ÝSTANBUL UN TARÝHSEL GELÝÞÝM SÜRECÝ ÝÇÝNDE ÖNE ÇIKAN BÝR ÖGE: SU Ýlhan AVCI (*) 1. ÝSTANBUL UN KURULUÞ TARÝHÇESÝ Bugünkü Ýstanbul un çekirdeðini, M.Ö. 750-550 yýllarý arasýndaki Grek göçleri sýrasýnda tarihi yarýmadanýn en doðu ucunda Byzantion adýyla kurulmuþ olan küçük bir yerleþim yeri oluþturmaktadýr. Zaman içinde þehrin Romalýlarýn eline geçmesiyle bu küçük yerleþim yeri büyüyerek batýya doðru geniþlemeye baþlamýþ ve nihayet Konstantinus 330 yýlýnda Ýstanbul u Roma Ýmparatorluðu nun baþþehri ilan ederek, þehri abideler ve binalarla süslemiþ, su yolu inþaatlarýný baþlatmýþ ve þehrin etrafýný çeviren surlar yaptýrmýþtýr. Hatta, o tarihe kadar Bizans olarak anýlan þehrin adý, artýk Konstantiniye adýný almýþtýr. Bugünkü Marmara Üniversitesi Rektörlük binasýnýn altýnda 203 yýlýnda yapýmýna baþlanýlan Hipodromun tamamlanmasý ve Romalý senatör Philoxenus un özel sarayý için yaptýrdýðý ve bugün Binbirdirek diye bilinen sarnýç ile pekçok bina Konstantinus (324-337) zamanýnda yapýlmýþtýr. Theodosius (370-395), çok geniþ bir alaný kaplamýþ olan Roma Ýmparatorluðunu 395 yýlýnda ikiye ayýrmýþ; Adriyatik Denizinin doðusunda kalan kesim Doðu Roma, batýsýnda kalaný ise Batý Roma olmuþtur. Batý Roma Ýmparatorluðu 476 yýlýnda son bulmuþ, Doðu Roma ise 1453 yýlýna kadar devam etmiþtir. Bizans terimi, Doðu Roma nýn ortadan kalktýðý tarihten çok sonra iki Roma arasýndaki farklýlýðý belirtmek için kullanýlmýþ ve baþlangýçta küçük bir yerleþim yeri olan Byzantion un adýyla anýlmýþtýr. 2. KENTÝN KURULUÞ VE GELÝÞME SÜRECÝNDE BELÝRLEYÝCÝ BÝR ÖGE: SU Bugünkü Ýstanbul un çekirdeðini oluþturan ve M.Ö. 658 yýlýnda Sarayburnu ve çevresinde Byzantion adýyla kurulmuþ olan küçük yerleþim yerinde ve bunu izleyen Romalýlar döneminin ilk yýllarýndaki geliþme sürecinde ihtiyaç duyulan suyun, genellikle yerleþim alaný içinde açýlan kuyulardan ve yüzeysel yaðmur sularýnýn toplandýðý sarnýçlardan saðlanmýþ olduðunu görüyoruz. Daha sonra milattan sonraki ilk yýllardan itibaren þehrin batýya doðru geniþleyerek büyümesi ve nihayet 330 yýlýnda Roma Ýmparatorluðu nun baþþehri olmasýyla geliþen þehire ve artan nüfusa tarihi yarýmada sýnýrlarý içindeki sýnýrlý su kaynaklarý yetmez olmuþ ve deðiþik Roma Hükümdarlarý döneminde yerleþim alanýnýn dýþýndan su transferlerini saðlayan isale tesisleri inþa edilmiþtir. Þehrin geliþmesi ve nüfus artýþýna baðlý olarak Ýstanbul çevresindeki yeni su kaynaklarý arayýþý, Roma döneminde ve daha sonra Osmanlý ve Cumhuriyet döneminde hep gündemde kalmýþtýr. Hemen her dönemde gösterilen bütün çabalara raðmen, Romalýlardan günümüze kadar Ýstanbul daki su sorunu bir türlü çözülememiþ ve 2000 li yýllara gelindiðinde de bu sorunun uzun vadeli çözümü için, Bulgaristan sýnýrýndan baþlayýp Bolu sýnýrýna kadar uzanan bir alanda