925 ve Aşamasında Olan Limanların Sektörel İncelenmesi Araş. Gör. Volkan Çağlar (1), Yrd. Doç. Dr. Soner ESMER (1,2) ve Yrd. Doç. Dr. Ersel Zafer ORAL (1,3) (1) Dokuz Eylül Üniversitesi, Denizcilik Fakültesi Kaynaklar Yerleşkesi, Buca İzmir Tel: 0232 4128819 Faks: 0232 412 88 48 E-posta: volkan.caglar@deu.edu.tr (2) Tel: 0232 4128821 E-posta: soner.esmer@deu.edu.tr (3) Tel: 0232 4128816 E-posta: eoral@yahoo.com Özet Küreselleşeme ile birlikte dünya ticareti önündeki engellerinin azalması ve artan doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının etkisiyle dünya ticareti, 2008 yılında başlayan küresel kriz dönemine kadar son 30 yılda çok önemli bir gelişim göstermiştir. Ticari taşımaların büyük oranda deniz yolu ile yapılması nedeniyle, dünya ticaretindeki bu hızlı gelişim gemi ve liman işletmecileri için önemli fırsatlar yaratmıştır. Liman işletmeciliği sektörü, özellikle 1960 lardaki konteyner devrimi nden sonra, ticari büyüme sürecine girmiş ve zaman içinde limanlar evrim geçirmiştir. Dünyadaki önemli limanlar 1980 lerin ardından 3. nesil limanlar olarak adlandırılmıştır. 2000 li yıllardan sonra ise tedarik zinciri ve lojistik hizmetler kapsamında kendini geliştiren liman işletmecileri, küresel lojistik ağlar içinde kendine yer bularak liman işletmeciliğinde yeni bir nesil yaratmışlardır. Bu tür limanlar 4. nesil limanlar olarak adlandırılmaktadır. Dünya limancılığındaki bu gelişimlere paralel olarak Türkiye deki limancılık sektöründe önemli değişimler yaşanmıştır. Özellikle kamu, liman işletmecisi olarak bu gelişmelerin gerisinde kalmıştır. Türkiye Denizcilik İşletmeleri (TDİ) 1980 li yıllara kadar kamu limanlarını işletirken, bu tarihten sonraki süreçte demir yolu bağlantılı limanlar Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollarına (TCDD) devir edilmiştir. 1987 yılında Türkiye de ilk özel liman işletmeciliğinin faaliyete geçmesi sonrasında ise, kamu idaresindeki limanların özelleştirilmesi süreci hız kazanmıştır. 1997 yılında
926 başlayan liman özelleştirme süreci ile 10 kamu limanının özelleştirme süreci tamamlanmıştır. Bu süreç günümüzde halen devam etmektedir. Bu çalışmada, Türkiye de liman özelleştirme süreçleri ele alınacak, liman özelleştirme gereksinimleri ile birlikte özelleştirme uygulamaları incelenecektir. Türkiye de liman özelleştirmesi kapsamında gelinen nihai nokta değerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler:, Liman, TDI Limanları, TCDD Limanları. Giriş Dünya ticareti taşımalarının önemli ölçüde deniz yoluyla gerçekleştirilmesi nedeniyle limanlar uluslararası ticarette en önemli ulaştırma altyapılarından biridir. Verimsiz çalışan bir liman, ürünlerin teslim süresini uzatıcı etkiye sahiptir. Bu etki ise ulusal ekonomiler için uluslararası ticarette rekabet gücünün azalması anlamına gelmektedir. Bu anlamda günümüzde ülkelerin rekabet edebilmesi için limanların verimli ve etkin çalışması bir zorunluluk haline gelmiştir. Bu da ancak iyi bir işletme anlayışıyla mümkündür. Türkiye de yakın zaman kadar limanların işletmesi ve inşası kamu tarafından gerçekleştirilmekteydi. Özellikle 1987 yılında Türkiye de ilk özel liman işletmesinin faaliyete geçmesi ile doğan rekabet ortamı, limanların özelleştirilmesi süreci için bir dönüm noktasıdır. Türkiye Denizcilik İşletmeleri yönetimindeki ve Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollarının