Nizamettin UĞUR TÜRKÇE TÜMCE (CÜMLE) BĠLGĠSĠ -Ders Ntları (Özet)- Ocak 2012, Ankara www.nizamettinugur.gen.tr
GİRİŞ: BİR GAZETE HABERİ Türkçe anlamak 2 beyin istiyr ODTÜ bünyesinde kurulan Beyin Dil Araştırmaları Labratuvarı nda, diller üzerine yapılan araştırmada, beynin Türkçe cümleleri anlamak için, 2 kez işlem yapması gerektiği rtaya çıkarıldı. Dç. Dr. Gülay Edibğlu-Cedden, Türkiye de ilk kez sağlıklı bireyler üzerinde anadili araştırması yaptıklarını vurgulayarak, şunları anlattı: Türkçeyi anadili larak knuşanlarda 400 üncü milisaniyede ve 600 üncü milisaniyede bir beyin yanıtı meydana geliyr. İngilizce ve Almanca gibi dillerde düz cümlelerde sadece 400 üncü milisaniyede bir yanıt meydana geliyr. Türkçede fiillerin cümlenin snunda yer alması nedeniyle, cümlenin anlaşılması için kişi, cümleyi baştan sna kadar zihninde tutuyr ve fiilin kunmasıyla cümleyi zihninde tekrar luşturuyr. (Hürriyet gazetesi, 20 Aralık 2011) BİR KİTAPTAN ALINTI Eski bir dilsel ayrımı kullanarak, Türkçenin analitik değil, sentetik bir dil lduğunu söyleyelim. Bu, kısaca, sözdiziminde anlamın kelime yerine değil, takılara bağlı lması demektir. Analitik bir dil lan İngilizcede Brutus killed Caesar derseniz, Brutus Sezar ı öldürmüş lur. İki adın yerini değiştirdiğiniz zaman, özne ile nesne bu niteliklerini yerlerinden aldıkları için Sezar Brutus u öldürmüş lur. Türkçede ise özne, nesne, tümleç vb. bu işlevlerini takılarla edindikleri için, cümle içinde yerlerinin değişmesi anlamı değiştirmez. (Sezar ı öldürdü Brutus, öldürdü Brutus Sezar ı, öldürdü Sezar ı Brutus.) Murat Belge, Sanat ve Edebiyat Yazıları, 1. Baskı 2009, İstanbul, sayfa: 44 www.nizamettinugur.gen.tr / 2
Türkçe Tümcelerin Yapısal ve Anlamsal Özelliklerinden Bazıları Tümce,esas larak dizimsel yapı özelliği taşır. Dizimsel yapı, iki ya da daha çk sözcüğün belli kurallara göre öbeklenip dizilmesiyle luşan bir dilsel yapıdır. Genelde sözcük öbeği lan bu dilsel yapılar, işleyiş yönünden anlatım diye adlandırılır. Dilsel yapılarda başlıca iki tür sözcük öbeklenmesi görülür: 1. Yargısız öbekler, yargısız anlatım: ad tamlaması öbekleri, sıfat tamlaması öbekleri, sayı öbekleri, ikileme öbekleri, eylemsi öbekleri, bağlama öbekleri, bileşik eylem öbekleri, deyim öbekleri 2. Yargılı öbekler, yargılı anlatım: Bir düşünce ya da yargı bildirmek üzere yükleme bağlı larak luşan öbeklenmeler, başka deyişle tümceler. Tümce, dış yapı bakımından sözcük dizilişi larak görünmekle birlikte, iç luşum bakımından düşünce, duygu ve yargı birimidir. Bir yargı asıl larak iki ana öğe içerir: 1. Yargının dayandığı luş, kılış, nitelik Dilsel açıdan, bu öğeye yüklem adı verilir. 2. Bu luş, kılış, nitelik, vb nin bağlandığı dilce kişi. Dilsel açıdan bu öğeye özne adı verilir. Yargıda bu iki öğeyi, esas larak, yükleme eklenen çekim öğeleri, başka deyişle, kip ve kişi ekleri birleştirir. Yargılar, yüklemin türüne göre, eylem yargısı ve ad yargısı diye ikiye ayrılır Dil rtamında yargının luşmasını sağlayan bu ana öğeler yanında yardımcı öğelere de gereksinim vardır. Dilsel açıdan bu öğeler nesne, dlaylı tümleç, belirteç tümleci, ilgeç tümleci adı verilen öğelerdir. Özetlersek, TÜMCE: 1. Bir düşünce ya da duygunun anlatımını sağlar. 2. Yapısal bir bütünlük gerektirir. 