kullanýlabilir ne kadar su kaynaklarý varsa bunlarýn hemen hepsinin toparlanýp Ýstanbul a getirilmesi gibi radikal bir yaklaþým ve uygulama içine girilmiþtir. Ýstanbul un tarihsel geliþim süreci içinde hep gündemde kalan ve hatta kentin geliþmesinde en etken parametrelerden birisi olduðu bilinen su konusu nun baþlangýçtan günümüze nasýl ele alýndðý ve ne gibi çözümler üretildiðini görebilmek için, konuyu tarihsel bilgi ve belgelerin mevcut olduðu Romalýlar, Osmanlý ve Cumhuriyet dönemleri için ayrý ayrý ele almak uygun olacaktýr. 3. ROMA DÖNEMÝNDE YAPILAN ÖNEMLÝ SU TESÝSLERÝ Þehrin ilk kuruluþ yýllarýnda su ihtiyacý, tarihi yarýmada ve yerleþme alaný içindeki kuyular yardýmýyla yeraltý su kaynaklarýndan saðlanýyordu. Daha sonra þehrin geliþmesiyle birlikte ilk önemli su tesisleri Roma Ýmparatorluðu döneminde yapýlmýþtýr. Roma döneminde þehrin suyunu saðlayan dört önemli isale hattý inþa edilmiþtir. Bunlar, kronolojik sýrasýyla aþaðýda verilmektedir: 1. Hadrianus (117-138) zamanýnda yaptýrýlan isale hattýnýn þehrin batýsýndan geldiði kabul edilmekte ise de, nerelerden geçtiði hakkýnda hiçbir bilgi bulunmamaktadýr. Bu isale hattýnýn, Haliç in kenar mahallelerine kadar uzandýðý bilinmektedir. Hadrianus döneminde þehir çok küçük olup nüfusu da az olduðu için, bu dönemde yapýlan su tesisleri yeterli olmuþ ve bir su sýkýntýsý çekilmemiþtir. Bu tesislere raðmen, Konstantinus zamanýnda yapýmýna baþlanan isale hattý bitmediði için, Valens döneminde þehirde su sýkýntýsý çekildiði bilinmektedir. 2. Büyük Konstantinus (324-337) zamanýnda (*) Prof. Dr., Ý.T.Ü. Ýnþaat Fakültesi, Hidrolik Anabilim Dalý - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI 413-2001/3 25
KENTLEÞME VE ÝSTANBUL Istrancalardan gelen isale hattýnýn inþaatýna baþlandýðý ve sonra gelen imparatorlar tarafýndan tamamlatýlmýþ olduðu tahmin edilmektedir. Merhum Prof. Dr. Kâzým Çeçen in 1993-96 yýllarý arasýnda arazi ve haritalar üzerinde yapmýþ olduðu yoðun çalýþmalarla ortaya çýkarýlmýþ olan bu isale hattýnýn uzunluðu 242 km olup, Romalýlarýn Dünyada yapmýþ olduklarý 91 km lik en uzun Kartaca isale galerisinin 2.5 katý uzunluðundadýr. 3. Valens(364-378) zamanýnda bir isale hattýnýn yapýldýðý, Mazul Kemer ile bugün Bozdoðan Kemeri diye adlandýrýlan kemerin 368 yýlýnda inþa edildiði bilinmektedir. Ancak bu tesisin de isale hattýnýn nerelerden geçtiði hakkýnda bir bilgi yoktur. Bu isale hattý ile Halkalý civarýndan alýnan kaynak sularýnýn Beyazýt a kadar ulaþtýrýldýðý biliniyor. Yine Valens zamanýnda Belgrad Ormanlarýnda bir bent yaptýrýldýðý, ayrýca, Kaðýthane Deresinin sularýnýn da ýzgaralarla alýnarak havuzlarda toplandýktan sonra þehre getirildiði de kayýtlarda mevcuttur. 