanisma. ortak duygu ve sadakat isareti olarak Türkçe'nin yapisina yerlesmis bulunmaktadir. ÖgrencilerimizinTürkçe'de söyleme ve duymaya a1isuklarikalipsözlerin karsiliklari ögrenmekte olduklari ve ögretmeyi amaçladiklari yabanci dilde bulunabilece~ gibi, kültürel normlarin farklili~ sebebiyle bulunmayabilir de. Türkçe'den yabanci dile çeviri dersi bu konu ile ilgilenmek için mükemmel bir ortamdir. Söyle ki. Türkçe'deki kalipsözlerin islevleri ve kullanildigi durumlar incelendikten sonra, yabanci dilde ayni durumda ayni islevi gören bir kalipsözün b~unup bulunmadigi üzerinde durulabilir. Bulunmadigi takdirde, bunun da önemi vurgulanabilir. Söyle ki, "iletisimei" bir çerçevede neyi söylemek gerekti~ni ögrenmek ne kadar önemli ise. hangi durumlarda bir sey söylememenin gerektigini ögrenmek de o denli önemlidir. Yabanci dilde hakimiyet böyle ince noktalara dayandigi için, ögretmen adayi ögrencilerin bu bilgilerle de donatilmalari gerekir. Sonuç olarak. yabanci dilögretmeni yetistiren lisans programlarindaki çeviri derslerinin ögrencilerin dil duyarliligini gelistirici nitelikte önemli bir rol oyanayabilece~ açiktir. Söz konusu dersler hem ögrencinin dil bilincini hem de çözümleme becerilerini arttirmaktadir. Ayrica, ögrencinin anadilinden ve öz kültüründen kaynaklanan unsurlarin yabanci dile aktarma yetenegini çeviri derslerinde arttirabilir. Kisacasi. çeviri dersleri ögrencinin dil ve dilbilim derslerinde aldigi bilgilerini uygulamali bir hale getirmelde. bu dersler bütünlestirici ve telafi edici bir görev görmektedirler. 234
Türkiye'de yabanci dil ögretiminin yaygmlasunlmasinin temelinde yatan nedenin uluslararasi ve kültürlerarasi iliskilerinin artmasi oldugunu kabul edersek, yabanci dilin inceliklerini iyi bilen ve ifade gücü kuvvetli olan yabanci dil ögretmenlerine ihtiyaç vardir. Bu gereksinmenin k.arsi1anmasma bilinçli bir sekilde düzenlenmis çeviri derslerinin muhtemel katkisi yadsmamaz bir gerçektir. 235