3. Bir dizimsel yapıdır. Buradan şu tanıma ulaşılır: Bir düşüncenin, bir duygunun yargısal bütünlük içinde anlatımını sağlayan dizimsel yapıya tümce denir. Tümce, yalnızca kendini luşturan sözcüklerin anlamlarının tplamından luşmaz; nların anlamlarının tplamından daha fazla bir anlam taşır. Sözgelimi, Kahve alacağım. tümcesi; markette ya da kahvehanede başka başka anlamlar iletir. Yaralı, dktra baktı. ile Yaralı dktra baktı. ; Dktr na baktı. ile Ona dktr baktı. ; Yarın tiyatrya gidelim., Tiyatrya yarın gidelim., Gidelim tiyatrya yarın. tümcelerinin anlamları başka başkadır. (Bu knu, esas larak metin çözümleme knusuna girmektedir.) Tümcede sözcük ya da öğe sayısı: En çk öğeli, en geniş tümceler geçişli eylemlerle kurulu lan bildirme tümceleridir. Yüklemi geçişsiz eylemle ya da geçişli-edilgin eylemle (sözde özne: anlamca nesne) kurulu tümceler, nesne alamadığı için daha az öğeyle kurulur. Ad tümceleri ise, nesne alamamak dışında yönelmeli ve çıkmalı (ayrılmalı) dlaylı tümleç de alamadığı için, en az öğeyle kurulabilen tümcelerdir. Ad tümceleri, özne ile yüklem dengesi üzerine kurulur, bazı durumlarda kalmalı dlaylı tümleç alabilirler. Bu nedenle ad tümceleri, öğe sayısı yönünden, kapsamı dar tümcelerdir. Tümcelerin yazımı ve nktalaması da anlamı etkileyebilir. Tümcelerin söylenişi; kuruluş amacına, yapısına, öğe düzenine, öğe sayısına, taşıdığı duygu ve düşünce yüküne göre değişir. Sözgelimi sru tümceleri ile düz tümceler aynı söyleniş özelliğinde değildir. Tümcenin en önemli öğesi yüklem lduğu için, vurgulanmak istenen, yükleme yaklaştırılır. Bu nedenle öğelerin sıralanışı değişkenlik gösterir. Bu mantıkça vurgu yanında, cşku içeren söyleyişlerde -şiir, söylev vb- duygu vuruşu denilen bir vurgu söz knusudur. Türkçe sözdiziminde genel larak yardımcı öğe önce, temel öğe snra gelir. www.nizamettinugur.gen.tr / 3
1. TÜMCEDE (Cümlede) ANLAM 1.1. Tümcede Anlamın OluĢması Tümcenin, kendini luģturan sözcükler bütünü larak anlam luģturabilmesi için çekim ekleri ile iģlev görevli bazı yapım eklerinin sözcükler arasında bağlantıyı kurması gerekir. AĢağıda sözcükler önce eksiz, snra aldığı eklerle luģturduğu tümce içinde verilmiģtir: Deniz kıyı bir kulübe yaģa- Denizin kıyısında bir kulübede yaģıyr. Film sn katil kimlik bir rta çık- Filmin snunda katilin kimliği birden rtaya çıkıyr. Bu sürece, yani sözcüklerin eklerle bağlanmasına bağlaģıklığın sağlanması adı verilir. Sözcüklerin ve tümcenin anlamını belirleyen temel etmen, gönderici ve bağlam (rtam)dır (diğer iletiģim ögelerini anımsayalım: gönderici, ileti, kanal, alıcı, dönüt, bağlam.). Çünkü anlam, önce göndercinin zihninde luģur. Snra dil göstergesi lan sözcüklerin belli bir bağlamda dizimsel larak bir araya gelmesi gerekir. Ancak bundan snra luģan ileti bir kanalla alıcıya ulaģabilir. Göndericinin alıcıdan alamadığı ileti, yani dönüt (geri bildirim) lmadan da sözün anlamı eksik kalır. Demek ki tümcenin anlamının luģabilmesinde ilk basamak, tümceyi kuran kiģi, yani gönderici, snra da bu tümcenin hangi bağlamda dile getirildiğidir. Aslında tümcenin kendisi de bir bakıma bağlamı luģturur. Sözgelimi, Başım ağrıyr., Balık baştan kkar., Skak başında seni bekliyrum., Bu işte baş kim? tümceleri, yani her bir bağlam baģ sözcüğünün anlamını etkilemektedir. Ama tümce bağlamı, kimi zaman, içinde yer aldığı daha geniģ, daha büyük bağlamlar tarafından anlam farklılığına uğratılabilir. Sözgelimi Mete çk çalıģkandır. tümcesinin anlamı bağlama göre değiģiklik gösterebilir ve tümcedeki çalıģkan sözcüğü gerçek anlamlı ya da yksunlama, yani karģıt anlamlı labilir. Sözcüklerle anlamlı iliģki luģturulmasına da bağdaģıklığın sağlanması adı verilir. Bu anlayıģa bağlı larak ileri sürülen Belli bir bağlama yerleģmeyen tümce anlam bakımından syuttur. tezi, özellikle anlambilim ve dil felsefesi alanında çkça tartıģılan bir knudur. Bu tez kuģkusuz iģin temelinde dğrudur da. Dağ baģındaki Çıkarken ışıkları söndürünüz. yazısı, skağın giriģindeki Pasaprtlarınızı gösteriniz. yazısı, sınıfın kapısındaki Mayyla girilmez. yazısı bize anlamlı gelmez. Ama pek çk knuda lduğu gibi anlam knusunda da anlatımda sınırlama, daraltma yluna gidilir. AĢağıda, bazı tümceler, sözcüklere ve sözcük gruplarına ayrılarak gösterilmiģtir. Tek tek sözcüklerin, bazen yalın hâlde, bazen ekler