4. Büyük Theodosius (379-395) zamanýnda da Belgrat Ormanlarýndan gelen bir isale hattýnýn yaptýrýldýðý tahmin edilmektedir. VII. yy.dan itibaren Ýstanbul u kuþatan çeþitli kavimler bu isale hattýnýn bütün kemerlerini temeline kadar yýkmýþlardýr. Roma devrinde yapýlmýþ olan bu dört önemli tesisden Hadrianus ve Valens tarafýndan yapýlan isale hatlarýnýn yerleri tam belli deðildir. Buna karþýlýk, Istrancalardan ve Belgrat Ormanlarý ndan gelen isale hatlarýnýn geçtikleri yerler kesin olarak bilinmektedir. Ancak, bu hatlarýn da hangi imparator tarafýndan yapýldýðý ve tamamlandýðý hakkýnda bilgi mevcut deðildir. Roma ve Bizans Ýmparatorlarý, kuraklýk ve savaþ ihtimallerini düþünerek, þehir içinde üstü açýk (Çukurbostan) ve kapalý sarnýçlar da yaptýrmýþlardýr. Üstü açýk su depolarýnýn (Hazneler) en önemlileri Aetiyus (bugünkü Vefa Stadý), Aspar (Yavuz Selim deki Çukurbostan) ve Hegius Mokius (Altýnmermer semtinde) su depolarýdýr. Üstü kapalý haznelerinin en meþhurlarý da; 336 sütunlu Ýmparator Sarnýcý (Yerebatan Sarayý), 224 sütunlu Pileksenus Sarnýcý (Binbirdirek) ve Acýmusluk Sarnýcý dýr. Roma Ýmparatorlarý zamanýnda yaptýrýlan su tesisleri Bizans Ýmparatorlarý tarafýndan bir dereceye kadar onarýlmýþ ve tevsi edilmiþ ise de Bizans ýn son devirlerinde kullanýlmaz bir þekilde, tamamiyle yok olmak durumuna gelmiþtir. Bu tesislerden hala ayakta kalan Mazul ve Valens (Bozdoðan) Kemerleri gibi bazý su kemerleri Osmanlý döneminde onarýlarak yýkýlmaktan kurtulmuþlardýr. 4. OSMANLI DÖNEMÝ SU TESÝSLERÝ Ýstanbul un fethinden sonra þehirde hýzlý geliþme ve nüfus artýþý baþlamýþ, sadece tarihi yarýmada ve suriçi deðil, Üsküdar yakasýnda da hýzlý bir büyüme baþlamýþtýr. Dolayýsýyla, artýk sadece tarihi yarýmada ve Haliç çevresindeki yerleþim alanlarýnýn deðil, Üsküdar bölgesinin de su ihtiyacýnýn karþýlanmasý gündeme gelmiþtir. Bu nedenle, Osmanlý döneminde yapýlan su tesislerini bölgelere ve bölge ihtiyaçlarýna göre deðerlendirmek daha uygun olacaktýr. 4.1. Tarihi Yarýmadanýn Suyu Saðlayan Tesisler Fetih sýrasýnda þehrin nüfusunun 50000 civarýnda olduðu ve su sýkýntýsý çekildiði bilinmektedir. Fatih Sultan Mehmet eski suyollarýnýn onarýlmasýný ve geniþletilmesini, yeni suyollarýnýn yapýlmasýný emretmiþti. Ýlk önce Halkalý bölgesi denilen Halkalý-Cebeciköy arazisinden gelen Fatih (Beylik), Turunçluk suyollarý yapýldý. Sonra Theodosius I (379-395) zamanýnda yapýldýðý kabul edilen Belgrat Ormanlarýndan gelen isale hattýnýn Cebeciköy ile Bozdoðan Kemerinin altýnda yine Fatih in yaptýrdýðý sýra çeþmeler arasýndaki isale hattý yeniden yapýlýr gibi onarýldý ve Cebeciköy kolunun suyu bu çeþmelere akýtýldý. Sonradan bu çeþmelere çokluk anlamýna gelen Kýrkçeþme dendi. Bu bölüm Kanuni Sultan Süleyman tarafýndan Sinan a yaptýrýlan Kaðýthane suyu denen büyük tesisin bir parçasý olarak tekrar onarýlarak bütün