işlettiği demiryolu bağlantılı Türkiye nin en önemli limanları, 1997 yılından günümüze süren ve halen devam eden bir özelleştirme süreci içindedir. Yakın zamanda Türkiye de kamu kurumları tarafından işletilen liman kalmayacaktır. Kavramı Literatürde özelleştirmenin tanımı çok çeşitli ve karmaşık bir şekilde yapılmaktadır. UNCTAD (1998) özelleştirmeyi herhangi bir varlığın sahipliğinde ya da işletilmesi faaliyetlerinde devletin rolünün azaltılması yada özel sektörün rolünün artırılması olarak tanımlamaktadır., genel olarak kamu iktisadi teşebbüslerin sahipliğindeki işletmelerin tümünün veya hisselerinin bir kısmının özel sektör kurumlarına veya şahıslara satılmalarına verilen bir isimdir (Aktan, 2004). Genel kanı özelleştirilen kurumlarda verimlilik ve etkinliğin arttığı yönde olurken özelleştirme için genel kabul görmüş bazı unsurlar vardır. Bunlardan birincisi, özel sektör kurumları kar amaçlı çalışmalarından dolayı maliyetleri minimuma indirirken, kamu kurumlarında kar temel amaç değildir. İkinci olarak kamulaşmanın getirdiği monopolistik ortamın verimsiz ve etkin olmayan bir çalışma ortamı yarattığı
927 düşünülmektedir. Bunların sonucu olarak ekonomistler, özelleştirmenin, verimliliği ve etkinliği arttırarak kurumları rekabete yönlendirdiğini düşünmektedirler (Aktan, 2004). Liman si Limanların etkinliğinin artırılması için önerilen çözümlerden biri limanların özelleştirme politikalarıdır. Limanların özelleştirilmesi etkinliği ve verimliliği yükselteceği ve beklenen ekonomik yararı arttıracağı düşüncesiyle teşvik edilmektedir. Yine kamunun limancılık gibi yoğun sermaye gerektiren sektörlere yönelik uzun dönemli finansal ve idari sorumluluğunu azaltması, özelleştirmesinin politik gerekçesini oluşturmaktadır (Cullinane ve Song, 2002). Limanları özelleştirmenin boyutu ve yöntemleri ülkelerin sosyal, siyasi ve kültürel unsurlarına göre ülkeden ülkeye değişmektedir (Matons, 1989:6). Bu açıdan özelleştirme yöntemlerini incelemek gerekmektedir. Tanımlarda da anlaşıldığı gibi özelleştirmede temel amaç limanın kapasitesine bağlı olarak verimlilik ve etkinliğinin arttırılmasıdır. Ancak limanlarda liman sahipliliği ile verimlilik arasında doğrudan bir bağ kurmak oldukça zordur. Halen günümüzde devletin sahibi ve işletmecisi olduğu çok sayıda verimli çalışan liman bulunmaktadır. Limanlarda Verimlilik ve Etkinlik Limanlarda verimlilik ve etkinlik kavramları, temel olarak liman ekipman, saha, yazılım gibi yatırımların ve liman iş gücünün verimlilik etkinliğini ifade eder. Tablo 1: Liman Verimliliğini Etkileyen Unsurlar Genel Unsurlar Teknik Unsurlar Sosyal Unsurlar Psikolojik Unsurlar Kurumsal Unsurlar Liman yeri Serbest Teknoloji Eğitim Moral ve boyutları pazar Pazarlamanın Kalite Finansal Organizasyon Motivasyon Boyutları kontrol olanaklar İş analizi Ücretler Finansal Politikalar Ergonomi Kaynak: Frankel, 1987. Liman verimliliği birçok unsurdan etkilenmektedir (Tablo 1). Bu noktada liman elleçleme kapasitesinde ya da elleçlenen yük hacmindeki gelişim işleticisinin kim olduğundan çok limanın nasıl işletildiği ve limana yapılan teknolojik yatırım ile