yluyla tümce bağlamına girdikleri görülmektedir. Bu sıralanıģta ve anlam luģumunda nktalama imlerinin de iģlevi vardır. Tümcede anlam luģumunu sağlayan, sözcüklerin bağlamla ilgili sıralanıģ biçimleridir. Anlam için, ayrıca, metnin bütünü de önemlidir. Size tek yataklı da vermeliydi ama hepsi dlu. siz-e: adın yönelme durum ekini almıģ adıl (zamir) / dlaylı tümleç görevinde tek yataklı: sıfat grubu (öbeği) tek yataklı da: sıfat tamlaması / nesne görevinde vermeliydi: gereklilik kipiyle çekimli eylem / yüklem görevinde ama: tümce bağlacı / öge dıģı bağlaç hepsi: belgisiz adıl (zamir) / özne görevinde Dur bakayım, n iki numarada bir yatak bş. Dur: emir kipinde eylem / yüklem görevinde bakayım: istek kipinde eylem / yüklem görevinde n iki: sayı grubu / sıfat grubu n iki numara(da): sıfat tamlaması / -de bulunma eki yluyla dlaylı tümleç görevinde
bir yatak: sıfat tamlaması / özne görevinde bş: yalın durumda ad sylu sözcük / yüklem görevinde Yan yatakta yatacak lan çk ağırbaşlı, Müslüman bir adamdır. Yan yatakta: bulunma durum eki almış sıfat tamlaması Yan yatakta yatacak: sıfat-eylem (rtaç) grubu Yan yatakta yatacak lan: sıfat-eylem grubu / özne görevinde çk ağırbaşlı: sıfat grubu Müslüman: niteleme sıfatı bir: belgisiz sıfat çk ağırbaşlı, Müslüman bir adamdı: sıfat tamlaması / ekeylem yluyla yüklem lmuģ Sabah çıktığını, geceleyin gelip yattığını bile duymazsınız. Sabah çıktığını: sıfat-eylem (rtaç) grubu / belirtme durum eki almıģ geceleyin gelip: belirteç-eylem (ulaç) grubu geceleyin gelip yattığını: sıfat-eylem grubu / belirtme durum eki almıģ Sabah çıktığını, geceleyin gelip yattığını bile: belirteç-eylem grubu / nesne görevinde duymazsınız: geniģ zaman ve ikinci çğul kiģi çekimli eylem / yüklem görevinde Yatak fiyatı da elbette ikramlıdır. Yatak fiyatı: belirtisiz ad tamlaması / özne görevinde da: bağlaç / özneye bağlı elbette: edat (ilgeç) / ilgeç tümleci ikramlı: ad sylu (adlaģmıģ sıfat) / -dır eki yluyla yüklem Bir metinde anlamın luģmasını sağlayan, yani bağlantıyı ve bağlamı belirleyen, sözcüklerin ve sözcük gruplarının aldığı ekler ve yüklendikleri öge görevleridir. Çünkü eklerle bir yandan anlamlı söz grupları luģtururken (tamlamalar, yan cümlecikler vb.), bir yandan da sözlerin yüklemle bağlantı biçimleri, yükleme göre iģlevleri belirginleģir. www.nizamettinugur.gen.tr / 5
Tümcenin yargıya ulaģmasını sağlayan öge yüklem lduğu için, yüklem eksikliği tümcenin, dlayısıyla yargının luģumunu engeller. Tümcede anlam luģumunu sağlayan ögelerle iletiģimi sağlayan ögeler arasında bir ölçüde paralellik vardır. ĠletiĢimi sağlayan ögeler: gönderici (kaynak)-ileti (mesaj)-kanal-alıcı (hedef); dönüt; bağlam. Tümcede anlam luģumunu sağlayan ögeler: sözcükler ve söz grupları-ekler-cümlenin ögeleri-söz söylenen-bağlam. Bir tümce yluyla bu paralelliği gösterelim: Kâtip, biraz düşündü, önünde hızlı hızlı sluyan adamı süzdü. gönderici: bu sözü söyleyen, bu cümleyi yazan yazar ileti: cümlede dile getirilen lay, görüntü. kanal: söz, yazı, tümce alıcı (hedef): dinleyici, kur dönüt: alıcının, kurun tepkisi (beğenisi, kitabı ya da dergiyi alması vb) bağlam: öykü kalıbı, sanatsal bağlam Özne-Yüklem Uygunluğu Tümce luģumunda önemli bir etken, özne-yüklem uygunluğudur. Bu uygunluk üç knuda iģler: KiĢi uygunluğu: Özne birden çk kiģiden luģmuģsa yüklem çğul kiģi eklerinden birini alır. Bunların içinde birinci kiģi, yüklemi etkiler: özne (ben + sen) ---- yüklem (biz) özne (ben + ) ---- yüklem (biz) özne ( + sen + ben) ---- yüklem (biz) özne (sen + ) ---- yüklem (siz) Bu bahçenin fındıklarını Erl ile ben tplarım. (yanlıģ) Bu bahçenin fındıklarını Erl ile ben tplarız. (dğru) vb. Öznedeki kişi sırası önemli değildir. Tekillik-çğulluk uyumu: Özne birden çk kiģiden luģmuģsa, yüklem tekil de çğul da