tesis Kýrkçeþme adýný aldý. Fatih ten sonra Mahmut Paþa, II. Bayezid ve Koca Mustafa Paþa tarafýndan Halkalý bögesinden gelen suyollarý yaptýrýldý. Kanuni devrinde imparatorluk üç kýtaya yayýlmýþ, Ýstanbul un nüfusu çok artmýþ ve su sýkýntýsý baþlamýþtý. Kanuni su kýtlýðýna bir çare arýyordu. Birgün Kaðýthane deresi civarýnda avlanýrken bir kanaldan su sýzdýðýný görmüþ ve bu durumu incelemek üzere Mimar Sinan ý görevlendirmiþti. Sadrazam Rüstem Paþa þehre bol su getirildiði takdirde Araptan, Acemden çiftini çubuðunu býrakanýn Ýstanbul a geleceðini ve beslenme, yerleþim gibi problemlerin çýkacaðýný, bu yüzden su tesislerinin yapýlmasýnýn doðru olmayacaðýný savunmasýna raðmen; Kanuni nin emri ile inþaata devam edildi. 1554-1563 yýllarý arasýnda tesisin sualma yerleri, isale hattý, kemerleri, daðýtým kubbeleri ve çeþmeleri tamamlanarak þehre su verildi. 20 Eylül 1563 tarihinde Ýstanbul da o güne kadar görülmemiþ þiddette 24 saat devamlý yaðan yaðmurlar sonunda çýkan sellerden Maðlova Kemeri, Kurt Kemeri tamamen; Uzunkemer ise kýsmen yýkýlmýþ, Kovukkemer ile Güzelcekemer temeline kadar oyulmuþtur. Tesisin onarýmý 1564 yýlýnda tamamlanmýþ ve þehre yaklaþýk günde 10000 m3 su verilmiþtir. Sinan tarafýndan yapýlan bu tesisin galerilerinin toplam uzunluðu 55 km dir. 26 - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI 413-2001/3
5 tanesi abide kemer olan çok katlý ve çok gözlü kemerlerden baþka diðer 28 tane kemer ile beraber toplam 33 kemer yapýlmýþtýr. Roma devrinde yapýlan bütün kemerler düþey yüzlüdür. Yüksek kemerlerde duvar kalýnlýðý kademeli olarak azaltýlýr. Mimar Sinan bu tesiste trapez kesitli ayaklar yaparak önemli ve yeni bir sistem geliþtirmiþtir. Kýrkçeþme tesisi gerek hacim gerekse sarfedilen para bakýmýndan Mimar Sinan ýn yaptýðý en büyük eserdir. Ayný tarihlerde yapýlan Süleymaniye Külliyesi 35 milyon akçeye, Kýrkçeþme tesisleri ise 50 milyon akçeye mal olmuþtur. Bu tesisin içerisindeki Maðlova Kemeri ise bir mühendislik ve mimarlýk þaheseridir. Tarihi yarýmadaya Halkalý bölgesinden su saðlayan Halkalý Sularý 16 isale hattýndan oluþur. Bunlar kronolojik sýraya göre Fatih, Turnuçluk, Mahmut Paþa, Bayezid, Koca Mustafa Paþa, Süleymaniye, Mihrimah, Cerrah Paþa, Sultan Ahmet, Saray Çeþmeleri (IV. Murat), Beylik (önce Fatih), Hekimoðlu Ali Paþa, Kasým Aða, Nuruosmaniye suyollarýdýr. Halkalý sularý 1453-1755 yýllarý arasýnda yapýlmýþtýr. Halkalý sularýnýnýn toplam debisi 4212 m3/gün dür. Çeþmelere ve su alan yerlere göre tahsis edilen debi ise 20000 m3/gün dür. 4.2. Üsküdar Sularý Üsküdar Osmanlý devrinden önce küçük bir yerleþim yeri idi ve su ihtiyacý küçük menbalar ve kuyulardan saðlanýyordu. Osmanlý devrinde ise kalabalýklaþtý. Ýlk önemli isale hattý 1547 yýlýnda yapýldý. Üsküdar isaleleri