2001 Yılı Hazine lemleri Raporu

T.C. SAYI TAY BA KANLI I 2001 Yılı Hazine lemleri Raporu

2001 Yılı Hazine lemleri Raporu, Sayı tay Genel Kurulunun 07.10.2002 tarih ve 5042 sayılı kararı ile kabul edilmi ve Türkiye Büyük Millet Meclisine gönderilmesi uygun bulunmu tur. T.C. SAYI TAY BA KANLI I, ANKARA, Ekim 2002. http://www.sayistay.gov.tr SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 2

Sunu Türkiye Büyük Millet Meclisi adına yürütülen Sayı tay denetimi iki ekilde sonuçlandırılır; Mevzuata aykırı oldu u tespit edilen hususlarda Sayı tay, yargı yetkisini kullanmak suretiyle hüküm verir. Sayı tay, denetimini bu ekilde sonuçlandırırken, Anayasadan aldı ı yetkiyle ba ımsız bir yüksek mahkeme olarak hareket eder. Sayı tay denetiminin di er çıktısı, Sayı tay raporlarıdır. Sayı tay, bir kısmı kanunla verilmi görevler sebebiyle, bir kısmı da kurumun kendi takdiriyle belirledi i konularda, de i ik denetim metotları kullanmak suretiyle raporlar hazırlar ve Meclise sunar. Bu raporların temel amacı Meclisi bilgilendirmektir. 1995 yılından itibaren her yıl hazırlanmakta olan Hazine lemleri Raporları ile, Meclisin mali sistemimizin temel kurumu konumunda olan Hazine Müste arlı ının faaliyetleri hakkında bilgilendirilmesi amaçlanmaktadır. Hazine lemleri Raporları, Hazine Müste arlı ı bünyesinde yer alan iki saymanlı ın yıl içinde gerçekle tirdi i i lemlerle ilgili bilgi vermek için hazırlanmaktadır. Devlet Borçları Saymanlı ı ve Hazine ç Ödemeler Saymanlı ı adı verilen bu iki saymanlık, Türkiye de bulunan en büyük saymanlıklardır. Bütçe i lemlerinin önemli bir kısmı ve borçlanma i lemleri, bu saymanlıkların hesapları vasıtasıyla izlenmektedir. Bu iki saymanlık tarafından 2001 yılı içinde gerçekle tirilen ödeme ve giderler, Türkiye nin bir yıllık Gayri Safi Milli Hasılasının üstündedir. Bu sebeple Hazine Müste arlı ının karar ve i lemleri bütün mali sistemi etkileme ve yönlendirme gücüne sahiptir. lki 1995 yılında hazırlanan Hazine lemleri Raporları ile, Hazine hesaplarında yer alan önemli zaaflar tespit edilmi ve TBMM ye bildirilmi tir. 2000 yılına kadar hazırlanan raporların odak noktasını Hazinenin borç ve alacakları ile ilgili muhasebe sistemleri olu turmu tur. Hazine Müste arlı ının denetimi, mali sistemimizde yer alan aksaklıkların ve temel sorunların tespiti açısından büyük önem arzetmektedir. Özellikle bütçe sisteminin en önemli sorunu olan bütçe dı ı i lemlerin büyük bir kısmı Hazine tarafından gerçekle tirilmektedir. Mali mevzuat ile Anayasa arasındaki bir çeli kiden kaynaklanan bütçe dı ı i lemler, bütçe ve mali sistemle ilgili olarak yayınlanan temel verilerin hatalı olmasına yol açmaktadır. Bütçe dı ında kalan ve kayıt dı ı bütçe olarak adlandırılan bu i lemler, 1997 ve 2000 yılı Hazine lemleri Raporlarında, ayrıca 2000 Yılı Mali Raporunda incelenmi ve Meclise bildirilmi tir. 2001 Yılı Hazine lemleri Raporunun temel konusunu da kayıt dı ı bütçe i lemleri olu turmaktadır. 2001 yılında toplam giderlerin %49,6 sı, gelirlerin de %11,3 ü bütçe ile ili kilendirilmemi, yani kayıt dı ı kalmı tır. Raporda ayrıca 2001 yılı görev zararları, Y D uygulamaları ve bütçeden yapılan transfer i lemleri hakkında bilgi verilmektedir. SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 3

SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 4

Özet 2001 Yılı Hazine lemleri Raporu, 2001 yılında merkezi hükümet tarafından gerçekle tirilen i lemleri bir bütün olarak ele almaktadır. Bu incelemede özellikle bütçe dı ında ne tür giderler yapıldı ı ve bu giderlerin hangi kaynaklarla finanse edildi i ortaya konmaktadır. Bütçe finansman tabloları olarak adlandırılan tablolar, bir yıl içinde gerçekle tirilen tüm giderleri ve bu giderlerin hangi kaynaklardan kar ılandı ını göstermek amacıyla hazırlanırlar. Ancak, Türkiye de çok sayıda i lemin bütçe dı ında bırakılması, yayınlanan bütçe finansman tablolarının bir yıl içinde gerçekle tirilen i lemlerin sadece bir kısmını göstermesi sonucunu do urmaktadır. Yani, Meclisin, bu tabloları kullanmak suretiyle bir yıl içinde gerçekle tirilen i lemleri görmesi mümkün de ildir. Bu sebeple bu raporda, bütçeye gider olarak kaydedilmeyen i lemlerin de dahil edildi i yeni bütçe finansman tabloları hazırlanmı tır. nceleme sonucunda 2001 yılında toplam giderlerin %49,6 sının, gelirlerin de %11,3 ünün kayıt dı ı kaldı ı tespit edilmi tir. Raporda bu i lemlerin tamamı detaylı bir ekilde gösterilmektedir. Kayıt dı ı giderlerin hangi kaynaklarla finanse edildi inin bütün detayıyla raporda gösterilmesi, raporun kaçınılmaz olarak uzun ve teknik olmasına sebep olmu tur. Bu sebeple, özet bölümü, raporun tamamını temsil etmeye yetecek ekilde hazırlanmı tır. Temel bütçe ilkeleri Türk mali sisteminin temel ilkesi, Anayasanın 161. maddesidir: Devletin ve kamu iktisadî te ebbüsleri dı ındaki kamu tüzel ki ilerinin harcamaları yıllık bütçelerle yapılır. Bütçe, mali sistemin temelini olu turan ve Meclisin mali yapıyı kontrol etmesine imkan tanıyan bir belgedir. Bütçe sistemi ile harcamaların kontrol edilmesi, Meclise kamu borçlanmasını da yönlendirme ve kontrol etme imkanını verir. Zira, bütün harcamaların bütçe ile yapılması gerekti inden, Meclis bütçe yasası ile bütçe açı ı olu masını kabul etti inde, bu açı ın ne kadar borçlanma ile kapanaca ını da öngörme imkanına sahiptir. Anayasada öngörülen, devlet harcamalarının bütçe ile yapılması hükmünün tabii sonucu, borçlanma yoluyla elde edilen kaynakların bütçe giderlerini kar ılamak için kullanılmasıdır. Kayıt Dı ı Bütçe (Yarı-Mali lemler) Ülkemizde bütçe uygulaması, anayasada yer alan devletin harcamaları bütçelerle yapılır hükmüne uygun ekilde yürütülmemektedir. Kamu harcamalarının önemli bir kısmı bütçeye kaydedilmemektedir. Bu rapor, önceki Sayı tay raporlarında kayıt dı ı bütçe olarak adlandırılan bu uygulamaları ele almaktadır. SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 5

