İSA YAZAR
Dershane İstihdam İlişkisi Katkı / Maliyet Analizi istanbul ENSTiTÜSÜ İstanbul Toplum Siyaset ve Ekonomi Araştırmaları Enstitüsü Tophaneli Caddesi, Aygün Sokak, Altunizade Plaza No:4/A Altunizade/ Üsküdar/ İSTANBUL, TÜRKİYE Yazar: İsa Yazar İstanbul Enstitüsü Yayınları Birinci Basım: Ocak 2015 Copyright Ocak 2015 Tüm hakları saklıdır. İstanbul Enstitüsü izni olmadan bu yayının hiçbir kısmı elektronik ya da mekanik yollarla (fotokopi, kayıtların ya da bilgilerin arşivlenmesi, vs.) çoğaltılamaz. Bu yayında belirtilen görüşlerin tümü yazarlara aittir ve İstanbul Enstitüsü nün kurumsal görüşleri ile kısmen ya da tamamen örtüşmeyebilir.
Yönetici Özeti Türkiye de eğitim sisteminin önemli bir paydaşı olan dershanelerin kapatılması, istihdam piyasasına ve ekonomiye ciddi yük getirecektir. İşsiz kalacak 60 bin kişiye İşsizlik Sigortası Fonu ndan yaklaşık 518 milyon TL ödenecektir. Sosyal Güvenlik Kurumu, yıllık 1 milyar TL prim gelirinden olurken, bu açık her yıl Hazine den karşılanacaktır. Dershanelerin kapatılması, devletin vergi ve SKK pirim kaybının yanı sıra kayıt dışılığı artıracak, merdiven altı eğitim sektörünün doğmasına yal açacaktır. Dershaneler kapanması durumunda işsiz kalacak 60 bin kişiye yeni istihdam alanı oluşturabilmek içinse 31 milyar 260 milyon TL yatırım gerekmek- tedir. Bu eğitim kurumlardaki öğretmenlerinin kamuya geçirilmesinin maliyeti de yaklaşık 3 milyar TL dir. Öte yandan hükümet, işsizliğin önüne geçebilmek için aktif ve pasif istihdam tedbirlerine büyük kaynak ayırmaktadır. Bu kapsamda 2014 yılında 8,5 milyar TL si istihdam teşviki, 1,8 milyar TL si de Aktif İşgücü Programı ödemesi olmak üzere toplam 10,3 milyar TL ödeme yapılmıştır. İstihdamı artırmak için bütçeden ve İşsizlik Fonu ndan bu harcama yapılırken hâlihazırda 60 bin kişiye istihdam sağlayan bir sektör yok edilmektedir. Dershanelerin kapatılma girişimi, bu yönüyle hükümetin istihdam politikalarıyla çelişmektedir.
DERSHANE İSTİHDAM İLİŞKİSİ KATKI / MALİYET ANALİZİ GİRİŞ Türkiye de son dönemde yaygın şekilde tartışılan dershaneler, 1965 yılında kabul edilen 5580 sayılı Özel Öğretim Kurumları Kanunu na tabi özel eğitim öğretim kurumlarıdır. Özellikle 1960 lı yıllardan itibaren yaygınlaşmaya başlayan dershanelerin önemi, sınav sistemlerine bağlı olarak hep artmıştır. Son 20 yıllık dönemde lise ve üniversite yerleştirmelerinde belirleyici rol oynayan dershaneler, ekonomik büyüklük ve istihdam açısından da önemli bir sektör olmuştur. Sık sık gündeme gelen dershaneler, 14 Mart 2014 tarihinde Resmi Gazete de yayımlanan kanuna göre 1 Eylül 2015 itibariyle kapanacaktır. Ancak ilgili yasa, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) tarafından iptal istemiyle Anayasa Mahkemesi ne taşındı. Yüksek Mahkeme nin vereceği karar, yaklaşık 50 yıldır eğitim sisteminin parçası olan dershanelerin kaderini belir- leyecektir. Dershanelerin kapatılmasının eğitimde fırsat eşitliği, teşebbüs hürriyeti ve sosyal etkilerinin yanı sıra istihdama ve ekonomiye bakan önemli bir yönü vardır. Bu eğitim kurumları, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği nin (TOBB) raporuna göre 52 bini öğretmen olmak üzere 60 bin kişiye istihdam sağlıyor. Dershanelerin kapanmasıyla birlikte 3 binden fazla kurum kapanacak, 1 milyarlık yatırım heba olacak ve 60 binden fazla kişi insan işsiz kalacaktır. Devletin vergi ve SKK pirim kaybının yanı sıra kayıt dışılık artacaktır. Bu eğitim kurumlarının kapanmasının istihdam piyasasına ve ekonomiye etkilerini daha iyi anlayabilmek için Türkiye nin istihdam piyasasına yakından bakmak gerekiyor 6
DERSHANE İSTİHDAM İLİŞKİSİ KATKI / MALİYET ANALİZİ İşsizlik ve kayıt dışı istihdam Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre 2014 Eylül döneminde işsizlik yüzde 10,5 seviyesine yükseldi. Mevsimsel etkilerden arındırılmış işsizlik ise son 43 ayın en yüksek oranı olan 10,7 oldu. İşsiz sayısı 3 milyon 64 bine çıktı. İşsiz sayısı bir önceki aya göre 103 bin, geçen yılın aynı dönemine göre ise 537 bin kişi arttı. Ancak istihdam cephesinde asıl can sıkıcı gelişme, genç işsizlikte yaşanıyor. Yüzde 19,1 çıkan genç işsizlik, her beş gençten birinin işsiz olduğunu ortaya koyuyor. Ayrıca TÜİK in 2014 Eylül verilerine göre işgücüne dâhil olmayan nüfus 27 milyon 942 bin kişidir. Bu grupta yer alan kişilerden 2 milyon 485 bini iş aramayıp çalışmaya hazır olanlar dan oluşmaktadır. Bunların 593 bini ise iş bulma ümidi olmayanlar dır. Dolayısıyla işsizlere, çalışmaya hazır olan bu kitleyi de eklediğimizde karşımıza yaklaşık 5,5 milyonluk büyük bir işsiz kitlesi çıkmaktadır. Öte yandan genç nüfusuyla dikkat çeken Türkiye de her yıl yaklaşık 700 bin kişi, çalışma çağına ulaşarak istihdam piyasasına katılmaktadır. Ekonomideki daralma da dikkate alındığında işsizliğin Türkiye için önümüzdeki yıllarda daha büyük bir problem oluşturacağı açıktır. İşsizlik bu derece ciddi bir sorunken dershanelerin kapatılması, işsizliği daha da artıracaktır. Türk ekonomisinin öne önemli sorunlarından biri de kayıt dışı istihdamdır. Kayıt dışılık, çalışanların hiçbir sosyal güvenlik kurumuna tabi olmadan istihdam edilmesidir. TÜİK in 2014 Eylül verilerine göre kayıt dışı istihdam yüzde 35,7 dir. Bir başka ifade ile 26 milyon 169 bin çalışandan 9 milyon 345 bini sigortasız çalışıyor. Kayıt dışı istihdam nedeniyle devletin yıllık kaybı, Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) tarafından 2013 yılında yapılan çalışmaya göre 26 milyar TL olarak hesaplanmaktadır. Yaptığı işten ötürü sosyal güvenliğe kayıt olmayanları ifade eden kayıt dışı istihdam Hazine ye çok yönlü olarak yük getirmektedir. Bu kişiler için devlet alması gereken vergi ve primi tahsil edemediği gibi sosyal harcamalar yapmaktadır. Dershanelerin kapatılması, merdiven altı işletmelerin kapısını aralayacak, kayıtlı çalışan eğitim kurumlarının yerini kaçak işletmeler alacaktır. Doğacak merdiven altı eğitim sektörünün kayıtlı istihdama darbe vuracağı açıktır. Bu yönüyle dershanelerin kapatılması, kayıt dışılığı tetikleyecek, devletin vergi ve prim kaybı artacaktır. 7