kronolojik sýraya göre aþaðýda verilmiþtir: Mihrimah (iki isale hattý), Solak Sinan, Atik Valide (Nurbaný Sultan), Aziz Mahmut Hudai, Mahpeyker (Kösem Sultan), Arslan Aða, Selami Ali Efendi, Yakup Aða, Hacý Halil Efendi, Cedit Valide (Gülnuþ Sultan), Tophanelioðlu, Damat Ýbrahim Paþa, III. Mustafa, Selimiye, Mihriþah Sultan, Altunizade, Paþalimaný veya Cevri Kalfa suyollarýdýr. Üsküdar suyollarýnýn tümü kaliteli menba suyudur. Bunlarýn baþlýcalarý, Kayýþdaðý, Atikvalide, Taþdelen, Karakulak ve Ýshakaða kaynaklarýdýr. Debilerinin toplamý mevsime göre 3640 ila 4160 m3/gün dür. Yapýlýþ tarihleri 1547-1874 arasýndadýr. 4.3. Haliç in Kuzeyindeki Bölgenin Sularý 4.3.1. Küçük Ýsaleler Haliç in kuzeyindeki bölgenin suyunu saðlayan eski isalelerden biri II. Bayezid (1482-1512) tarafýndan yaptýrýlan ve Leventçiftlik ten Galatasaray a gelen isale hattýdýr. 4.3.2. Taksim Suyu Ýstanbul un Beyoðlu bölgesinin su sorunu ilk defa 1732 de yapýlmýþ olan Taksim Suyu tesisleriyle çözüme kavuþmuþtur. Bahçeköy civarýnda derlenen ve günlük verimi 800 m3 olan su, 20 km lik bir isale hattýyla Taksim deki 2700 m3 lük bir depoya ve oradaki Maksem vasýtasýyla 64 çeþme ve sebil ile 3 þadýrvana ulaþmaktadýr. 1732 de I. Mahmut tarafýndan yaptýrýlan Bahçeköy (Sultan Mahmut) Kemeri ile Topuzlu Bent, Valide Benti ve II. Mahmut Benti bu tesislerdendir. Bentlerin inþaasýyla Taksim Sularýnýn günlük verimi 3000 m3 e yükselmiþtir. 4.3.3. Hamidiye Suyu Haliç in kuzeyindeki bölgeye kaliteli içme suyu saðlamak için II. Abdülhamit tarafýndan 1900-1902 tarihleri arasýnda Hamidiye Suyu denen tesis yaptýrýlmýþtýr. Kemerburgaz yakýnýndaki muhtelif kaynak sularý alýnarak Hamidiye isale hattýndan Yýldýz Sarayý na, resmi dairelere, okullara, hastanelere ve çeþmelere olmak üzere 126 yere su verilir ve toplam debisi 1200 m3/gün dür. Ýsale ve þebeke hatlarýnýn uzunluðu toplam 43902 m dir. 4.4. Yabancý Su Þirketleri Saray, cami ve devlet dairelerinin hemen hepsi tarihi yarýmada üzerindedir. Þehir zamanla çok kalabalýklaþmýþ eski suyollarý ise bakýmsýzlýktan harap olmuþ ve ihtiyacý karþýlayamamýþtýr. Tarihi yarýmadýnýn suyunu temin eden Halkalý Sularý mevsimine göre 5000-20000 m3/gün, Kýrkçeþme 10000-17000 m3/gün su verirken, zamanla yollarý bozulmuþ ve bir bölümü tamamen kaybolmuþtur. Vakýflarýn mütevellilerinin gelirlerinin azalmasý, çiftlik vb. vakfa gelir getiren yerlerin çoðunun imparatorluðun sýnýrlarýnýn dýþýnda kalmasý, kurulan Vakýflar Nezareti nin bütçesinin yetersizliði, Ýstanbul daki su sýkýntýsýný had safhaya getirmiþtir. Sultan Abdülaziz in 1868 yýlýnda yaptýðý Paris, Londra ve Viyana yý içine alan seyahat sýrasýnda, Sen Nehri nden tabii filtrasyon ile þehre su verilmesi kendisine gösterilmiþtir. Abdülaziz bu seyahatin etkisi ile Ýstanbul un su ihtiyacýný çözmek için yabancý þirketlere imtiyaz verilmesi yoluna gitmiþtir. Ýstanbul un Avrupa yakasýnýn suyu saðlamak amacýyla Hariciye teþrifatçýsý Kamil ile mühendis Ternau ya, 1874 yýlýnda, Terkos gölünden su getirmek için 40 yýl müddetle imtiyaz verilmiþ, sonra bu imtiyaz Dersaadet Anonim Su Þirketi diye anýlan Fransýz þirketine devir edilmiþ ve halk arasýnda Terkos Þirketi diye anýlmýþtýr. 