Kayıt dı ı bütçe nedir? Kayıt dı ı bütçe, Anayasanın 161. maddesi gere ince esasen bütçede yer alması gereken, ancak bütçe gideri olarak kaydedilmeyen tüm harcamaları ifade etmek için ilk olarak 2000 Yılı Mali Raporunda kullanılan bir terimdir. Bu terim, bütçe dı ında harcanan kaynakların israf edildi ini, nereye harcandı ının belli olmadı ını veya yolsuzluk yapıldı ını ifade etmemektedir. Kayıt dı ı terimi, bu i lemlerin TBMM tarafından hiç bir ekilde izlenemedi ini vurgulamak amacıyla kullanılmaktadır. Meclis, kamu kaynaklarının kullanımını bütçe aracılı ıyla kontrol eden bir kurumdur. Yıl sonlarında Meclise Kesin Hesap ve Uygunluk Bildirimi adı altında verilen belgeler, kamu kaynaklarının nasıl kullanıldı ını gösterir. Ancak, kayıt dı ı olarak adlandırılan i lemlerin hiç biri, Meclise verilen bu belgelerde gider olarak gösterilmemektedir. Yine kayıt dı ı ifadesi, bu i lemlerin hiç bir kaydı olmadı ını göstermez. Bütçe dı ına kaydırılan bir çok i lem için çe itli muhasebe kayıtları yapılmaktadır. Ancak, bu kayıtlar, yılı i lemlerinin sonucunu hatalı olarak yansıtmaktadırlar. Gider olarak kaydedilmesi gerekti i halde, çe itli muhasebe metotlarıyla farklı ekilde kaydedilen i lemlerin, Meclis tarafından görülmesi ve sorgulanması mümkün olmamaktadır. Bu sebeple i lemlerin gider niteli ini gizleyecek ekilde yapılan kayıtlar da bütçe açısından kayıt dı ı olarak adlandırılmaktadır. 2001 yılında bütçe i lemlerinin bütçe dı ında bırakılan i lemlerle mukayese edilmesi, sorunun daha net görülmesini sa layacaktır. Meclis tarafından kabul edilen 2001 bütçesi uyarınca gerçekle tirilen i lemler ve yıl sonunda olu an bütçe açı ı ekil A da gösterilmi tir. ekil A: 2001 Yılı Bütçe Açı ı (Katrilyon TL) Bütçe Geliri 51,5 Bütçe Giderleri 80,6 Bütçe Açı ı 29,1 Bu verilere göre 2001 yılında 80,6 katrilyon liralık bütçe gideri yapılmı, 51,5 katrilyon liralık bütçe geliri elde edilmi tir. Bütçe açı ı 29,1 katrilyon lira olarak görünmektedir. Bütçe açı ı borçlanma yoluyla finanse edilmektedir. Bütçe açı ının 29,1 katrilyon lira olmasının tabii sonucu, yıl içinde bu miktarda borçlanma yapılmasıdır. Ancak, 2001 yılı kamu borçlarının kaydedildi i hesaplar üzerinde yapılan inceleme, yıl içinde borçlanma yoluyla elde edilen kayna ın 99,2 katrilyon lira oldu unu göstermi tir. Yukarıda de inilen Anayasa hükmü uyarınca, devlet giderlerinin bütçe ile gerçekle tirilmesi gerekti inden, borçlanma yoluyla elde edilen kaynaklarla yapılan giderlerin tamamının bütçede yer alması gerekirdi. Ancak, Bütçe Kanunlarında yer alan bir çok hüküm, belirli giderlerin bütçeye gider olarak kaydedilmemesine imkan tanımaktadır. Bütçe dı ında kalan bu giderler, borçlanma yoluyla finanse SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 6

edilmektedir. Sonuçta, borçlanma yoluyla elde edilen kaynakların bütçe dı ında kullanılmasına zemin olu maktadır. Bütçe dı ında bırakılan giderler üzerinde yapılan detaylı çalı ma, bazı gelirlerin de bütçe dı ında kaldı ını göstermi tir. ekil B de bütçe dı ı i lemlerin de dikkate alınması durumunda bütçe açı ının nasıl olaca ı gösterilmektedir. ekil B: 2001 Yılı Bütçe Açı ı ve Kayıt Dı ı lemler (Katrilyon TL) Gerçek Bütçe Açı ı 101,3 Bütçe Geliri 51,5 Kayıt Dı ı Bütçe Geliri 5,2 Bütçe Giderleri 80,6 Kayıt Dı ı Giderler 77,4 77,4 katrilyon liralık kayıt dı ı giderle birlikte toplam bütçe gideri 158 katrilyon liradır. 5,2 katrilyon liralık kayıt dı ı gelir dikkate alındı ında bütçe gelirleri toplamı da 56,7 katrilyon lira olmaktadır. Bu durumda gerçek bütçe açı ının 101,3 katrilyon lira oldu u görülmektedir. Kayıt dı ı olarak adlandırılan bu i lemler, hiçbir kamu kurumunun bütçesinde veya bilançosunda gider olarak kaydedilmemi tir. Bu i lemlerle ilgili olarak yapılan çe itli muhasebe kayıtları da i lemlerin gider niteliklerinin gizlenmesine sebep olmaktadır. lemlerin bir kısmının ise hiçbir muhasebe kaydı bulunmamaktadır. Bütçe giderleri niçin gizlenmektedir? Bütçenin niçin eksik bir ekilde tanzim edildi i, 2000 Yılı Mali Raporunda u ekilde ortaya konmu tur; Bütçele tirilmeyen i lemler temel olarak kamu açıklarını az gösterme ve sorumluluktan kaçınma kaygısından kaynaklanmaktadır. Bu i lemler, bir yandan devletin borç stokunu artırırken, di er yandan yapılan gider bütçele tirilmedi inden, bütçe açı ı oldu undan daha az gösterilmektedir. Kayıt dı ı bütçe i lemlerinin sonuçları nelerdir? Kayıt dı ı i lemler sebebiyle Meclis, bütçe dı ında harcanan kaynaklarla hangi i lerin finanse edildi ini izleyememektedir. Ancak, SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 7

daha da önemlisi, kayıt dı ı i lemlerin izlenmesindeki güçlük nedeniyle, uygulayıcılar da gerçek verileri elde etme olana ından yoksun kalmaktadırlar. Bu durumda bütçe, borçlanma ve kamu sektörü ile ilgili temel göstergeler eksik ve yanıltıcı olmaktadır. 2000 Yılı Mali Raporunda kayıt dı ı bütçe i lemlerinin sonuçları u ekilde açıklanmı tır; Bütçe açısından ortaya çıkan sonuçlar; Bütçe açı ı oldu undan az gösterilmektedir. Bütçe açı ı ile net borçlanma hasılatı arasında bulunması gereken denklik kaybolmaktadır. Bütçe, merkezi hükümet faaliyetleri hakkında eksik bilgi vermektedir. Bütçenin önemi ve etkisi azalmaktadır. Borçlanma açısından ortaya çıkan sonuçlar; Bütçe açı ının hangi kaynaklarla kar ılandı ını gösteren bütçe finansman tablolarında borçlanma i lemlerinin bir kısmı gösterilmemektedir Sonuç olarak, borçlanma ile ilgili veriler eksik ve yetersiz ekilde yayınlanmakta, borç stoku öngörülenden daha hızlı ekilde artmaktadır. Meclisin denetimi ve kontrolü açısından; Bütçe dı ında kalan konularda Meclisin denetimi ve kontrolü sınırlıdır. Bu i lemlerin bir kısmı ödeneklere ba lı olmadan gerçekle tirilmekte, Meclis adına denetimden azade kalmakta ve i lem tamamlandıktan sonra da Meclise hesabı verilmemektedir. Bu i lemler üzerinde Meclisin do rudan denetim mekanizmaları bütçe ve kesin hesap süreci- etkisiz kaldı ı gibi dolaylı denetim mekanizmaları Sayı tay denetimi- de yetersiz kalmaktadır. Dolayısıyla Meclisin iradesi ve denetimi dı ında Hazine aracılı ıyla kamu giderleri yapılmaktadır. Borçlanma, bir bütün olarak Meclisin iradesi ve yönlendirmesi do rultusunda geli memektedir. Bütçe ve kesin hesap süreci etkinli ini yitirmekte, bütçenin önemi ve etkisi azalmakta, sonuç olarak Meclis denetimi devre dı ı kalmaktadır. KKBG Kamu Kesimi Borçlanma Gere i (KKBG), kamu kesiminin bütün gelirleri ile giderleri arasındaki farkı ortaya koyan, en önemli ekonomik göstergelerden biridir. KKBG, kamu kesiminin hangi sebeplerle borçlandı ını gösterir. Ancak, kayıt dı ı bütçe i lemleri sebebiyle KKBG hatalı ekilde hesaplanmaktadır. KKBG hesaplanırken, yukarıda ekil A da yer verilen ve yayınlanan bütçe verileri esas alınmaktadır. Bütçe dı ında gerçekle tirilen i lemler resmi kayıtlarda gider olarak görünmedi inden, hesaplamada bu i lemler dikkate alınmamaktadır. Sonuçta, ekil B de gösterildi i üzere 101 katrilyon liralık açık verilen ve bu açık kadar borçlanılan bir yılda KKBG rakamı bütçe açı ını 29 katrilyon lira olarak göstermektedir. KKBG ile ilgili hata miktarı, yayınlanan borçlanma gere i verileri ile, yıl içinde borçlanma yoluyla elde edilen kaynak miktarının (net borçlanma hasılatı) mukayese edilmesi sureti ile tespit edilebilir. Bu iki verinin e it olması, ya da aralarında büçük bir fark olması beklenir. ekil C de 1976 ve 2001 yılları arasında gerçekle en KKBG ve net borçlanma hasılatı rakamları verilmektedir. Söz konusu veriler SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 8