labilir. Bu kural, öznenin çğul eki almıģ kiģi lması durumunda da geçerlidir: Yalçın, Mete ve kardeģim sinemaya gitti / gittiler. ĠĢçiler iģyerini bir saat içinde bģalttı / bģalttılar. Özne kiģi değilse, yüklem hiçbir biçimde çğul eki almaz: Masadaki çaydanlık ve vaz yere düģtü. EĢyalar dada sağa sla dağılmıģ. Tırnaklarım ne çabuk uzadı? ( düģtüler yanlıģ) ( dağılmıģlar yanlıģ) ( uzadılar yanlıģ) Uyarı: Özne anlamca çkluk bildirse bile, çğul eki almamıģsa yüklem çğul eki alamaz: Halk bu kez tepkisiz kalmıyr. ( kalmıyrlar yanlıģ) Herkes bir Ģeyler söylemek, ciddiye alınmak derdindeydi. Alınan karara birkaç kiģi katılmak isteme istemedi. www.nizamettinugur.gen.tr / 6
Uyarı: Ġnsan dıģı varlıklar kiģileģtirildiğinde özne yüklemi çğullayabilir: KuĢlar sevinçli sevinçli ötüģüyrlar. Olumluluk-lumsuzluk uyumu: Özne lumlu içerikteyse yüklem de lumlu, lumsuz içerikteyse yüklem de lumsuz içerikte lur: O gün herkes raya zamanında geldi. O gün hiç kimse raya zamanında gelmedi. Tümcede anlam luģumuyla ilgili bazı ntlar: Yüklem, tümcenin en temel ögesidir; yüklem eksikliği tümcenin luģumunu engeller: Eskiden bu skakta bir Ģekerci dükkânı vardı. / (tam tümce) Çcuklar renk renk giysilerle panayırı dldurmuģtu. / (tam tümce) Gösterileri yediden yetmiģe herkes ilgiyle / (eksik tümce) Mayıs güneģi ilk nefesini çiçeklerin yüzüne / (eksik tümce) Bahçeleri birbirinden ayıran duvara / (eksik tümce) Yüklem en önemli öge lduğu için vurgulanmak istenen bölümü de kendine çeker: Ben kıģ mevsiminde kula taksiyle Ben kıģ mevsiminde taksiyle kula Ben taksiyle kula kıģ mevsiminde KıĢ mevsiminde taksiyle kula ben Tümcedeki sözlerin ya da ögelerin nasıl bir anlam iliģkisi kurduğunu bir örnekle gösterelim: Her akģam / sürüler / çıngırak çalarak / köye döner. her akģam: yüklemdeki eylemin ne zaman lduğunu bildirme iliģkisi sürüler: yüklemdeki eylemi yapanı bildirmesi çıngırak çalarak: öznenin eylemi nasıl yaptığını belirtmesi köye: öznenin eylemi nereye dğru taptığını, eylemin yönünü göstermesi Yukarıdaki tümcede geçen bazı sözcükleri çıkaralım: Sürüler çıngırak çalarak köye döner. (ne zaman dönüldüğü belirsiz) Her akģam çıngırak çalarak köye döner. (kimin döndüğü belirsiz) Her akģam sürüler köye döner. (nasıl dönüldüğü belirsiz) giderim. Her akģam sürüler çıngırak çalarak döner. (nereye dönüldüğü belirsiz) Her akģam sürüler çıngırak çalarak köye. (yargı luģmuyr, yüklem eksik) Muhsin Çelebi ile knuģtukça sadrazamın hayreti büyüyrdu. Kalbi rahatladı. ĠĢte küstah, türedi Acem hükümdarına haddini bildirmek için gönderilecek tam bir adam bulmuģtu. Gülüyr, ağır kavuğunu sallıyrdu. (Ömer Seyfettin) Bu metinde yargının luģmasını sağlayan altı sözcük, yani altı yüklem vardır: büyüyrdu, rahatladı, türedi, bulmuştu, gülüyr, sallıyrdu. www.nizamettinugur.gen.tr / 7
1.2. ANLAM BAKIMINDAN TÜMCE TÜRLERĠ 1.2.1. Bildirdikleri Anlamlara Göre Tümceler 1.2.1.1.Haber Tümceleri Yüklemleri haber (zaman) kipleriyle kurulu tümcelerdir: Buralarda zamanda her tür hayvan yaģarmıģ. (duyulan geçmiģ zaman) Bu yaz yağmur hiç yağmadı. (bilinen geçmiģ zaman) Ġki yıldır bu iģte çalıģıyr. (geniģ zaman) Festivale n Türk filmi katılacak. (gelecek zaman) Her akģam en n sayfa rman kurum. (geniģ zaman) Sözünde durmayanları kimse sevmez. (geniģ zaman, lumsuz) EK BĠLGĠ: Hangi kiple söylenmiģ lursa lsun bütün tümceler aslında üç temel zaman bildirir. Bu üç zamanı genel larak kapsayan geniģ zaman aslında ayrı bir zaman dilimi değildir. GeçmiĢ ġimdi Gelecek ---------------------------- Her Zaman -------------------------------- Tümcelerin kuruluģ zamanı ile yaģanan zaman arasında fark yksa Ģimdiki zaman; yaģanan zaman, söyleme zamanından önceyse geçmiģ zaman; lay, söyleme zamanından snra lacaksa gelecek zaman söz knusu lur. DÜN Dün sınıfça kır gezisine