1887 yýlýnda 1882 den geçerli olmak üzere imtiyaz süresi 75 yýla çýkartýlmýþtýr. 1883 yýlýnda Terkos Gölü kenarýnda kurulan pompa istasyonu vasýtasýyla þehre ilk kez klorlanmýþ ham su verilmiþ ve gölün seviyesi 1888 yýlýnda bir baðlama vasýtasýyla 3.25 m kotuna kadar yükseltilmiþtir. Ham su verilmesi 1926 - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI 413-2001/3 27
KENTLEÞME VE ÝSTANBUL yýlýna kadar devam etmiþ, 1926 yýlýnlda Kaðýthane de arýtma tesisleri yapýlmýþ ve verilen su devamlý kontrol edilmiþtir. Baþlangýçta yalnýz Haliç in kuzeyindeki bölgeye su verilmesi öngörülmüþ, daha sonra tarihi yarýmadaya da su verilebilmiþtir. Üsküdar ve Kadýköy ün suyunu saðlamak için 17 Ekim 1888 yýlýnda Karabet Sývacýyan adýna Üsküdar-Kadýköy Su Þirketi adlý yabancý þirkete 65 yýl süreyle imtiyaz verilmiþti. 1914 yýlýnda anlaþma süresi 1888 den baþlamak üzere 99 yýla çýkartýlmýþtýr. Bu þirket 1893 yýlýnda 1. Elmalý Bendi ni inþa ederek þehre yýlda 2477703 m3 su vermiþtir. 5. CUMHURÝYET DÖNEMÝ SU TESÝSLERÝ 5.1. Ýstanbul Sular Ýdaresi Dönemi Ýmtiyazlý þirketler, haklarýný alýp, sorumluluklarýný yerine getirmekten kaçýnýnca, su sorununun bu þirketler eliyle çözüme kavuþmayacaðý kanaatine varýlmýþ ve Terkos þirketi 1923 yýlýnda, Üsküdar-Kadýköy Su Þirketi ise 1937 yýlýnda satýn alýnarak, Ýstanbul Sular Ýdaresi (Ý.S.Ý.) ye devredilmiþtir. O yýllarda Ýstanbul a verilen günlük toplam su miktarý 35.000 m3 mertebesinde idi. Ý.S.Ý. nin Avrupa yakasýndaki çalýþmalarýyla, Terkos Terfi Merkezi ile Kaðýthane Arýtma Tesisi nin kapasiteleri artýrýldý, Ýkinci Kademe Ýsale Hatlarý takviye edilerek, kapasiteleri yükseltildi, þehir içindeki terfi merkezleri çoðaltýldý ve buharla iþleyenler yerine elektrikli pompalar devreye sokuldu. Çýrpýcý da artezyen kuyularý açýldý ve bir Terfi Merkezi tesis edildi. Terkos-Silahtaraða arasýnda enerji nakil hattý kurularak, Terkos daki terfi merkezleri elektrikli pompalarla techiz edildi. DSÝ nin 1972 yýlýnda yaptýðý Ömerli Barajý nýn isale hatlarý ve su daðýtým þebekeleri tamamlandý. Asya yakasýnda ise, Elmalý Deresi üzerinde 1950 yýlýnda 2. Elmalý Barajý inþaa edildi, Elmalý Terfi Merkezi elektrikli motopomplarla donatýldý. Arýtma Tesisi ýslah edildi. Adalara su iskelesi ile terfi merkezleri kuruldu. Ömerli Barajý nýn isale hatlarý ve su daðýtým þebekeleri tamamlandý. Türkiye de yaþanan sosyal olaylar sebebiyle özellikle 1980 yýlýnda Güneydoðu dan çok sayýda göç alan Ýstanbul un nüfusu süratle artmýþ ve 10 Milyon u aþmýþtýr. Altyapýsý hazýrlanmamýþ ve varoþlarda yapýlan gecekondu tarzý yerleþim alanlarý, hizmetin götürülmesini daha da zorlaþtýrmýþtýr. Artan nüfusun su ve kanalizasyon ihtiyacýný karþýlamaya Ý.S.