arasında uzunca bir dönemdir büyük fark bulundu u, ancak 2001 yılında aradaki farkın istisnai bir ekilde açıldı ı görülmektedir. 2001 yılında net borçlanma hasılatı, milli gelirin %55,9'u oranında olmu tur. Oysa yayınlanan verilerde 2001 yılında kamu kesimi açı ının milli gelirin %15,4 ü oranında görünmektedir. Sonuç olarak, yayınlanmakta olan KKBG rakamları kamu kesiminin gerçek açı ını göstermemektedir. ekil C: 1976-2001 Yıllarında KKBG ve Kamu Kesimi Net Borçlanma Hasılatı %60 %45 %30 %15 KKBG/GSMH Net Borçlanma/GSMH KKBG rakamları ile net borçlanma hasılatı arasındaki fark, kayıt dı ı bütçe i lemlerinden kaynaklanmaktadır. 2001 Yılı Hedefleri ve Gerçekle me ç hukukumuzda bütçe açıkları ile ilgili her hangi bir sınır belirlenmemi tir. Ancak; Maastricht kriterleri uyarınca bütçe açıkları milli gelirin %3'ünü a mamalıdır. %55,9 %15,4 %0 1976 1981 1986 1991 1996 2001 2001 yılında bütçe açı ının milli gelirin %3,4 ü oranında olması hedeflenmi tir. Yıl içinde ortaya çıkan kriz sonucunda bu hedefe ula ılması mümkün olmamı tır. Yayınlanan bütçe verilerine göre bütçe açı ı milli gelirin %16,2 si seviyesinde görünmektedir. Ancak, kayıt dı ı bütçe i lemlerinin dikkate alınması sonucunda 2001 yılında bütçe açı ının gerçekte milli gelirin %55,9 u oranında oldu u tespit edilmi tir. Tablo A: 2001 Yılı Bütçe Rakamlarının Milli Gelire Oranı Hedef Yayınlanan Veriler Gerçekle me Bütçe Açı ı %3,4 %16,2 %55,9 Konsolide Bütçe Giderleri %31,5 %44,9 %88,0 Konsolide Bütçe %28,1 %28,7 %31,6 Gelirleri Bkz. rapor metni, Tablo 2 Söz konusu farklılı ın nedeni, bütçe gelir ve giderleri ile ili kili verilerde görülmektedir. Yıl içinde gerçekle tirilen giderlerin toplamı milli gelirin %88 i oranındadır. Yani milli gelirin %43,1 i oranında olan ve gider kaydedilmesi gereken i lemler, bütçede yer almamı tır. Gelirler yönünden ise, milli gelirin %2,9 u oranındaki i lemlerin kayıt dı ı kaldı ı görülmektedir. Bütçe finansmanı ile ilgili olarak yayınlanan veriler, gerçekle en i lemlerden çok farklıdır. Bu farklılı ın temel sebebi olan kayıt dı ı bütçe yapısı, raporun 2. bölümünde detaylı ekilde gösterilmektedir. Bütçe Finansmanı - Ana Kalemler 1 Bütçenin, merkezi hükümetin bütün gelir ve giderlerini göstermesi gerekir. Bu sa landı ında merkezi hükümetin bütün kaynakları ve bütün harcamaları birbirine denk olacaktır. Ancak, kayıt dı ında kalan gelir ve giderler sebebiyle 2001 yılı bütçe finansman tabloları yıl içinde gerçekle en 1 Bu konudaki ayrıntılı bilgi için bkz. sf. 46-70 SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 9

i lemlerin önemli bir kısmını göstermemektedir. Kayıt dı ı i lemler sebebiyle, bütçe finansman tabloları yeniden hazırlanmı ve merkezi hükümet faaliyetlerinin tamamı tablolarda gösterilmi tir. Tablo B de 2001 yılında yapılan bütün ödemeler / giderler yer almaktadır. Bu giderlerin kar ılı ında yıl içinde elde edilen bütün gelirler / kaynaklar da tabloda gösterilmektedir. Tablo B: 2001 Yılı Bütçe Finansmanı Dengesi Borçlanma lemleri Dahil Ana Kalemler Trilyon TL Giderler 291.355 Bütçe Giderler i* 79.154 Bütçe Dı ı Giderler / Ödemeler 212.201 Borç Ödemeleri 132.893 Borçlanmayla Kar ılanan (Mahsup) Giderler 57.476 Transfer Edilen Kaynaklar (Do an Alacaklar) 15.871 Bütçeden Mahsup Edilecek Ödemeler (BME) 4.039 Di er Finansman Kullanımları 1.922 Vergi ndirimleri, stisna ve Muafiyetler Bilinmiyor Gelirler 291.356 Bütçe Gelirleri 51.543 Bütçe Dı ı Gelirler / Kaynaklar 239.812 Borçlanma Hasılatı 232.077 Borçlara Mahsup Edilen Gelirler 3.094 Tahsil Edilen Alacaklar 2.112 Di er Finansman Kaynakları 1.339 Kayna ı Tespit Edilemeyen Gelirler 1.190 Vergi ndirimleri, stisna ve Muafiyetler Bilinmiyor *Bütçe Emanetleri ve Avanslar dahil. Tablo D deki Bütçe gideri rakamı ile bu tablodaki Bütçe gideri rakamları arasındaki fark, bundan kaynaklanmaktadır (bkz. Tablo 6,7 sf. 53-57) Tabloda, 2001 yılında 291 katrilyon liralık ödeme yapıldı ı görülmektedir. Bu ödemenin 79,2 katrilyon lirası bütçe gideridir. (Bütçe gideri, bütçe emanetleri ve avanslar dikkate alınarak hesaplanmı tır.) 2001 yılı ödemelerinin 133 katrilyon lirası borç geri ödemelerine aittir. Giderlerin 61,5 katrilyon lirası ise, bütçeye gider olarak kaydedilmemi tir (Mahsup giderler + BME). Yıl içinde çe itli kamu kurulu larına 15,9 katrilyon lira tutarında kaynak aktarılmı, ancak bu tutarlar da transfer gideri olarak kaydedilmemi tir. Söz konusu transferler sonucunda kurumlar adına alacak kayıtları ihdas edilmekle yetinilmi tir. Bu i lemlerin toplamı olan 77,4 katrilyon lira, 2001 yılı kayıt dı ı bütçe giderlerini göstermektedir. Söz konusu harcamaları kar ılamak amacıyla borçlanma ve di er bütçe dı ı i lemler aracılı ıyla 239 katrilyon liralık kaynak elde edilmi tir. Bütçe gelirleri 51,5 katrilyon liradır. Yıl içinde 3,1 katrilyon liralık gelir, borçların mahsuben geri ödenmesi için kullanılmı, ancak kayıt dı ı kalmı tır. Hazine alacaklarından yapılan tahsilat yoluyla da 2,1 katrilyon liralık kaynak elde edilmi tir. Bu tahsilat da gelir olarak kaydedilmemi tir. Bu iki verinin toplamı olan 5,2 katrilyon lira, kayıt dı ı gelirlerin toplamını göstermektedir. Vergi indirimleri, istisna ve muafiyetler: Vergi harcamaları olarak adlandırılan ve Tablo B de yer verilen bu kalemle ilgili olarak, mali sistemimizde bilgi üretilmemektedir. Bu tutarların tam olarak tespit edilip Meclisin bilgisine sunulması oldukça önemlidir. Bu ekilde, söz konusu indirim ve istisnaların harcama niteli i vurgulanmı olacak, Meclis, bu imkânlardan kimin ne derecede faydalanması gerekti ini bizzat belirleme imkânına kavu acaktır. Tablo B de bütçe finansmanı i lemleri, borçlanma i lemleri dahil edilerek bir bütün halinde gösterilmi tir. Ancak, bütçe i lemleri ile kayıt dı ı i lemlerin SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 10