928 ilgilidir. Tüm dünya ticareti ve taşınan mal hacmi artarken limanlarındaki yük hacmi de limanın sahibinin kim olduğuna bakılmaksızın artmaktadır. Liman Yöntemleri Dünyada başlıca üç liman özelleştirme yöntemi mevcuttur. Bunlardan birincisi liman işletme hakkı devri, imtiyaz anlaşması, kira sözleşmeleri ile bu hizmetlerin özel sektör tarafından yürütülmesidir (Cook ve Kirkpatrick, 1989:7). İkinci yaklaşım ise limanların daha fazla ticari esaslara göre çalıştırılmasını sağlayacak şekilde yönetilmeleri (yönetim anlaşması management contract) ve üçüncüsü gerekli finansmanın sağlanması amacıyla özel sektöre transferidir (Matons, 1992:8). Liman işletmesine özel sektörün katılım yolları aşağıda belirtilmektedir. (Ott ve Hartley, 1991:9): a) Liman ekipmanının kiraya verilmesi, b) Liman arazisinin ekipmanlı / ekipmansız kiraya verilmesi, c) Yönetim sözleşmeleri, d) Liman arazisinin üstyapı yatırım yapma koşuluyla özel sektöre kiraya verilmesi, e) Özel sektörün liman yatırımlarının finansmanına doğrudan katılımı, f) Yap İşlet Devret Modeli, g) Özel sektör ve liman idaresi arasındaki ortak girişim. Türkiye de Liman Uygulamaları Türkiye de limanların özelleştirilmesi 4046 sayılı Uygulamalarının Düzenlenmesine ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun kapsamında gerçekleştirilmektedir (4046 sayılı Kanun, 1994:20). Söz konusu Kanuna göre Kamu Hizmetlerinin Gördürülmesinin Özelleştirilmesi başlıklı 15. Maddesinin (B) bendine göre limanlar Kuruluşların bir bütün olarak veya aktiflerindeki mal ve hizmet üretim birimlerinin mülkiyet hakkı saklı kalmak kaydıyla bedel karşılığında belli süre ve şartlarla işletilmesi hakkının verilmesi olan işletme haklarının verilmesi veya kiralanması ve mülkiyetin devri dışındaki benzer diğer yöntemlerle özelleştirilebilir ve işletme hakkının devri süresi 49 yılı geçemez. Bahsi geçen kanun un 37. Maddesinin (a) bendine göre Limanlar hakkında mülkiyetin devri suretiyle özelleştirme yapılamaz ve limanların, mülkiyetin devri dışındaki yöntemlerle özelleştirmelerinden Türk uyruklu gerçek ve tüzel kişiler yararlanabilir ve yabancı sermaye payı % 49 u geçemez. Türkiye de kamu tarafından yönetilen limanlar iki kurum altında yer almaktadır. Bunlar Türkiye Denizcilik İşletmeleri (TDİ) ve Türkiye Cumhuriyeti
929 Devlet Demir Yolları (TCDD) dir. TDİ limanlarının büyük çoğunluğu 1994 yılından günümüze yapılan özelleştirme faaliyetleri sonucunda özelleştirilmiştir. Tablo 2: Özelleştirilen TDİ Limanları Liman Adı Tarihi İhaleyi Alan Kuruluş Tekirdağ Limanı 1997 Akport Tekirdağ Liman İşletmesi A.Ş Hopa Limanı 1997 Park Denizcilik İşletmeleri A.Ş. Giresun Limanı 1997 Çakıroğlu Liman İşletmesi A.Ş. Rize Limanı 1997 Riport Rize Limanı Yatırım A.Ş. Antalya Limanı 1998 Ortadoğu Antalya Liman İşletmesi A.Ş. Alanya Limanı 2000 Alidaş Alanya Liman İşletmeleri A.Ş.' Marmaris Limanı 2001 Marmaris Liman İşletmeciliği A.Ş. Çeşme Limanı 2003 Ulusoy Çeşme Liman İşletmesi A.Ş. Kuşadası Limanı 2003 Ege Liman İşletmeleri A.Ş. Trabzon Limanı 2003 Trabzon Liman İşletmeciliği A.Ş. Dikili Limanı 2003 Dikili Liman ve Turizm İşletmeleri A.Ş. Kaynak: www.tdi.com.tr Tablo 2 de yer alan limanların hepsi 30 yıl süreli ve İşletme Hakkı Devri yöntemiyle özelleştirilmiştir. Bundan başka TDİ-Salıpazarı Limanına ilişkin olarak, 21.07.2005 tarih ve 25882 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 5398 sayılı kanun maddesi uyarınca Salıpazarı Kurvaziyer Limanına ilişkin 1/5000 ve 1/1000 ölçekli imar planları İdaresi tarafında hazırlanmaktadır (www.oib.gov.tr).