Ý. nin gücü yetmeyince daha geniþ yetki ve imkanlarla yeni bir idarenin kurulmasý gereði ortaya çýkmýþtýr. 1981 yýlýnda kurulan bu yeni idarenin ismi Ýstanbul Su ve Kanalizasyon Ýdaresi (ÝSKÝ) dir. 5.2. ÝSKÝ Dönemi 1981 yýlýnda 2560 sayýlý kanunla Ýstanbul Valiliði denetiminde kurulan ve 1984 yýlýnda 3009 sayýlý kanunla Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi bünyesine alýnan ÝSKÝ Genel Müdürlüðü nün hizmetleri, Büyükþehir Belediyesi nin görev alanýyla sýnýrlýdýr. Ancak þehrin yararlandýðý su kaynaklarýnýn bir kýsmýnýn Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi nin sýnýrlarý dýþýnda olmasý nedeniyle, ÝSKÝ nin görev alaný Bakanlar Kurulu kararýyla, Doðu da Gebze Ýlçesi, Orhanlý ve Darýca Beldelerini, Batý da Büyükçekmece, Çatalca Ýlçeleri ve Istranca Dereleri havzalarýný da kapsayacak þekilde geniþletilmiþtir. Daha ÝSKÝ kurulmadan, 1971 yýlýnda Ýstanbul Sular Ýdaresi tarafýndan DAMOC proje konsorsiyumuna bir master plan hazýrlatýlmýþ ve bu planda 1990 yýlýna kadar tamamlanmasý öngörülen Ömerli, Darlýk, Ýsaköy, Büyükçekmece ve Sazlýdere Barajlarý gibi birçok proje yer almýþtýr. 1980 li yýllarýn sonuna gelindiðinde bu projelerin bir kýsmý tamamlanmýþ veya çeþitli nedenlerle ya askýya alýnmýþ, bir kýsmýndan da vazgeçilmiþtir. Gerek 1980 yýlýnda yaþanan göç olayý sonucu Ýstanbul nüfusundaki %14 lere varan aþýrý artýþ, gerek planlanan su kaynaklarý projelerinin zamanýnda tamamlanamamýþ olmasý, gerekse su havzalarýndaki kontrolsuz yapýlaþma ve sanayileþme nedeniyle varolan bazý su kaynaklarýnýn da kullanýlýr olmaktan çýkmýþ olmasý sonucu 1990 lý yýllarýn baþlarýnda yaþanan ardýþýk kurak yýllarda Ýstanbul belki de tarihinde görmediði bir su sýkýntýsý yaþamýþtýr. Öyle ki, Karadeniz in beðenmediðimiz tuzlu ve kirli suyunu Terkos Gölü üzerinden, Yalova nýn mütevazi baraj suyunu da Tankerlerle þebeke üzerinden musluðumuza aktarýlmasý yetmemiþ; Trabzon dan Karadeniz derelerinin suyunu tankerlerle, Manavgat ýn suyunu da balonlara Ýstanbul a getirerek günü kurtarmanýn hesaplarý bile yapýlmýþtýr. Ýstanbul daki son yirmi yýlýn su sorunu sadece kaynak eksikliði deðildir. Þebeke altyapýsý eksikliði, gecekondu ve çarpýk kentleþmenin getirdiði olumsuzluklar nedeniyle varolan sýnýrlý su kaynaðýnýn dengeli daðýtýlamamasý da ayrý bir sorun olmuþtur. Özellikle ÝSKÝ döneminde yaþanan su sorununun nedenlerinden birisi de, ne gariptir ki dönemin iktidarlarý ile Ýstanbul Yerel Yönetimleri arasýnda hep varolan