kar ıla tırılabilmesi için, aynı veriler Tablo C de borçlanma i lemleri ayıklanmı surette verilmi tir. Tabloda yer verilen toplam rakamlar, kayıt dı ı i lemlerin bütçe kapsamına alınması durumunda bütçenin alaca ı büyüklü ü yansıtmaktadır. Tablo C de, ekil B deki bütçe açı ı rakamına nasıl ula ıldı ı daha açık ekilde gösterilmektedir. Bütçe dı ında bırakılan i lemlerin de dikkate alınması sonucunda yıl içinde gerçekle en açık 100,3 katrilyon lira olarak tespit edilmi tir. Tablo C: 2001 Yılı Bütçe Verileri ve Kayıt Dı ı lemler - Borçlanma lemleri Hariç Trilyon TL Giderler 158.462 Bütçe Giderleri 79.154 Bütçe Dı ı Giderler 79.308 Görev Zararı Ödemesi 22.980 Bütçe Dı ı Kur Farkı Ödemesi 23.507 Bütçe Dı ı skonto Ödemesi 1.695 Bütçeden Mahsup Edilecek Ödemeler 4.039 Di er Kayıt Dı ı Giderler 9.294 TMSF'ye Devredilen Kaynak 13.427 Di er Kurumlara Kullandırılan Kaynak 2.444 Di er Finansman Kullanımları 1.922 Gelirler 58.088 Bütçe Gelirleri 51.543 Bütçe Dı ı Gelirler 6.545 Borçlara Mahsup Edilen Gelirler 3.094 Tahsil Edilen Alacaklar 2.112 Di er Finansman Kaynakları 1.339 Açık 100.374 Tabloda bütçe gideri bütçe emanetleri ve avanslar dikkate alınmak suretiyle verilmi tir. ekil B deki açık rakamı ile bu tablodaki açık arasındaki fark, bundan kaynaklanmaktadır. 2001 yılında merkezi hükümetin kayıt dı ında kalan harcamaları, bütçe harcamalarının büyüklü üne ula mı, toplam giderlerin %49,6 sı kayıt dı ı kalmı tır. Toplam gelirlerin ise %11,3 ü kayıt dı ı kalmı tır. Bu i lemlerin bütçede gösterilmemesi, devlet gelirlerinin bütçe ile yapılmasını öngören ilkeye aykırıdır. Anayasada konsolide bütçe dı ında harcama yapma imkanı sadece K T lere sa lanmı tır. Oysa, kayıt dı ı harcama olarak adlandırılan i lemler, bu kurulu lar tarafından de il, bizzat genel ve katma bütçeli kurulu lar tarafından gerçekle tirilen harcamalar veya transferler sonucunda ortaya çıkmaktadır. Ve bu harcamalar, ne genel ve katma bütçeli kurulu lar tarafından, ne de döner sermaye, fon, vb. adlı ba ka bir kurulu tarafından gider kaydedilmemektedir. Tablo C de kayıt dı ı giderler ana kalemler itibarıyla tasnif edilmi tir. Yıl içinde gerçekle tirilen 23 katrilyon liralık görev zararı ödemesi bütçeye gider olarak kaydedilmedi inden kayıt dı ı giderler arasında gösterilmi tir. Kur farklarından kaynaklanan 23,5 katrilyon liralık borç artı ı kar ılı ında tabloda aynı miktarda gider ihdas edilmektedir. Kayıt dı ı harcamaların 1,7 katrilyonu iskonto ödemelerinden kaynaklanmaktadır. Muhtelif kalemlerden olu an 9,3 katrilyon liralık gider tabloda di er giderler adı altında topluca gösterilmi tir. Bütçe dı ında kalan i lemlerin önemli bir kısmı bütçe dı ındaki kurumlara transfer edilen kaynaklardan do maktadır. 2001 yılında Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna 13,4 katrilyon liralık tahvil verilmi tir. Di er kurulu lara aktarılan kaynak 2,4 katrilyon liradır. Bu tutar, kurulu lara devredilen kredilerden ve kurulu lara ait kredilerden Hazinenin garantör sıfatıyla yaptı ı geri ödemelerden kaynaklanmaktadır. Tabloda yer verilen bu iki i lem Hazine alaca ı olarak kaydedilmi tir. Yıl içinde kayıt dı ında kalan gelirlerin 3,1 katrilyon lirasının borçlara mahsup edilerek kullanılan gelirler oldu u, 2,1 katrilyon SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 11

lirasının da Hazine alacaklarından tahsil edilen tutarlardan olu tu u görülmektedir. Tabloda di er finansman kullanımları ve kaynakları adı altında verilen tutarlar ise, emanet, bütçe dı ı avans ve banka i lemleri yoluyla kullanılan ve elde edilen kaynak tutarlarını göstermektedir. Bütçe Finansmanı Dengesi Bu bölümde, bütçe finansman dengesinin nasıl kuruldu u kademeli olarak ele alınmakta, her bir kalemin gelir (kaynak) veya gider (ödeme) niteli i ortaya konmaktadır. Tablo D de yer alan kalemlerle ilgili detaylı açıklama raporda Bölüm 1.7 de yapılmaktadır. Tablo D: 2001 Yılı Konsolide Bütçe Finansman Dengesi 1. BÜTÇE Trilyon TL 2. Konsolide Bütçe Gelirleri 51.543 3. Konsolide Bütçe Giderleri -80.579 4. Bütçe Açı ı -29.036 5. Bütçe Emanetleri 1.775 6. Avanslar -350 7. Nakit Bütçe Açı ı -27.611 8. F NANSMAN 9. Borçlanma Hasılatı 232.077 10. Borç Geri Ödemeleri -132.893 11. Net Borçlanma Hasılatı 99.184 12. Borçlanmayla Kar ılanan (Mahsup) Gelirler 3.094 13. Borçlanmayla Kar ılanan (Mahsup) Giderler -57.476 14. Bütçeden Mahsup Edilecek Ödemeler -4.039 15. Nakit Borçlanma Hasılatı 40.763 16. Tahsil Edilen Alacaklar 2.112 17. Transfer Edilen Kaynaklar (Do an Alacaklar) -15.871 18. Nakit Borçlanma ve Alacak Hasılatı 27.004 19. Bütçe Dı ı Emanetler 1.339 20. Bankalar -1.420 21. Kasalar -13 22. Bütçe Dı ı Avans ve Krediler -489 23. Di er Gelirler 1.190 24. Nakit Finansman 27.611 Bütçe finansman dengesi tablosu, bütçe i lemlerinden ba layarak, önce di er nakit i lemleri, ardından sırayla mahsuben yapılan i lemleri ele almaktadır. Bu ekilde yıl içinde borçlanma yoluyla ve di er yollardan elde edilen kaynakların nasıl kullanıldı ının gösterilmesi mümkün olmaktadır. Tabloda gider ve harcama mahiyetinde olan bütün i lemler eksi (-) i aretle gösterilmi lerdir. Bu ekilde gelirlerle giderlerin ayrı ayrı de erlendirilmesi ve ara bölümlerin sonundaki toplam rakamlarına nasıl ula ıldı ının izlenebilmesi amaçlanmı tır. 2001 yılında bütçe dı ında bırakılan harcamaların bütçeye denk bir büyüklü e ula mı olması, yılı i lemlerinin tamamının bir tek tabloda toplanmasını daha da önemli kılmaktadır. Zira önceki tablolarda gösterildi i üzere, bütçe ile ilgili olarak yayınlanan veriler, kamu maliyesi hakkında anlamlı sonuçlara varılmasına imkan tanımamaktadır. Tablo D nin 1-7. maddelerinde yer alan veriler, yıl içinde nakit bütçe açı ının 27,6 katrilyon lira oldu unu göstermektedir. Bu rakama, bütçe gelir ve gideri yanında emanet ve avans i lemleri dikkate alınarak ula ılmaktadır. Yıl içinde verilen avansların 350 trilyon lirası, i lemler tamamlanmadı ı için, yıl sonuna kadar gider olarak kaydedilememi tir. Bu tutar, nakit olarak ödenmi oldu undan, yıl içinde nakit olarak gerçekle tirilen harcamaların tespit edilebilmesi için finansman tablosunda gider olarak de erlendirilmi ve bütçe giderine eklenmi tir. Bütçe gideri olarak kaydedildi i halde bütçe emanetlerine alınan ve nakden ödenmeyen 1,7 katrilyon lira ise bütçe giderlerinden dü ülmektedir. Borçlanma i lemleri sonucunda elde edilen hasılat 99,2 katrilyon liradır. Bütçe açı ı ile SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 12