gittik. Sabah kulun önünde buluģtuk. Bir minibüse dluģtuk. Ylumuz bir saat sürdü. Gün byu eğlenceyle, ynamayla geçti. Bl bl ftğraflar çektin. AkĢam lmadan yla çıktık. Gün kararırken kulun önüne varmıģtık. BUGÜN Sınıfça kıra gitmek için kulun önünde buluģuyruz. Bir minibüse dluģuyruz. Minibüs hareket ediyr. Yl eğlenceli geçiyr. Bir saat snra varıyruz gideceğimiz yere. Gün byu ynayıp eğleniyruz. AkĢam lmadan yla kyuluyruz. Okulun önüne gün kararmadan varıyruz. YARIN Yarın sınıfça kıra gideceğiz. Sabah kulun önünde buluģacağız. Sanırım ylumuz bi saat sürecek. Orada iyi vakit geçireceğiz. AkĢam karanlık basmadan döneceğiz. Yine kulun önüne bırakacak bizi minibüs. Haber yazıları, kullanım kılavuzları, öyküler, rmanlar haber tümceleriyle kurulur; çünkü bu tür metinlerde lup bitenler ya da lup bitecek lanlar anlatılmaktadır. ġiirde, betimleme anlatım biçiminde haber tümceleri daha az yer alır. Diller, haber tümcelerinde, lup bitenin lduğu gibi haber verilme amacı güdüldüğü için göndergesel iģlevi nde kullanılır. Sözcüklerin gerçek anlamlarına göndergesel anlam denir. Dlayısıyla nesnel, birebir bilgi vermek, lduğu gibi anlatmak amacı söz knusu lduğunda göndergesel iģlev esas alınır. Dilin haber tümcelerinde sadece göndergesel iģlevinde kullanılması, tümlelerin nesnel lması snucunu getirir. Çünkü göndergesel iģlev, sözcüklerin gerçek anlamlarında, dlayısıyla duygusallıktan, öznellikten uzak kullanılması demektir. Haber tümceleri günlük hayatta herhangi bir knuda bilgi aktarırken, duygusallıktan çk nesnel tutumla frmel ve benzeri iletiģim rtamında kullanılır. Frmel iletiģim kulda, resmi dairelerde, yaģ farkına bağlı knuģmalarda, yakınlık içermeyen durumlarda, heyecan taģımayan her türlü knuģmada geçerli iletiģimdir. Bilgi ve haber aktarmak amacıyla göndergesel iģlevli, nesnel tümceler kurarız. Bilgi bir layla ilgili ise haber kipli; görüntü ya da durumla ilgili ise haber kipiyle birlikte yüklemi ad lan cümleler kullanırız. www.nizamettinugur.gen.tr / 8
1.2.1.2. Dilek (Tasarlama) Tümceleri Yüklemleri dilek kiplerinden (dilek-kşul, istek, gereklilik, emir) biriyle kurulu tümcelerdir: Ah bir kazansan Ģu sınavı! (dilek-kģul) Pazardan biraz sebze meyve alayım. (istek) Bu yaz iyi bir tatil yapmalıyım. (gereklilik) Büyüklerine saygısızlık etme. (emir, buyruk) (Yalnız 3. tekil kiģisi vardır) Bu tür tümcelerin hepsinde dilek anlamı ve belirsiz biçimde bir gelecek zaman (tasarlama) söz knusudur: Tatil bir an önce gelse. ÇalıĢmaya biraz ara verelim. Kip knusunda test çözmeliyim. Kitaplarını defterlerini tpla Bir an önce gelip benimle knuģsun. Dilek, istek ve hayalleri anlatırken dilek (tasarlama) kipleri ni kullanırız. Çünkü dilin iģleyiģinde bu kipler, geleceğe iliģkin anlam belirten kiplerdir ve dilde var luģ nedenleri, rtaya çıkıģ nedenleri de zaten buradan kaynaklanır. Bir hayalinizi, isteğinizi, dileğinizi anlattığınızda bu kipleri kullandığının göreceksiniz. Haber tümceleri layları, hareketleri ve durumları gerçekleģtiği zamanı belirterek bildirmek için kullanılır; haber kipleriyle kurulur. Dilek tümceleri ise dilek, istek, gereklilik, emir gibi duygu ve düģünceleri zaman kavramına bağlamadan, dilek-istek kipleri kullanılarak kurulur. Dilek tümceleri öncelikle öznellik içerir. Haber tümceleri zaman içerir; lay, durum, hareket bildirir. Dilek-istek tümceleri ise haberden çk dilek ve istek belirtir, zaman anlamını dğrudan taģımaz. AĢağıda kiplerle ilgili karģılaģtırmalı örnek tümceler verilmiģtir: Haber tümceleri Öğrenciler maç yapıyr. Yazın çk kitap kuyacağım. Fatih, genç yaģta tahta geçmiģ. LYS haziran ayında yapılacak. Bilirsin, terliksiz basamam. Dün gece gözümü kıpmadım. Yemek istiyrdur. ÇamaĢırdan göz mü açıyr zavallı! Zıvanadan çıkarıyr bu Kevser beni. Ah pek üzüldüm! Dilek-istek tümceleri Bir an önce buradan gitsek. Benim önerimi ciddiye almalısın. Yarın sinemaya gidelim. EĢyalarını hemen tpla. Balık yağı mı içsem? Kırıklarını bulursan yapıģtırmazlık etme. Bir kurtulsam elinizden!.. Buyurun cenaze namazına! KĢ Kevser, kģ! Eli kırılasıca! www.nizamettinugur.gen.tr / 9