930 Diğer yandan TCDD tarafından işletilen limanların özelleştirme faaliyetleri Tablo 3 te sunulmuştur. Tablo 3: Özelleştirilen TCDD Limanları Liman Adı İhale Tarihi İhaleyi Son Durum /Süresi Bedeli ($) Kazanan Kuruluş Mersin 2005/36 yıl 755.000.000 PSA/Akfen O.G.G. Liman devredilmiştir İskenderun - - - Yeniden ihale sürecinde Bandırma 2008/36 yıl 175.500.000 Çelebi Devir sürecinde O.G.G. Samsun 2008/36 yıl 125.200.000 CEYNAK Devir sürecinde Lojistik ve Ticaret A.Ş. Derince 2007/36 yıl 195.250.000 Türkerler O.G.G. Devir gerçekleşmemiştir İzmir 2007/49 yıl 1.275.000.000 Global- Hutchison- Ege İhracatçı Birlikleri İkinci en yüksek teklifi veren Çelebi Holding e devir süreci devam etmektedir Kaynak: www.oib.gov.tr TCDD limanlarının 2005 yılından günümüze geçen 5 yıllık özelleştirme sürecinde sadece Mersin limanının devri gerçekleşmiştir. Devir sürecinde açılan davaların uzaması nedeniyle 2008 ve 2009 yılı içersinde gerçekleşememiştir. 2008 yılında etkisini arttıran ekonomik kriz yatırımcıların limanlara olan ilgisini azaltmıştır. Ekonomik kriz nedeniyle yük hacmindeki önemli azalış liman gelirlerini etkilemiştir. Yıllardır ciddi bir yatırım yapılmayan özelleştirme aşamasında olan limanlar, mevcut halleri ile yatırımcılar için kriz ortamında pahalı yatırımlara dönüşmüştür. Yük hacminin ve liman gelirlerinin düşmesi kredi olanaklarını daraltmış, kredi şartlarını ağırlaştırmıştır. Kriz ortamının devam etmesi özelleştirme aşamasında olan limanların devrini olumsuz etkileyecektir. Özelleşme aşamasında olan limanlara, özel sektöre devredilmesi beklendiği için yapılamayan yatırımların yeni dönemde mutlaka yapılması gerekmektedir. Ülke ekonomisinin itici gücü olan limanların yatırım gereksinimlerinin zamanında karşılanması dış ticaretteki rekabet gücümüzü arttıracaktır.