net borçlanma hasılatının e it olmasının gerekti i önceki bölümlerde izah edilmi ti. Tablo D de bütçe açı ı ile net borçlanma hasılatı arasında ortaya çıkan fark, borçlanma yoluyla elde edilen kaynakların üçte ikisinin bütçe dı ında kullanıldı ını göstermektedir. Buna ek olarak, kayıt dı ında kalan gelirler de bütçe dı ında kullanılmaktadır. Borçlanma hasılatının hangi i lemleri finanse etmekte kullanıldı ının belirlenebilmesi için, ilk olarak mahsuben gerçekle tirilen ve kayıt dı ında kalan gelirler ve giderler dikkate alınmaktadır. 2001 yılında Bütçeden Mahsup Edilecek Ödemeler Hesabına kaydedilen tutarlar da, gider yönünden kayıt dı ı kaldı ı için mahsup i lemlerle aynı kategoride gösterilmi tir. Tabloda, borçlanma hasılatının 58,4 katrilyon lirasının mahsup i lemlerden ve bütçeden mahsup edilecek ödemelerden kaynaklanan açık için harcandı ı ve geriye nakit borçlanma hasılatı olarak 40,8 katrilyon lira kaldı ı görülmektedir. Yıl içinde borçlanma hasılatının 15,9 katrilyonu kurumlara transfer edilmi tir. Bu transferler sonucunda Hazinenin kurumlardan alaca ı do maktadır. Hazine alacaklarından yapılan tahsilat ise 2,1 katrilyon liradır. Yani nakit borçlanma hasılatının 13,8 katrilyonu alacak i lemlerinde kullanılmı tır. Geriye nakit borçlanma ve alacak hasılatı olarak 27 katrilyon lira kalmı tır. Nakdi etkileyen di er emanet, banka, kasa ve bütçe dı ı avans unsurlarının dikkate alınması sonucunda, nakit bütçe açı ının finansmanında kullanılan 27,6 katrilyon liralık nakit finansman tutarına ula ılmaktadır. Di er gelirler kaleminde gösterilen 1,2 katrilyon lira, kayna ı tespit edilemeyen gelir miktarını göstermektedir. 2001 Yılında Faiz Dı ı Denge Faiz dı ı dengenin anlamı nedir? Faiz dı ı denge, kamu kesiminin borç yükünün ne yönde geli ti ini gösteren önemli bir göstergedir. Bu dengenin iki ekilde kurulması mümkündür; faiz dı ı fazla veya faiz dı ı açık verilmesi. Faiz dı ı fazla verilmesi, faiz ödemeleri dı arıda tutuldu unda bütçenin fazla vermesi anlamına gelir. Yani bütçe gelirleri faiz dı ındaki bütçe giderlerini kar ılamaya yetmekte ve bir miktar da fazla verilmektedir. Bu gelir fazlası ile faiz ödemelerinin bir kısmı gerçekle tirilir. Faiz ödemelerinin kalan kısmı borçlanmayla kar ılanır. Bunun sonucunda, borç stokundaki artı (net borçlanma), faiz ödemelerinden daha az olur. Reel faizler, büyüme hızı ile aynı düzeyde ise, bu durumda faiz dı ı fazla verilmesi ülkenin borç yükünde azalma sa lar. Bu sebeple faiz dı ı fazla verilmesi olumlu bir gösterge olarak de erlendirilmektedir. 2001 Yılında Faiz Dı ı Denge Kayıt dı ı bütçe i lemleri sebebiyle, 2001 yılı faiz dı ı denge hesaplamalarının yeniden yapılması gerekmi tir. Tablo C ve D deki veriler kullanılmak suretiyle hesaplanan faiz dı ı denge, Tablo E de gösterilmektedir. Bütçe dı ında kalan gelir ve giderler dikkate alındı ında, 2001 yılında konsolide bütçenin 55,5 katrilyon lira faiz dı ı açık verdi i görülmektedir. Bu açı ın milli gelire oranı %30,9 dur. SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 13

Oysa faiz dı ı denge, kayıt dı ı i lemler dikkate alınmadan hesaplandı ında 11,9 katrilyon lira fazla verilmi görünmektedir. Bu rakamın milli gelire oranı %6,6 dır. Yıl içinde gerçekle en bütün i lemlerin dikkate alınmaması sonucunda, bu önemli göstergede milli gelirin %37,5 i oranında, 67,4 katrilyon liralık bir sapma ortaya çıkmaktadır. Tablo E: 2001 Yılında Faiz Dı ı Denge (Kayıt Dı ı lemler Dahil) Trilyon TL Toplam gelirler 56.745 Toplam giderler -157.966 Faiz dı ı giderler -112.236 Faiz giderleri -45.730 Faiz dı ı açık -55.491 Faiz dı ı açı ın GSMH ya oranı %30,9 Not: Giderler eksi (-) i aretle gösterilmi tir. Faiz i lemlerinin detayı için bkz. Tablo 39, sf.111 2001 yılında kamu kesiminin borç yükü önemli ölçüde artmı tır. Tablo E ile hesaplanan faiz dı ı açık, borç yükündeki bu artı a i aret etmektedir. Faiz dı ı dengenin, borç yüküyle ilgili bilgi veren bir gösterge olma i levini yerine getirebilmesi için, Tablo E de gösterildi i ekilde, yıl içinde borçlanmayla ilgili olarak gerçekle tirilen tüm i lemlerin hesaplamaya dahil edilmesi gereklidir. Kayıt dı ı kalan i lemler dikkate alınmadan hesaplanan faiz dı ı denge, borç yükünde azalma beklentisi do uracaktır. Yukarıdaki hususlar göz önünde bulundurulmadan hesaplanan faiz dı ı fazla, kamuoyunun yanlı bilgilenmesine yol açmaktadır. Bu bilginin olu turdu u müspet beklentilerin gerçekle memesi, ekonomi ile ilgili verilere olan güvenin sarsılmasına sebep olmaktadır. (2000 Yılı Mali Raporu) 2001 Yılında Reddedilen Hazine Hesapları 1995 yılından itibaren Hazine Müste arlı ının çe itli hesapları, tam, do ru ve uygun olmadıkları gerekçesiyle Sayı tay Genel Kurulu tarafından reddedilmi lerdir. Söz konusu sorunlu hesaplarla ilgili olarak 2001 yılında u sonuçlara varılmı tır: 2001 Yılı Dı Borçlar Hesabı Hazine Müste arlı ı 2002 yılının Haziran ayında 1995-2001 yıllarına ait dı borç hesaplarının yeniden tanzimi i lemini tamamlamı ve söz konusu hesapları denetlenmesi için Sayı tay Ba kanlı ına teslim etmi tir. Ancak, denetim ekibi tarafından yapılmakta olan çalı ma henüz sonuçlandırılamamı oldu u için, 2001 yılı Kesin Hesap Kanun Tasarısında kayıtlı dı borç rakamları ile ilgili olarak uygunluk derecesinin tespiti yapılamamı tır. Denetimin tamamlanması sonucunda Dı Borçlar Hesabı ile ilgili olarak hazırlanacak rapor Anayasanın 164 üncü ve 832 sayılı Sayı tay Kanununun 81 inci maddeleri uyarınca, 2002 yılı Genel Uygunluk Bildirimi ile birlikte, ek uygunluk bildirimi eklinde TBMM ye sunulacaktır. Kullanılacak Dı Krediler Hesabı ve Kredi Anla maları Hesabı Bu iki hesabın kayıtlarının, saymanlık dı borçlar hesabında yıl içinde ihdas edilen kayıtlarla tutarlı olması gerekmektedir. Ancak bu tespitin yapılabilmesi için Dı Borçlar Hesabının denetiminin tamamlanması gerekmektedir. Bu nedenle, denetimin tamamlanmasını müteakip, 2001 yılı sonu itibarıyla Kullanılacak Dı Krediler Hesabı ve Kredi SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 14

Anla maları Hesabı hakkında 2002 yılı Genel Uygunluk Bildirimi ile birlikte, TBMM ye ek uygunluk bildirimi sunulacaktır. Genel ve Katma Bütçe Dı ı Daire ve Kurum Borçları Hesabı 1997 yılı hesabının reddedilmesinden sonra Hazine alacaklarının tespit edilmesi ve Hazine hesaplarına eksiksiz ekilde intikal ettirilmesi için ba latılmı olan çalı malar 2001 yılında henüz tamamlanmamı tır. 2001 yılında Sayı taya verilen hesapta u eksiklikler tespit edilmi tir; Hesapta alacak stoku yer almamaktadır. Yıl içi i lemlerinin denetlenebilmesi için yeterli bilgi sa lanamamı tır. Kur farkları sebebiyle alacaklarda meydana gelen de i me hesaplanamamaktadır. 2001 Yılı GKBDDKB Hesabına Sayı tay Genel Kurulu Kararı ile uygunluk verilmemi tir. Genel Bütçe Dı ındaki Dairelere Yatırılan Sermayeler Hesabı 2001 yılı GBDDYS Hesabı, u sorunlar sebebiyle K T sermayelerinin takibi i levini yerine getirememektedir; ekilde gerçekle tirilmesine sebep olmaktadır. 2001 yılında geçmi e dönük ve mükerrer düzeltme kayıtları yapılmı tır. 2001 Yılı Genel Bütçe Dı ındaki Dairelere Yatırılan Sermayeler Hesabına, K T sermayeleriyle ilgili i lemleri tam, do ru ve uygun bir ekilde göstermemesi sebebiyle, Sayı tay Genel Kurulu Kararıyla uygunluk verilmemi tir. Toplam Kamu Borçları Kamu kesiminin toplam borcu 2000 yılındaki 98,1 katrilyon liralık seviyeden 2001 yılında 215,5 katrilyon liraya çıkmı tır. 2001 yılında toplam kamu borcunda 117,4 katrilyon liralık artı meydana gelmi tir. Bu artı ın 72,6 katrilyon lirası iç borçlardan kaynaklanmaktadır. Toplam borç yükünü gösteren en önemli gösterge, borcun milli gelire oranıdır. ekil D de 1981-2001 yılları arasında kamu borcunun milli gelire oranının geli imi gösterilmektedir. ekil D: 1981-2001 Yıllarında Toplam Kamu Borcunun Milli Gelire Oranı K T bilançolarının takibinde kullanılan mevzuat ile i letmelerin sermayelerini %125 %120,1 takibeden Hazine saymanlı ının tabii oldu u mevzuat arasında uyumsuzluk bulunmaktadır. Bu uyumsuzluk, K T bilançolarıyla ilgili i lemlerin devlet %75 %77,9 muhasebesine uygun zamanda aktarılmasına engel olmaktadır. K T Genel Müdürlü ünde sermaye artı ı i lemlerinde uygulanan kayıt düzeni, giderlerin, hem belge düzeni, hem de %25 1981 1986 1991 1996 2001 sorumluluk hukuku bakımından hatalı SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 15