1.2.1.3. Ünlem Tümceleri Ünlem değeri taģıyan tümcelere ünlem tümcesi denir. CĢku, heyecan vb. durumları ünlem tümceleriyle anlatırız. Ünlem cümlesi OluĢumu KullanılıĢ amacı, kazandırdığı anlam Bilmem ki! ki yluyla ġaģırma Pek çirkinliğin var bugün üstünde hâlâ! Bakımsızlık, gıdasızlık! Eli kırılasıca! Ah pek üzüldüm! Pek üzüldüm! Vah, vah, vah! Kırıklarını yemedi ya Kevser! Sağlık lsun! Sen de ikiyüzlüsün hâlâ! Bir kurtulsam elinizden!.. Kevser gibi hizmetçiyi, benim gibi vekilharcı zr bulursun sen! Ben lmasam kim yapar alıģveriģi! ÇamaĢırdan göz mü açıyr zavallı! Yiyemez lası! KĢ Kevser, kģ! Sade suya lduktan snra! Et suyuna lacak değil ya! KĢsana Kevser, kazıklar ağası! ġeytan diyr ki al tencereyi geçir kafasına! Eli tatlıdır Ģu Kevser in hani!.. Ver eline yağı, unu, eti, bir yemek piģirsin, zaman gör! Buyurun cenaze namazına! 1.2.1.4. Sru Tümceleri Deyimin ünlem larak kullanılması ah ünlemi / tümceyi ünlem yapma vah ünleminin kullanımı Deyimin ünlem larak kullanılması ya ünlemi yluyla ġaģırma Üzüntü Kızgınlık Üzüntü Üzüntü ġaģırma Ġstek Kızgınlık Ġstek, kģul Uyarı Uyarı Acıma Kızgınlık, ilenç Heyecan Önemsememe Kızgınlık Kızgınlık Kızgınlık Beğenme Beğenme ġaģırma Yüklemdeki eylemi ya da yargıyı sran tümcelerdir. Sru tümceleri ayrıca lumlu ya da lumsuz, eylem ya da ad tümcesi özelliği gösterebilir. Sınıfta kim daha güzel knuģuyr? Sen bizimle tplantıya gelmiyr musun? Bağımsızlık benim karakterimdir. sözü kimin? Bu grubun lideri kim? Yanıt isteyenlere gerçek sru tümcesi, yanıt istemeyenlere sözde sru tümcesi denir. Bu tümcelerin snuna, amaca göre sru ya da ünlem imi knur: Gerçek sru cümleleri: Okula mı? www.nizamettinugur.gen.tr / 10
Pazardan ne aldın? Sözde sru cümleleri: Yürüyecek güç mü kaldı bende?! ArkadaĢlarına saygısız davranmak sana yakıģıyr mu?! Bu sözü ben mi söylemiģim? Her zaman burada buluģmuyr muyduk? Olacak Ģey mi? Hangi çılgın zincir vuracakmıģ?! AĢağıdaki tümcelerde sru anlamının nasıl sağlandığı tümcelerin yanında belirtiliģtir: Kaçıncı öğrenciye ödül verildi? / sıfatla Nasıl bir üniversitede kumak istersiniz? / sıfatla Böyle sallanarak nereden geliyrsunuz? / zamirle (adılla) Bu tabakları buraya kim kydu? / zamirle (adılla) Ne zaman nları görmeye gideceksiniz? / zarfla (belirteçle) Bu sruyu kimin srduğunu nasıl anladınız? / zarfla (belirteçle) Bu sruyu niçin yapmadınız? / edatla (ilgeçle) Hafta snu pikniğe gitmek istiyr musunuz? / sru ekiyle Adalet Ağağlu nun Kadınlar Arasında adlı yun metninden bazı sru tümceleri ve bu tümcelerin sru anlamlarının nasıl sağlandığı aģağıya çıkarılmıģtır: Kevser, terliklerim nerede? / sru adılı yluyla Hangi cehenneme sktun terliklerimi? / sru sıfatı yluyla YapıĢtırılamaz mı acaba / sru ekiyle Ortak mısınız, nedir? / sru eki ve sru adılı yluyla Yani kırık anan mı? / sru eki yluyla Çrba mı? / sru eki yluyla Bazı sru tümceleri, aģağıda diğer bazı özellikleriyle birlikte verilmiģtir: Kevser, terliklerim nerede? sru tümcesi / isim tümcesi Hangi cehenneme sktun terliklerimi? sru tümcesi / haber-geçmiģ zaman kipi Balık yağı mı içsem, (bilmem ki!) dilek-sru tümcesi / dilek-istek kipi Git daktilluk et, ırgat gibi çalıģ, snra birtakım nankörlere yedir. emir tümcesi / dilekistek kipi Eli kırılasıca! istek tümcesi / dilek-istek kipi YapıĢtırılamaz mı acaba? sru tümcesi / haber-geniģ zaman kipi Kırıklarını bulursan yapıģtırmazlık etme. birleģik kip (haber-kģul) + emir (dilek-istek kipi) Hem ne yapalım ( ). istek-sru tümcesi / dilek-istek kipi Sağlık lsun! istek-emir tümcesi / dilek-istek kipi Ortak mısınız, nedir? sru tümcesi / isim tümcesi Bir kurtulsam elinizden!.. istek-kģul tümcesi / dilek-istek kipi Yani kırık anan mı? sru tümcesi / isim tümcesi Yiyemez lası! istek tümcesi / dilek-istek kipi www.nizamettinugur.gen.tr / 11