931 Limanlarda Sonrası Yaşanan Gelişmeler 1997 yılında özelleşen Tekirdağ limanı özelleşen ilk kamu limanıdır. Bu tarihten sonra limancılık sektöründe yaşanan gelişmelerden hareketle özelleştirmenin yerinde bir karar olup olmadığı sorgulanabilmektedir. Ancak bu tarz bir değerlendirme yapmadan önce Türkiye limanlarındaki gelişmelere değinmek gereklidir. Türkiye Limanlarında Yaşanan Gelişmeler Şekil 1 de 1997-2008 yılları arasında Türkiye limanlarında gerçekleşen yük trafiği ton ve TEU cinsinden vermektedir. TEU 60000 00 Ton 320000 00 0 50000 00 280000 00 0 40000 00 240000 00 0 30000 00 200000 00 0 20000 00 160000 00 0 1000000 120000000 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 TEU Ton Şekil 1: 1997-2008 yılları itibariyle Türkiye limanları TEU ve ton trafiği
932 1997 ve 2008 yılları arasında Türk limanlarında elleçlenen konteyner ve toplam tonaj grafiği birbirine paralel ilerlemektedir. Bahsi geçen 12 yıllık süre zarfında konteyner elleçleme miktarı ortalama % 13,5 büyürken, Türkiye limanlarında elleçlenen toplam yük tonajı ortalama % 7,7 oranında artmıştır. Türkiye de 1997-2008 yılları arasında özelleşen limanların toplam yük içindeki payı, Mersin limanı da dahil edildiğinde % 7 den azdır. Bu hesapta kurvaziyer limanları dikkate alınmamıştır. Bu noktada özelleşen limanlardaki yük gelişimini özelleşmeye bağlamak doğru bir yaklaşım olmayacaktır. Türkiye de düzenli bir yük artışı vardır ve limanlar bu artıştan dolayı her yıl elleçledikleri yük miktarlarını arttırmaktadır. Özelleşen limanlarda Yaşanan Gelişmeler Araştırma kapsamında özelleştirmesi gerçekleştirilen TDİ limanlarının özelleştirme öncesi ve sonrasında yaşanan değişimler incelenmiştir. Bu incelemeye özelleştirmesi tamamlanmış ve veri elde edilebilmiş limanlar dahil edilmiştir. Tablo 4, 5, 6 ve 7 de Türkiye deki bazı liman özelleştirme öncesi ve sonrası performans değişimleri görülmektedir (www.denizcilik.gov.tr). Tablo 4: Trabzon Limanı Öncesi (2003) Sonrası (2008) Toplam Elleçleme (ton) 1.106.391 2.221.632 Konteyner (TEU) 1.046 22.141 Yolcu Hareketi 2.480 29.741 Gemi Hareketi 223 1.103 Yük Kabul Kapasitesi 26% 60% Trabzon limanında konteyner hareketlerinde dikkat çekici bir artış söz konusudur (Tablo 4). Ancak Türkiye limanlarındaki yük artış oranı göz önüne alındığında Türkiye ortalamasının çok altında bir artış gerçekleşmiştir. Çeşme limanı Ro-ro gemilerine hizmet vermesinin yanı sıra Ege adaları ile olan yolcu taşımacılığında kullanılmaktadır. Kuşadası limanı ise ülkemizin en önemli kruvaziyer limanı olma özelliğini taşımaktadır.
933 Tablo 5: Çeşme ve Kuşadası Limanları Çeşme Kuşadası Öncesi (2003) Sonrası (2008) Öncesi (2003) Sonrası (2008) Yolcu Hareketi 104,319 50,002 288.756 616.436 Gemi Hareketi 330 1,390 1051 1.331 Tekerlekli Araç Hareketi 30,238 26,438 - - Çeşme limanında artan gemi sayısı dikkat çekicidir (Tablo 5). Ancak özellikle Kuşadası ndaki gemi ve yolcu trafiğindeki artış bir devlet limanı olan İzmir Alsancak limanının oldukça altında kalmıştır. Tablo 6: Marmaris ve Alanya Limanları Marmaris Öncesi Sonrası Öncesi (2000) (2008) (2000) Alanya Sonrası (2008) Yolcu Hareketi 149,066 226,096 32,156 67,936 Gemi Hareketi 160 899 85 134 2000 yılında özelleştirilen Marmaris ve Alanya limanları daha çok kurvaziyer gemilerine hizmet vermektedir (Tablo 6). Tablo 7: Tekirdağ ve Antalya Limanları Tekirdağ Antalya Öncesi-1997 Sonrası-2008 Öncesi-1997 Sonrası-2008 Elleçleme (ton) 475.582 1.418.831 1850362 1.567.110 Konteyner (TEU) 0 32.827 0 33,783 RO-RO 0 90.600 - - Gemi Hareketi 861 1.364 980 1280 Yolcu Hareketi - - 16,763 33,312 1997 yılında özelleştirilen Tekirdağ ve Antalya limanlarında özelleştirme öncesinde hiç olmayan konteyner elleçlemesi, 2008 yılında her iki limanda 30.000 TEU yu aşmıştır. Bundan başka Tekirdağ Akport limanında özelleştirme sonrasında dahili Ro-Ro taşımaları da dikkat çekmektedir (Tablo 7).