DERSHANE İSTİHDAM İLİŞKİSİ KATKI / MALİYET ANALİZİ Dönüşümün Maliyeti ve Sosyal Güvenliğe Yansıması İstihdam, ekonominin en önemli ayaklarından biridir. Kayıtlı çalışan kişi devlete ödediği prim ve verginin yanı sıra yaptığı harcamalarla da ekonominin çarklarının işlemesini sağlar. Bu nedenle hükümetler istihdama büyük önem vermekte, ülkedeki çalışan sayısını özel sektör eliyle artırmak için her türlü enstrümanı devreye sokmaktadırlar. Ancak yeni istihdam alanlarının oluşturulması, son derece maliyetlidir. Kalkınma Bakanlığı nın 2013 verilerine göre Türkiye de 1 kişiye istihdam sağlanabilmesi için ortalama 521 bin liralık yatırım yapılması gerekiyor. Bu rakam Doğu illerinde 352 bin liraya düşerken, Batı da 723 bin liraya yükseliyor. Bu yönüyle dershaneler kapanması durumunda işsiz kalacak 60 bin kişiye yeni istihdam alanı oluşturabilmek için yapılması gereken yatırım miktarı 31 milyar 260 milyon TL dir. Dolayısıyla dershanelerin kapatılarak bir dönüşüm programıyla çalışanların yeniden istihdam piyasasına kazandırılması son derece maliyetlidir. Dershaneler kapanması durumunda işsiz kalacak 60 bin kişi için İşsizlik Sigortası Fonu nda işsizlik maaşı ödenmesi gerekecektir. Ekim 2014 itibariyle işsizlik maaşı, kişi başına 450 TL ile 900 TL arasında değişmektedir. İşsizlik maaşının süresi ise kişinin çalışma süresine bağlı olarak 6 ay ile 10 ay arasında değişmektedir. Dershane çalışanlarının büyük bölümünün uzun yıllardır istihdamda olduğu göz önüne alınırsa bu kişiler 10 ay boyunca maaş alacaklardır. Dershane çalışanlarının önemli bir bölümünün öğretmen olduğu, diğer çalışanların büyük kısmının da kalifiye elaman olduğu dikkate alınınca bu kişilere ortalama 750-800 TL arasında işsizlik maaşı ödenmesi gerekecektir. 60 bin kişinin bir aylık maaşı, 45 milyon TL, on aylık maaşı ise 450 milyon TL dir. Aynı dönemde işsiz kalacak 60 bin kişi adına İşsizlik Fonu ndan Genel Sağlık Sigortası (GSS) Primi ödemesi yapılacaktır. İşsizlik Fonu ndan 2014 yılının ilk 10 ayında 372 bin kişi için 308 milyon TL GSS Prim ödemesi yapıldığı dikkate alındığında 60 bin dershane işsizi için ilaveten 45 milyon TL GSS ödemesi yapılacaktır. Dershanelerin kapanmasının İşsizlik Fonu na maliyeti sadece işsizlik maaşı ödemesi ve GSS Prim ödemesi değildir. İşsizlik Fonu nun gelirleri, işçi ve işverenin ödediği yüzde 3 lük primden oluşmaktadır. Dershane çalışanlarının işsiz kalması, Fon un 60 bin kişiden prim tahsil edememesi anlamına gelecektir. Çalışma Bakanlığı nın verilerine göre Ekim 2014 itibariyle asgari ücretle çalışan bir kişi için aylık 33 TL İşsizlik Fonu 8
DERSHANE İSTİHDAM İLİŞKİSİ KATKI / MALİYET ANALİZİ Primi ödenmektedir. Dershane çalışanları, asgari ücret düzeyinden dahi hesaplansa yıllık 23 milyon TL İşsizlik Fonu Primi ödemektedirler. Bütün bu kalemler dikkate alındığında dershanelerin kapanmasının sadece İşsizlik Fonu na doğrudan maliyeti 518 milyon TL dir. Dershanelerin kapanmasının sadece İşsizlik Fonu na maliyeti yoktur. Bu eğitim kurumları, SGK ya çalışanları için sigorta primi ödemektedirler. Çalışma Bakanlığı nın verilerine göre dershaneler SGK ya 2012 yılında 778 milyon, 2013 yılında 953 milyon TL prim ödemesi yapmıştır. 