KĢ Kevser, kģ! emir tümcesi / dilek-istek kipi Çrba mı? sru tümcesi / isim tümcesi KĢsana Kevser, kazılar ağası! emir tümcesi i / dilek-istek kipi ġeytan diyr ki al tencereyi geçir kafasına! emir cümlesi / dilek-istek kipi Ver eline yağı, unu, eti ( ) emir tümcesi / dilek-istek kipi Sru tümcelerinin iģlevi, iletiģim kanalının kntrl üdür. Ad, özellik, miktar, zaman, yön, durum; eylemi yapan, eyleme ya da yargıya knu lan, eylemden etkilenen, tümleçler srularak iletiģim kanalının iģlemesi sağlanır. Sru srarken genellikle hangi kiplerin kullanıldığına iliģkin yapılmıģ bir araģtırma elimizde yktur. Kipler arasında ransal larak belirli bir farklılık lsaydı dilbilgisi kitaplarında bu knu iģlenirdi. Ama lup biteni öğrenme daha çk lacağına göre, haber kiplerinin daha çk kullanılma lasılığı yüksek görünüyr. KarĢılaĢtırmalı tümce örnekleri: Kip ekleriyle kurulanlar Sru anlamı yluyla kurulanlar Ünlem anlamıyla kurulanlar Artık tatil gelse. Satranç ynayalım. AkĢam sınava çalıģmalıyım. Çantanı masamdan al. Film güzel miydi? Bizimle kimler geliyr? Ödevimi ne zaman vermeliyim? Hangi takımı tutuyrsun? Yuh sana! Zavallı! Sakın bunu bir daha söyleme! Ona nasıl inanırsın! 1.2.1.5. Yargı Tümceleri Haber tümceleri yargı ile birlikte haber bildirirken, yüklemi adlarla kurulu tümceler yalnızca yargı bildirir. Bu tür tümcelere yargı tümcesi denir: Bugün hava güzel. Türkiye nin üç yanı denizdir. 1.2.1.6. Olumlu-Olumsuz Tümceler Tümcelerin lumlu ya da lumsuz lmasını belirleyen, yüklemlerin durumudur; çünkü tümcenin belirleyici, tamamlayıcısı ögesi yüklemdir. Bu nedenle lumluluk ya da lumsuzluk, ya dğrudan yüklemden, ya da yüklemin anlamını etkileyecek sözler üzerinden elde edilir. Olumlu tümce: Yüklemdeki eylemin ya da yargının lumlu yönde, gerçekleģme yönünde lduğu ya da lacağı anlamıyla kurulan tümcelerdir: Yarın akģam burada buluģalım Musluk sularımız temizdir. Bu bahar yağıģlı geçiyr. ĠĢsizlik azaldı. Nt: Bazı tümceler yüklemlerinde lumsuzluk eki ya da sözcüğü bulundurduğu hâlde yine de lumlu lur: Seni takdir etmiyr değilim. / iki lumsuzluk, tümceyi lumlu yapar: seni takdir ediyrum. Kim bu cennet vatanın uğruna lmaz ki feda! / anlamca lumlu tümce: herkes feda lur EleĢtirileri göz önüne almıyr değil. (alıyr) Seni takdir etmiyr değilim. (takdir ediyrum) Olup bitenler hakkında fikrim yk değil (var) Olumsuz tümce: Yüklemdeki eylemin ya da yargının lumsuz yönde kurulduğu cümlelerdir. Olumsuzluk, esas larak yükleme getirilen lumsuzluk ekleri (-me, -z, -siz) ya da lumsuzluk sözcükleri (değil, yk) yluyla yapılır: www.nizamettinugur.gen.tr / 12
Derslere sınavlara hazırlanamadım. Bugün beģ parasızım. Beni artık aramaz. Bu kul kalabalık değil. Kantinde meyve yk. Yüksek puan alacağımı beklemiyrdum. Beni kimse aramadı. Okul kütüphanesinde plisiye rman yk. Dağlar bugün bulutlu değil. Nt: Bazı tümceler yüklemlerinde lumsuzluk eki ya da sözcüğü bulundurmamakla birlikte yine de lumsuzluk anlamı bildirir: Yalan söylerken annemin gözlerine bakabilirsen bak. (bakamazsın) Cebimde harcayacak para mı kaldı! (kalmadı) Gittiğinden beri ne yazdı, ne telefn etmedi. (yazmadı, telefn etmedi) Bu sözleri bana nasıl söylersin? (söyleyemezsin) AĢağıdaki tümcelerde lumsuzluk anlamlarının nasıl sağlandığı yanlarına yazılmıģtır: Halk neden baģsız kalsın. / neden sözcüğüyle (belirteç) Ne yapmıģım ki ben. / ne sözcüğüyle, karģı çıkma yluyla (adıl) Ayl insanın kalbi nasıl rahat eder! / nasıl sözcüğü yardımıyla (belirteç) Bunu ne ben biliyrum ne Veli ne de ölüm