934 Mersin limanında ise özelleştirme sonrasında daha çok konteyner limanı olma yönünde bir yönetim tarzının neticesinde limanda konteyner elleçleme kapasitesi ve dolayısıyla konteyner elleçleme rakamlarında bir artma görülmüştür. öncesinde 2006 yılında 643.749 TEU elleçleyen Mersin limanı 2008 yılında 854.600 TEU elleçleme gerçekleştirmiştir. Sonuçlar ve Öneriler Türkiye deki liman özelleştirme uygulamaları öncelikle Türkiye Denizcilik İşletmeleri yönetimindeki limanlar ile 1997 yılında başlamıştır. Büyük oranda özelleşen TDİ limanlarından sonra Türkiye nin en önemli limanları olan Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollarının (TCDD) işlettiği İskenderun, Mersin, İzmir, Bandırma, Derince ve Samsun limanları özelleştirme sürecine girdiyse de bu limanlardan sadece Mersin limanın teslimi gerçekleştirilmiştir. Özelleştirilen limanlarda özelleştirme öncesi ve sonrası elleçleme, gemi hareketleri gibi veriler incelendiğinde genel olarak özelleştirilen limanlarda bir performans artışı gözlemlenmektedir. Diğer yandan 1997-2008 yılları arasındaki 12 yıllık zaman diliminde konteyner elleçleme miktarının ortalama % 13.5, toplam yük tonajının ise ortalama % 7.7 oranında arttığı tespit edilmiştir. Bu nedenle özelleştirilmiş limanlardaki gelişimi sadece özelleştirmeye bağlamak doğru değildir. Türkiye nin düzenli artan bir yük trafiği vardır ve bu artışın doğal bir etkisi olarak tüm limanlarda elleçleme miktarları artmaktadır. Benzer şekilde 2008 yılında kendisini hissettiren krizin etkisi ile dünya ticareti ve limanlardaki yük hacmi azalmıştır. Söz konusu yük hacmindeki dalgalanmadan devlet limanları kadar özel limanlar da etkilenmiştir. Kısaca limanların etkin ve verimli çalışması limana yapılan doğrudan yatırımlar ve modern işletmecilik anlayışı ile ilişkilidir. Kaynakça Aktan, Coşkun C. (2004) Privatization & The Turkish Experience, Seçkin Yayıncılık, 19 p. Cook, P. ve Kirkpatrick, C. (1989), Privitization in Less Developed Countries, Billing & Sons Cullinane, K. Ve DW. Song, 2002, Port Privatization and Practice Transport Reviews, Cilt 22, Sayı 1, Sayfa 55-75. Frankel, Ernst. G. (1987). Port Planning and Development. John Wiley&Sons: New York.
935 Matons, J.G. (1992), Privatisation and the Private Sector in Ports, Challenge of Port Competition Semineri, Kuala Lumpur, Malezya, Ağustos 10-17 Ott, F. ve Hartley, K. (1991), Privatization and Economic Efficiency, A Comparitive Analysis of Developed and Developing Countries, Elgar Publishing Ltd., Worchester. www.denizcilik.gov.tr www.oib.gov.tr www.tdi.com.tr www.tcdd.gov.tr