2014 yılı için yapılan prim ödemesi ise 1 milyar TL civarındadır. Dershanelerin kapanmasıyla birlikte SGK bu gelirden olacaktır. SGK her yıl açık veren bir kurumdur. Bu açık Hazine den karşılanmaktadır. SGK nın dershanelerden alacağı primin azalma ise karadeliği büyütecek, 1 milyarlık bu ilave açık her yıl Hazine den karşılanacaktır. Dershaneleri kapatmayı öngören hükümet, çözüm olarak ise bu kurumlarda istihdam edilenlerin kamu- ya geçireceğini ileri sürmüştür. 60 bin kişinin kamuya geçirilmesiyle birlikte bu kişilere ödenecek maaş ve sigorta priminin yıllık maliyeti yaklaşık 3 milyar TL dir. Türkiye nin personel harcamalarının bütçe dengeleri açısından sağlıksız bir seyir izlediği göz önünü alındığında bu tablo önem arz etmektedir. Son yıllarda bütçeden yapılan personel harcamaları çok büyük artış göstermiştir. Maliye Bakanlığı nın verilerine göre 2010 yılında 60 milyar TL olan personel giderleri 5 yılda yüzde 65 artarak 2014 bütçesinde 129,6 milyar TL ye ulaştı. Yine Maliye nin verilerine göre 2014 yılında personel giderleri için öngörülen ödenek toplamı, 2013 yılsonu gerçekleşmelerine göre yüzde 14 artacaktır. Sağlıksız bir seyir izleyen personel giderlerindeki hızlı artış, dershane çalışanlarının kamuya geçirilmesi durumunda daha da artacaktır. Dershane öğretmenlerinin kamuya geçirilmesinin yıllık maliyeti 3 milyar olurken bu kişilerin ortalama 20 yıl kamuda hizmete devam etmeleri durumunda bugünkü hesaplamalara göre 60 milyar TL lik bir maliyet söz konusu olacaktır. İstihdam politikaları ve dershaneler Çalışan kişi devlete prim ve vergi öderken aynı kişinin işsiz olması durumunda ise devlet elde edeceği gelirden olacağı gibi işsizlik maaşı, sosyal yardım ve GSS Primi gibi kalemlerde ödeme yapacaktır. Bir başka ifade ile işsiz kalan her kişi, aktif olarak devlete katkı sağlamaktan çıkıp devletten katkı almaya başlamak- tadır. İstihdamın ekonomi açısından önemi ve sosyal boyutu nedeniyle hükümet bu alana ciddi bir kaynak ayırmaktadır. İstihdama katkı amacıyla Türkiye de son yıllarda Aktif İstihdam Tedbirleri olarak ifade edilen meslek kursla- 9
DERSHANE İSTİHDAM İLİŞKİSİ KATKI / MALİYET ANALİZİ rı, işbaşı eğitimleri ve girişimcilik programları devreye sokulmuştur. Bu kapsamda İşsizlik Fonu ndan 2010-2014 yılları arasında 5,4 milyar TL harcama yapılmıştır. 2015 te harcanacak para ise 2,2 milyardır. Böylece 5 yıllık süreçte 7,6 milyar TL, insanlar kurs alsın, iş başı eğitiminde tecrübe edinsin, iş sahibi olsun düşüncesiyle harcanmaktadır. Bu programların istihdama sağladığı katkı ise son derece mütevazıdır. Örneğin 1 milyar 96 milyon TL nin harcandığı 2012 de mesleki eğitim kursu alan 241 bin kişiden 80 bini, bir süreliğine işe yerleşebilmiştir. Sadece 5 yıllık sürede 7,6 milyar TL harcanan bu kursların ne kadar kişiye istihdam sağladığına dair sağlıklı veri de yoktur. Buna rağmen ayrılan kaynak her yıl artırılmaktadır. İstihdamı artırmak için hükümetin attığı bir başka adım istihdam teşvikleridir. İstihdam teşvikleri kapsamında SGK tarafından 8,5 milyar TL teşvik sağlanmıştır. 