Kamu kesiminin toplam borcunun milli gelire oranı 2000 yılında %77,9 olmu tur. Bu oran 2001 yılında %120,1 seviyesine çıkmı tır. Kamu Borçlarının Faizleri Faiz ödemeleri, bütçenin en büyük harcama kalemini olu turmaktadır. Bir yıl içinde ödenen faiz miktarı, hem borcun maliyetini gösteren, hem de faiz dı ı dengenin ölçülmesinde kullanılan önemli bir göstergedir. 2001 yılında toplam olarak 45,7 katrilyon liralık faiz ödemesi yapılmı tır. Ancak bu giderlerin 4,8 katrilyon lirası bütçeye gider olarak kaydedilmemi tir. Gider kaydedilmeyen faizler, bütçeden ödenen toplam faizlerin %11,8 i oranındadır. 2001 yılında bütçe dı ından ödenenler dahil toplam faiz ödemelerinin bütçe gelirlerine oranı %85,7 olmu tur. ekil E de faizlerin bütçe gelir ve giderlerine oranı gösterilmektedir. ekil E: 1981-2001 Yıllarında Borç Faizlerinin Bütçe Gelir ve Giderlerine Oranı* bütçe gelirleriyle, 82,2 katrilyon lirası borçlanma yoluyla kar ılanmaktadır. Toplam dı borçlar Dı borçların milli gelire oranı, dı borç yükünün izlenmesinde kullanılan temel rasyolardandır. Bu rasyoda a ır dı borç yükü sınırı, milli gelirin %50 si olarak kabul edilmektedir. ekil F de 1981-2001 yılları arasında dı borçların milli gelire oranı gösterilmektedir. Grafikte a ır dı borç yükü sınırının ilk olarak 1987 yılında geçildi i, ancak 1989 yılında tekrar sınırın altına dü üldü ü görülmektedir. Bu dü ü, milli gelirdeki artı tan kaynaklanmaktadır. 1994 yılında ise a ır borç yükü sınırı tekrar geçilmi tir. 2001 yılında dı borç yükü sınırın iki katına yakla mı tır. ekil F: 1981-2001 Yıllarında Toplam Dı Borcun Milli Gelire Oranı 100% 80% A ır dı borç %92,8 %90 %85,7 60% Faiz/Bütçe Geliri Faiz/Bütçe Gideri 40% %60 %54,8 20% 1981 1986 1991 1996 2001 %30 ç Borçlar %0 1981 1986 1991 1996 2001 *Bütçe dı ından ödenen faizler dahil Faiz ödemeleri ve kur farkları hariç olmak üzere yıl içinde gerçekle en 88,7 katrilyon liralık giderin ise 6,5 katrilyon lirası kalan ç borçların milli gelire oranı, 2001 yılında bir önceki yıla kıyasla iki katından fazla artmı tır. ekil G de gösterildi i üzere, 2000 yılında milli gelirin %29 u seviyesinde olan iç borç stoku 2001 yılında %68 seviyesine çıkmı tır. SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 16

ekil G: 1971-2001 Yıllarında ç Borcun Milli Gelire Oranı %70 %50 %30 %10 1981 1986 1991 1996 %68,1 %28,9 2001 2001 yılında iç borçlanma yoluyla elde edilen kaynak, büyük ölçüde bütçe dı ında kalan i lemleri finanse etmek için kullanılmı tır. ç borç stokunun toplamı 2001 yılında 36,4 katrilyon lira olmu tur. 2001 yılı sonunda ise bu borç 122,2 katrilyon liraya ula mı tır. ç borçlar 2001 yılında nominal olarak üç katından fazla artı göstermi tir. Yıl içinde gerçekle tirilen borçlanma i lemleri dikkate alındı ında, iç borçlanma yoluyla elde edilen net kaynak tutarının 87,7 katrilyon lira oldu u görülmektedir. ç borç stokunun %52 si, nakit dı ı iç borçlanma senetlerinden olu maktadır. Kamu Bankalarının Görev Zararları Görev zararından kaynaklanan borçlar, devlet muhasebesinde gösterilmemektedir. Bu borçlar, Hazine tarafından K T lere ve kamu bankalarına verilen görevlerden do maktadır. Bu borçlar, muhasebe kayıtları olmaması sebebiyle raporda görünmeyen borçlar adı altında incelenmektedir. Toplam 23 katrilyon lira tutarındaki görev zararı borcu, 2001 yılının Nisan ayında tahvil verilerek ödenmi tir. Bu ödeme sonucunda aynı miktarda iç borç olu tu undan, görev zararından kaynaklanan birikmi borçlar muhasebe kayıtlarına intikal etmi tir. Hazinenin görev zararından kaynaklanan borçları kar ılı ında ödeme yapıldı ında, bu i lem gider olarak kaydedilmektedir. Bütçelere ödenek konulması yerine, görev zararı ödemelerinin önemli bir kısmı bütçe dı ına kaydırılarak yapılmaktadır. 2001 yılında görev zararı borçları kar ılı ında Hazine tarafından 23 katrilyon liralık tahvil verilmi tir. Ancak söz konusu i lem gider olarak kaydedilmemi tir. Bu i lemle ilgili olarak, TBMM tarafından önceden ödenek tutarı belirlenmemi tir. Söz konusu ödemelerin gider kaydının da bulunmaması, Meclisin gerçekle en ödemeleri denetlemesine imkan tanımamaktadır. 2001 yılında toplam görev zararı borcu Kamu bankalarının görev zararı alacakları 1994 yılından itibaren büyük bir hızla artmı tır. Bu alacaklar 2001 yılı Nisan ayında 23 katrilyon liraya ula mı tır. Nisan ayında bankalara 23 katrilyon liralık tahvil verilmi tir. 2001 yılı sonunda Hazinenin kamu bankalarına 8 trilyon liralık görev zararı borcu kalmı tır. 2001 yılında kamu bankalarının görev zararı alacaklarına %104 ile %628 arasında de i en oranlarda faiz yürütülmü tür. Uygulanan yüksek faizler sebebiyle, Hazinenin görev zararı borçları 2001 yılının ilk dört ayında %22,4 oranında artmı tır. Kütlü pamuk destekleme uygulaması Ziraat Bankasının görev zararlarının önemli bir kısmı kütlü pamuk ve çay destekleme primlerinden kaynaklanmı tır. Toplam SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 17