kavgalý iliþkiler ve bunun ÝSKÝ nin icraatlarýna olan yansýmalarý olmuþtur. Son olarak 1990 lý yýllarýn baþlarýnda yaþanan çok ciddi boyutlardaki su sýkýntýsýndan sonra, Ýstanbul un su sorununun çözümü konusunda iktidarlarla yerel yönetimler arasýnda giderek bir konsensus saðlanýr olmuþ; ÝSKÝ daha serbest ve tutarlý kararlar almaya baþlamýþ, 1980 li yýllarda çok talihsiz bir zorlama ve 28 - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI 413-2001/3
kararla kapatýlmýþ olan DSÝ Ýstanbul Bölge Müdürlüðü de 90 lý yýllarda yeniden kurularak Yeþilçay ve Melen gibi önemli su kaynaklarý projeleri hayata geçirilmeye baþlanmýþtýr. Osmanlý dönemiyle baþlayýp, Cumhuriyet döneminde devam eden süreç içinde Ýstanbul da gerçekleþtirilen önemli su kaynaklarý projeleri ile, yeni hazýrlanan bir master plan çerçevesinde geleceðe yönelik olarak planlanan projeler bir bütünlük içinde aþaðýdaki tablolarda verilmiþtir. 6. SONUÇ Bütün tarihi bilgi ve belgeler gösteriyor ki, Ýstanbul kuruluþundan beri hep suyu arayan bir þehir olmuþtur ve bu durum 2000 li yýllarda da devam etmektedir. Bu olumsuz durumun þüphesiz pek çok nedeni olduðu söylenebilir. Ancak, belki de bu nedenler içinde en önemli olaný, daha baþta Ýstanbul için yanlýþ bir yer seçilmiþ olmasý veya doðal olarak Ýstanbul un nüfusunun ve su talebinin bu boyutlara gelebileceðinin düþünülememiþ olmasýdýr. Evet, Ýstanbul u tarihi geçmiþiyle, Boðazýyla, Haliçiyle, Marmarasýyla bir Dünya incisi olarak tanýmlýyoruz; ama Ýstanbul un suyu yok. Tarih boyunca bütün yerleþim ve uygarlýklar hep önemli su kaynaklarýna yakýn konumlarda kurulup geliþmiþ iken, Ýstanbul bu temel ilke ve ögeden uzak kalmýþ. Bunun içindir ki, yýllar sonra bu eksiðini tamamlamak üzere uzun bir yolculuða çýkýp batýda Bulgar sýnýrýndaki Mutlu (Rezve) deresine, doðudan ise Bolu sýnýrýndaki Melen Çayýna kadar giderek ve çok büyük bedeller ödeyerek, kenti kaynaðýn yanýna götürmek yerine, kaynaðý kente getirmek zorunda kalmýþtýr. KAYNAKLAR ÇEÇEN, K., Mimar Sinan ve Kýrkçeþme Tesisleri, ÝSKÝ, Ýstanbul, 1988. ÇEÇEN, K., (Yayýna Hazýrlayan KOLAY, C.), Ýstanbul un Osmanlý Dönemi Suyollarý, ÝSKÝ, Ýstanbul, 1999. ÇEÇEN, K., Ýstanbul da Roma Devri Su Tesisleri (Manuskri). DAMOC, Ýstanbul Bölgesi Ýçin Su Temini ve Kanalizasyon Fizibilite Raporu ve Master Planý, 1971. ÝSTANBUL MASTER PLAN KONSORSÝYUMU, Ýstanbul Su Temini, Kanalizasyon ve Drenaj, Atýksu Arýtma ve Uzaklaþtýrma Master Plan Etüdü, Görev Raporu TR8 Su Kaynaklarýnýn Geliþtirilmesi, 1994. ÝSKÝ, Faaliyet Raporu-1999. AVCI, Ý., DURANYILDIZ, Ý., Ýstanbul Su Kaynaklarýnýn Optimal Ýþletilmesinde Sistem ve Yöntem Sorunu, Ýstanbul Su Kongresi Bildiriler Kitabý, Sayfa 147-154, 21-25 Haziran 1995. - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI 413-2001/3 29