2015 te yapılacak teşvik ödemeleri 9,4 milyardır. Sadece 2014 te 8,5 milyar TL istihdam teşviki, 1,8 milyar da aktif işgücü programı ödemesi yapılmıştır. Toplamda istihdamı artırmak için 2014 te 10,3 milyar TL harcanmıştır. Görüldüğü gibi hükümet, istihdamı artırmak için önemli bir kaynak ayırmaktadır. Bir yandan istihdamı artırmak için teşvikler verilirken öte yandan 60 bin kişiye istihdam sağlayan dershanelerin kapatılması, hükümetin istihdam politikalarıyla çelişmektedir SONUÇ Türkiye de istihdam piyasasının kronik sorunlarının başında genç işsizlik, iş bulma umudunu kaybedenler ve kayıt dışı istihdam gelmektedir. Bu tabloya ekonomideki daralmanın yarattığı işsizlik eklendiğinde karşımıza yaklaşık 5,5 milyonluk büyük bir işsiz kitlesi çıkmaktadır. İşsizlik bu derece ciddi bir sorunken dershanelerin kapatılması, işsizliği daha da artıracaktır. Ayrıca 9 milyon 345 bin kişi sigortasız olarak kayıt dışı çalışırken dershanelerin kapatılması, merdiven altı işletmelerin kapısını aralayacak, kayıtlı çalışan eğitim kurumlarının yerini kaçak işletmeler alacaktır. Dershanelerin kapatılmasıyla ortaya çıkacak 60 bin kişilik kitleye yeni istihdam yaratabilmek için 31 milyar 260 milyon TL yatırım gerekmektedir. Dershanelerin kapatılmasının sadece İşsizlik Sigortası Fonu na doğrudan maliyeti 518 milyon TL dir. Buna SGK nın yıllık 10
DERSHANE İSTİHDAM İLİŞKİSİ KATKI / MALİYET ANALİZİ 1 milyar TL gelir kaybını da eklersek dershanelerin kapatılmasının sosyal güvenliğe maliyeti 1,5 milyar TL üzerindedir. 60 bin dershane çalışanının kamuya geçirilmesinin Hazine ye maliyeti ise yaklaşık 3 milyar TL dir. Görüldüğü gibi dershanelerin kapatılması, ekonomiye ciddi bir yük getirecektir. Diğer yandan hükümet, istihdamı artırmak için bütçeden ve İşsizlik Fonu ndan önemli bir kaynak ayırmaktadır. Bu bağlamda Aktif İstihdam Tedbirlerine İşsizlik Fonu ndan 5 yıllık süreçte 7,6 milyar TL aktarılmıştır. İstihdamı artırmak için hükümetin attığı bir başka adım istihdam teşvikleridir. İstihdam teşvikleri kapsamında 2015 te yapılacak teşvik ödemeleri 9,4 milyardır. Bütün bu harcamalar, işsizliğin önüne geçip, mevcut issizleri iş sahibi yapmak amacına dönüktür. Bu tablo, hükümetin istihdama verdiği önemi göstermektedir. Her türlü enstrüman kullanılarak işsizliğin azaltılması amaçlanmaktadır. İşsizliğin önüne geçmek için bu adımlar atılırken hali hazırda önemli bir kitleye istihdam sağlayan dershanelerin kapatılması, hükümetin temel istihdam politikasıyla taban tabana çelişmektedir. Özgeçmiş: İsa Yazar Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi mezunu olan İsa Yazar, yüksek lisans eğitimini Turgut Özal Üniversitesi nde Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü nde tamamladı. 12 yıldır gazetecilik mesleğini icra etmektedir. Mesleğe Cihan Haber Ajansı nda başlayan Yazar, 2005 yılından itibaren Zaman Gazetesi nde Ekonomi, Eğitim, İstihdam ve Çalışma Hayatı ağırlıklı yazılar yazmaktadır. Kuruluşundan itibaren iki yıl boyunca Turkish Review Dergisi nde yazılar yazdı. Yerli ve yabancı dergilerde çok sayıda makalesi yayınlanmıştır 11
istanbul TOPLUM SiYASET VE EKONOMi ARAŞTIRMALARI ENSTiTÜSÜSÜ TOPHANELi CADDESi AYGÜN SOKAK ALTUNiZADE PLAZA NO: 4/A ALTUNiZADE ÜSKÜDAR, istanbul / TÜRKiYE www.istanbulinstitute.org Tel: 0216. 545 94 09