görev zararı ödemelerinin yakla ık yarısı bu desteklemelerden kaynaklanmı tır. Kütlü pamuk uygulaması, görev zararı borçlarının hangi gerekçe ile arttı ını gösteren önemli bir örnektir. Kütlü pamuk desteklemeleri için Ziraat Bankası tarafından çiftçiye 1993-1996 tarihleri arasında 4,7 trilyon lira prim ödemesinde bulunmu tur. Söz konusu ödemeden kaynaklanan borç kar ılı ında Hazine bankaya toplam olarak 12,3 katrilyon liralık ödeme yapmı tır. ABD doları cinsinden gösterilecek olursa, Ziraat Bankası, 1993 ve 1994 yıllarında üreticilere yakla ık 315 milyon dolara kar ılık gelen tutarda kütlü pamuk destekleme primi ödemi tir. Bunun kar ılı ında 2001 yılı Nisan ayı sonuna kadar bankaya yakla ık olarak 12 milyar dolarlık ödeme yapılmı tır. Yani, 1993 yılında üreticiye ödenen 1 dolarlık destekleme primi kar ılı ında 2001 yılında bankaya 38 dolar ödenmi tir. letmeci K T lerin Görev Zararları 2001 yılında i letmeci K T lerin görev zararı talepleri 2,8 katrilyon lira olmu tur. lgili kurumların talepleri üzerinde yapılan incelemeler sonucunda, 2001 yılı itibarıyla 2,6 katrilyon liralık görev zararı kesinle mi tir. Kesinle en görev zararları kar ılı ında yıl içinde 95 trilyon lira nakden, 1,1 katrilyon lira da kurulu ların sermayelerine mahsuben ödenmi tir. Kalan 1,3 katrilyon liralık görev zararı 2002 yılına devretmi tir. K T lerin 2001 yılı sonu itibarıyla hazineden talep etti i, henüz kesinle memi görev zararı toplamı 2,6 katrilyon liradır. 2001 yıl sonu itibarıyla kesinle mi 1,3 katrilyon liralık görev zararı ile birlikte hazinenin ödemesi gereken görev zararı tutarı 3,9 katrilyon liraya ula mı tır. Y D Uygulamaları Yap- let-devret (Y D) modeli, ileri teknoloji ve yüksek maddi kaynak gerektiren projelerin gerçekle tirilmesinde kullanılmak üzere geli tirilen özel bir finansman eklidir. Bu modelde yatırım için gerekli olan finansman özel sektör tarafından sa lanmakta, kamu kesimi de i letme süresi boyunca tesiste üretilen mal veya hizmeti satın alma garantisi vermektedir. Bugüne kadar Y D modeli çerçevesinde Hazine garantili 11 adet proje yapılmı tır. Bu projelerden bir tanesi içme suyu teminine yönelik olup di erlerinin tamamı enerji projeleridir. zmit-su Projesi zmit Su Projesi çerçevesinde in a edilen Yuvacık Barajı Y D modeliyle yapılmı tır. Tesislerin i letmeye alındı ı 1999 yılından 2001 yılı sonuna kadar Hazine tarafından verilen garanti sebebiyle, projeyi gerçekle tirmekle görevlendirilen SA irketine yakla ık 595 milyon ABD doları ödenmi tir. irkete verilen garanti sebebiyle Hazinenin ödeme yükümlülü ü 12 yıl daha devam edecektir. Projenin Hazineye getirdi i yük nedeniyle tesislerin geri alınması amacıyla Hazine Müste arlı ı bünyesinde bir komisyon olu turulmu ve bedel tespiti yapılmı tır. Ancak, bugüne kadar geri alma i lemleri sonuçlandırılmamı tır. Y D modeliyle gerçekle tirilen enerji projeleri 3096 sayılı yasa kapsamında yapılan enerji projelerinin 10 adedi Hazine garantili olup, SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 18

12 adet projede de kamu kesiminin alım taahhüdü bulunmaktadır. 2001 yılının ilk 9 ayında TEA ın zararı 1,8 katrilyon lira, yılın son üç ayında TETA ın zararı ise 13,9 trilyon lira olarak gerçekle mi tir. Söz konusu zararın ba lıca nedeni, Y D ve letme Hakkı Devri ( HD) yoluyla gerçekle tirilen enerji santrallerinden yüksek fiyatla elektrik enerjisi satın alınmasıdır. 2001 yılında Y D santrallerinden toplam 13.278,9 Gwh enerji alınmı olup bunun kar ılı ında irketlere yakla ık 1,6 milyar ABD doları tutarında ödeme yapılmı tır. Satın alınan enerji için yapılan 1,3 milyar dolarlık ödeme ile ilgili veriler ortalama birim fiyatının 12,04 cent oldu unu göstermi tir. 1998 yılına kadar bu Y D modeli kapsamında Enerji Bakanlı ı tarafından in a ettirilen elektrik santralleri için ihale açılmadı ından rekabet ortamı olu mamı, seçilen firmaların teklif ettikleri maliyetler ve satın alınacak elektri in birim fiyatları aynen kabul edilmi tir. Ayrıca, ba langıçta firmalar tarafından teklif edilen elektrik birim fiyatları eskalasyonlar ve kuraklık zamları nedeniyle sürekli olarak artmı tır. Bugün Türkiye Avrupa da elektri i en pahalı kullanan ülke konumuna gelmi tir. Elektrik fiyatları sanayinin geli mesini olumsuz yönde etkilemekte, girdi fiyatlarının üretim maliyetlerini artırması sonucunda, ihraç ürünlerinde dı piyasalarda rekabet imkanı ortadan kalkmaktadır. Transferler 2001 yılında bütçeden yapılan di er transfer harcamaları ile ilgili u bilgiler verilebilir: Ziraat Bankasına 520 trilyon liralık destekleme ödemesi yapılmı tır. Do rudan gelir deste i çerçevesinde 83 trilyon lira ödenmi tir. Vakıf üniversitelerine 22 trilyon liralık ödeme yapılmı tır. Siyasi partilere 22 trilyon liralık devlet yardımı yapılmı tır. Mahalli idarelere, 34 trilyon liralık devlet yardımı, 515 milyar liralık da afet yardımı yapılmı tır. sizlik fonuna 320 trilyon liralık devlet katkısı yapılmı tır. SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 19

SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 20

çindekiler Sunu 3 Özet 5 Giri 27 1 Bütçe Finansmanı 29 1.1 Temel Bütçe lkeleri 29 1.2 Kayıt Dı ı Bütçe (Yarı-Mali lemler) 32 1.3 Kamu Kesimi Borçlanma Gere i 38 1.4 2001 Yılı Hedefleri ve Gerçekle me 41 1.5 Bütçe Finansmanı ve Kur Farkları 46 1.6 Bütçe Finansmanı - Ana Kalemler 48 1.7 Bütçe Finansmanı Dengesi 53 1.7.1 Bütçe lemleri 56 1.7.2 Finansman lemleri 59 2 Borçlanma lemleri ve Bütçe Finansmanı 71 2.1 2001 Yılı Dı Borç lemleri 73 2.1.1 Dı Borç Kullanımı ve Bütçe Finansmanı 77 2.1.2 Dı Borç Ödemeleri ve Bütçe Finansmanı 89 2.2 2001 Yılı Devlet Tahvili lemleri 92 2.2.1 Tahvil Borçlanması ve Bütçe Finansmanı 93 2.2.2 Tahvil Geri Ödemeleri ve Bütçe Finansmanı 99 2.3 2001 Yılı Hazine Bonosu lemleri 102 2.3.1 Hazine Bonosu Borçlanması ve Bütçe Finansmanı 103 2.3.2 Bono Geri Ödemeleri ve Bütçe Finansmanı 105 2.4 Di er Finansman lemleri 106 2.5 2001 Yılında Faiz Dı ı Denge 110 2.6 Bütçe Kanunu ve Bütçe Finansmanı 113 3 Toplam Kamu Borçları 119 3.1 Borçlanma Limiti 123 3.2 Kamu Borçlarının Faizleri 127 4 Kamu Dı Borçları 129 SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 21

4.1 Son Yirmi Yılda Dı Borçlanma 129 4.2 Dı Borçlar Hesabı 131 4.3 Kullanılacak Dı Krediler Hesabı ve Kredi Anla maları Hesabı 132 5 Hazine Alacakları 133 5.1 Hazine Alacaklarının Bütçeyle li kisi 135 5.2 2001 Yılında Hazine Alacakları 137 6 ç Borçlar 139 7 Görünmeyen Kamu Borçları 141 7.1 Kamu Bankalarının Görev Zararları 141 7.1.1 Ziraat Bankasının Görev Zararları 145 7.1.2 Halk Bankasının Görev Zararları 149 7.1.3 Emlak Bankasının Görev Zararları 151 7.2 letmeci K T lerin Görev Zararları 152 7.2.1 Tarım letmeleri Genel Müdürlü ü (T GEM) 154 7.2.2 Devlet Demir Yolları (TCDD) 155 7.2.3 Devlet Hava Meydanları letmesi Genel Müdürlü ü (DHM ) 156 7.2.4 Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlü ü (TMO) 157 7.2.5 Tütün, Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol letmeleri Genel Müdürlü ü (TEKEL) 158 7.2.6 Türkiye Elektrik Da ıtım A.. ( TEDA ) 159 7.2.7 Boru Hatları ile Ta ıma A.. (BOTA ) 162 7.2.8 Çay letmeleri Genel Müdürlü ü (ÇAYKUR) 163 7.3 Emanetler 164 8 K T Sermayeleri 167 8.1 GBDDYS Hesabı 168 8.1.1 Mevzuattan Kaynaklanan Sorunlar 170 8.1.2 Kayıt Düzeninden Kaynaklanan Sorunlar 172 8.2 2001 Yılı lemleri 175 9 Y D Uygulamaları 181 10 Transfer Harcamaları 185 10.1 Ziraat Bankasına Yapılan Destekleme Ödemeleri 185 10.2 Üniversitelere Yapılan Yardımlar 188 10.3 Siyasi Partilere Yapılan Devlet Yardımı 189 10.4 Mahalli darelere Yapılan Yardımlar 190 10.5 sizlik Fonuna Yapılan Ödemeler 192 Ekler 197 SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 22

A. Bütçe Finansmanı Denge Tablosu 197 B. Mahsup Borçlanma lemlerinden Do an Gelir ve Giderler 199 C. Alacak lemleri Detay 200 Kaynaklar 201 Tablolar Tablo 1: KKBG ve Net Borçlanmanın Milli Gelire Oranı (Seçilmi Yıllar) 38 Tablo 2: 2001 Yılı Bütçe Rakamlarının Milli Gelire Oranı 42 Tablo 3: 2001 Yılı Konsolide Bütçe Borçlanma Gere i ve Finansmanı 43 Tablo 4: 2001 Yılı Bütçe Finansmanı Dengesi Borçlanma lemleri Dahil Ana Kalemler 49 Tablo 5: 2001 Yılı Bütçe Verileri ve Kayıt Dı ı lemler - Borçlanma lemleri Hariç 51 Tablo 6: 2001 Yılı Konsolide Bütçe Finansman Dengesi 53 Tablo 7: 2001 Yılı Nakit Bütçe lemleri 56 Tablo 8: 2001 Yılı Bütçe Emanetleri 57 Tablo 9: 2001 Yılında Bütçeden Ödenen Avanslar 58 Tablo 10: 2001 Yılı Borçlanma Hasılatı ve Borç Geri Ödemeleri 60 Tablo 11: 2001 Yılında Mahsup Gelir ve Giderler (Yarı-Mali lemler) 61 Tablo 12: 2001 Yılında Gerçekle en Di er Kayıt Dı ı Giderler 63 Tablo 13: 2001 Yılında Bütçeden Mahsup Edilen Ödemeler 65 Tablo 14: 2001 Yılında Transfer Edilen Kaynaklar ve Tahsil Edilen Alacaklar 66 Tablo 15: 2001 Yılı Banka Hesapları 68 Tablo 16: 2001 Yılında Kasa Hesapları 69 Tablo 17: 2001 Yılında Bütçe Dı ı Avans ve Krediler 69 Tablo 18: 2001 Yılı Dı Borçlar Hesabı lemlerinin Mahiyeti 73 Tablo 19: 2001 Yılı Dı Borçlanma lemlerinin Tasnifi Ana Kalemler 75 Tablo 20: 2001 Yılı Dı Borçlanma lemlerinin Detayı (Nakit) 77 Tablo 21: 2001 Yılı Dı Borçlanma lemlerinin Detayı (Ayni - Mahsup) 78 Tablo 22: 2001 Yılında Dı Borçlanma ile li kili Kayıt Dı ı Giderler 85 Tablo 23: 2001 Yılında Transfer Edilen Di er Kaynaklar 87 Tablo 24: 2001 Yılı Dı Borç Geri Ödemelerinin Detayı (Nakit) 89 Tablo 25: 2001 Yılı Dı Borç Geri Ödemelerinin Detayı (Mahsup) 90 Tablo 26: 2001 Yılı Devlet Tahvilleri Hesabı lemlerinin Mahiyeti 92 Tablo 27: 2001 Yılı Tahvil Borçlanma lemlerinin Detayı (Nakit) 93 Tablo 28: 2001 Yılı Tahvil Borçlanma lemlerinin Detayı (Mahsup) 94 Tablo 29: 2001 Yılında Tahvil Borçlanması ile li kili Kayıt Dı ı Giderler 97 Tablo 30: 2001 Yılı Tahvil Geri Ödemelerinin Detayı (Mahsup) 99 Tablo 31: 2001 Yılı Tahvil Geri Ödemeleriyle lgili Kayıt Dı ı Gelirler 101 Tablo 32: 2001 Yılı Hazine Bonoları Hesabı lemlerinin Mahiyeti 102 Tablo 33: 2001 Yılı Hazine Bonosu Borçlanma lemlerinin Detayı (Mahsup) 103 Tablo 34: 2001 Yılı Hazine Bonosu Geri Ödemelerinin Detayı (Mahsup) 105 Tablo 35: 2001 Yılında Hazine Alacaklarından Tahsil Edilen Tutarlar 106 SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 23

Tablo 36: 2001 Yılında Kayıt Dı ı Kalan Di er Gelirler 107 Tablo 37: 2001 Yılında Gerçekle en Di er Kayıt Dı ı Giderler ve Transferler 108 Tablo 38: 2001 Yılında Faiz Dı ı Denge (Kayıt Dı ı lemler Dahil) 111 Tablo 39: 2001 Yılında Faiz Dı ı Denge Hesaplamasının-Detayı 111 Tablo 40: 1996-2001 Yıllarında Toplam Kamu Borçları 121 Tablo 41: 2001 Yılı Borçlanma Limiti ve Net Borçlanma Miktarı 124 Tablo 42: 2001 Yılı Faiz Giderleri (Kayıt Dı ı Dahil) 127 Tablo 43: 1996-2001 Yıllarında Bütçele tirilmeyen (Kayıt Dı ı) Faiz Ödemeleri 128 Tablo 44: 1980-2001 Yıllarında Toplam Dı Borç Stoku (Borçluya Göre) 129 Tablo 45: 1980-2001 Yıllarında Toplam Dı Borçların Milli Gelire Oranı 130 Tablo 46: 2001 Yılında Vadesi Geçmi Hazine Alacakları (Stok) 137 Tablo 47: 1992-2001 Yıllarında Garantili Kredilerden Hazinece Üstlenilenler 137 Tablo 48: 2001 Yılı tibarıyla Kurulu ların Elindeki kraz Tahvilleri 138 Tablo 49: 2001 Yılı ç Borç lemleri ve ç Borç Stoku 140 Tablo 50: 2001 Yılında Nakit Dı ı ç Borç Stoku 140 Tablo 51: 1991-2001 Yıllarında Kamu Bankalarının Toplam Görev Zararı Alacakları 142 Tablo 52: 2001 Yılında Görev Zararı Borcuna Kar ılık Verilen Tahviller 143 Tablo 53: Kamu Bankaları Görev Zararlarına Uygulanan Faiz Oranları 144 Tablo 54: 2001 Yılında Ziraat Bankasının Görev Zararları 145 Tablo 55: Kütlü Pamuk Destekleme Uygulaması ve 2001 Yılında Yapılan Ödemeler 147 Tablo 56: 2001 Yılında Halk Bankasının Görev Zararları 149 Tablo 57: 2001 Yılında Emlak Bankasının Görev Zararları 151 Tablo 58: 2001 Yılında letmeci K T lerin Görev Zararı Talepleri 152 Tablo 59: 2001 Yılında letmeci K T lere Yapılan Görev Zararı Ödemeleri 153 Tablo 60: T GEM'in Görev Zararı Alacakları ve 2001 Yılında Yapılan Ödemeler 154 Tablo 61: TCDD'nin Görev Zararı Alacakları ve 2001 Yılında Yapılan Ödemeler 155 Tablo 62: DHM 'nin Görev Zararı Alacakları ve 2001 Yılında Yapılan Ödemeler 156 Tablo 63: TMO'nun Görev Zararı Alacakları ve 2001 Yılında Yapılan Ödemeler 157 Tablo 64: TEKEL'in Görev Zararı Alacakları ve 2001 Yılında Yapılan Ödemeler 158 Tablo 65: TEDA 'ın Görev Zararı Alacakları ve 2001 Yılında Yapılan Ödemeler 160 Tablo 66: BOTA 'ın Görev Zararı Alacakları ve 2001 Yılında Yapılan Ödemeler 162 Tablo 67: ÇAYKUR'un Görev Zararı Alacakları ve 2001 Yılında Yapılan Ödemeler 163 Tablo 68: 2001 Yılı Emanet Hesapları (Bütçe Dı ı) 164 Tablo 69: 1996-2001 Yıllarında Bütçe Dı ı Emanet Hesaplarının Toplam Tutarı 164 Tablo 70: 2001 Yılı GBDDYS Hesabı lemleri 175 Tablo 71: 2001 Yılında K T lerin Sermaye Durumu 176 Tablo 72: 2001 Yılında K T lere Nakden Yatırılan Sermaye 177 Tablo 73: 1987-2001 Yıllarında K T Zararları 178 Tablo 74: 2001 Yılında K T lerin Borç ve Alacak Mahsubu lemleri 179 Tablo 75: 2001 Yılında Y D Modeliyle Gerçekle tirilen Enerji Projeleri çin Yapılan Ödemeler 182 Tablo 76: 2001 Yılında Ziraat Bankasına Yapılan Destekleme Ödemeleri 185 Tablo 77: 2001 Yılında Do rudan Gelir Deste i Ödemeleri ( llere Göre) 186 Tablo 78: 1997-2001 Yıllarında Vakıf Üniversitelerine Yapılan Yardımlar 188 Tablo 79: 2001 Yılında Siyasi Partilere Yapılan Devlet Yardımı 189 Tablo 80: 2001 Yılında Bütçeden Mahalli darelere Yapılan Yardımlar 191 Tablo 81: 2001 Yılında Afet Gören Belediyelere Yapılan Yardımlar 191 Tablo 82: 2001 Yılında sizlik Fonuna Yapılan Ödemeler 194 SAYI TAY - 2001 YILI HAZ NE LEMLER RAPORU 24