döģeğinde yatan dedem / ne ne bağlacıyla Ne dğan güne hükmüm geçer Ne hâlden anlayan bulunur / ne ne bağlacıyla Ders dinleyecek kafa mı kaldı bizde? (sru eki yluyla) değil sözcüğü tek baģına yüklem görevinde kullanılamaz; çünkü tek baģına anlamı taģımamaktadır. Ancak baģka sözcüklerle birlikte yüklem yapılabilir: Bu gömlek pahalı değil. Değil sözcüğü tek baģına yüklem lamadığı ve anlam iletmediği için tümcede yerine herhangi bir sözcük getirilemez. Ancak birlikte yüklem lduğu söz grubu yerine, yukarıdaki tümcede ucuz sözcüğü getirilebilir: Bu gömlek ucuz. Yine de her iki tümcenin anlamca tam örtüģtüğü söylenemez; arada az da lsa anlam farkı vardır. var sözcüğünün yüklem görevinde kullanılması ve yerine baģka bir sözcüğün getirilmesi: Ovamızda her türlü meyve var. / Ovamızda her türlü meyve yk değil. yk sözcüğünün yüklem görevinde kullanılması ve yerine baģka bir sözcüğün getirilmesi: Bende bu tür kitaplar yk. / Bende bu tür kitaplar var değil. Yüklemi değiģtirilen böyle tümceler anlamca tam örtüģmez, çk az da lsa farklı çağrıģımlar taģırlar. Nurullah Ataç ın Edebiyat baģlıklı metnindeki lumlu ve lumsuz tümce örnekleri, bu tümcelerin kullanılıģ amaçları aģağıya çıkarılmıģtır: Olumlu Tümceler Mehmet Kaplan daha birçk Ģeylerden bahsediyr. Ben yeniliği her yerde severim. KullanılıĢ amaçları Olumlu yönde bilgi aktarma Olumlu yönde düģünce açıklama www.nizamettinugur.gen.tr / 13
Böyle hem uzaklık hem yakınlık hislerinin birleģivermesinden insan bir tuhaf luyr. Bu meselelerin düģünülmesi icap eder. Bir rüyadan uyanmıģ gibiyim. Eskiden, söylediklerimi hatırlamıyr muyum? Daha bir yıl bile lmadı. ( ) Ama nasıl söyleyeyim? Ġnkâr mı edeyim? İnkılapçı Gençlik gazetesini çktandır kuduğum yktu. Ben, hiçbir zaman eski Ģairlerimizden bütün bütün yüz çevirelim demedim. Bu münakaģaya devam etmek niyetinde değilim. Olan yönde gerçekleģen bir durumu aktarma Olumlu bir öneride bulunma Olumlu yöndeki lan bir durumu aktarma Olumlu bir eylemi tersinden söyleme GerçekleĢmeyen bir durumu açıklama Yapamayacağı bir Ģeyi vurgulayarak söyleme Kabullenme vurgusu Okuma eyleminin lmadığını söyleme demek eyleminin lmadığını belirtme niyet in lmadığını açıklama 1.2.2. ANLAMSAL KURGULARINA GÖRE TÜMCELER 1.2.2.1. Anlamsal ĠĢlevlerine Göre Tümceler Bu tür tümceleri belirlemede aģağıdaki gibi kavramlar kullanılır: Kavramlar Örnek tümce Metne katkısı, taģıdığı içerik Öznel tümce ġiir bence en etkili sanattır. KiĢisel beğeni yansıtma Nesnel tümce Binanın dıģ duvarında mavi renk kullanılmıģ. Gerçeğe bağlı kalma Dğrudan anlatım tümcesi Dlaylı anlatım tümcesi Çcuğa, BaĢaracaksın, gayret! dedi. Çcuğa, baģaracağını söyledi. Olduğu gibi aktarma Kendi sözüne katarak aktarma Tanım tümcesi Sanat, duyguların estetik larak ifadesidir. KavramlaĢtırma, kavramı aktarma KarĢılaĢtırma tümcesi Üslup cümlesi Akdeniz in suyu Karadeniz e göre daha tuzludur. Bu eserde, kiģiler karakterlerine uygun biçimde knuģturulmuģ. Ġki ayrı Ģeyi rtak özelliğiyle birlikte anlatma Üslupla ilgili yargıda bulunma Betimleme tümcesi Uzun bylu, mavi gözlü bir gençti. Görüntü yluyla tanıtma 1.2.2.2. Anlam Ġçeriklerine Göre Tümceler Bu tür tümceleri belirlemede de aģağıdaki gibi kavramlar kullanılır: Kavramlar Küçümseme tümcesi Öneri tümcesi Öğüt tümcesi EleĢtiri tümcesi Tasarı tümcesi Varsayım tümcesi Olasılık tümcesi Sezgi tümcesi Örnek tümce Sınavda senin bizim gibi baģarılı lman çk zr. Yarın akģam bizim evde tplanalım. Çevreni küstürmek istemiyrsan daha saygılı lmayı öğren. KnuĢmalarında argyu fazla kullanması hģ değil. Yazın klasiklerden çk sayıda rman kuyacağım. ġu an bir deniz kıyısında lduğumuzu düģünelim. Bir ihtimal yarın beni arayacak. Müdür bana bakıyr sanırım. www.nizamettinugur.gen.tr / 14
Yakınma tümcesi Hayıflanma tümcesi Uyarma tümcesi Güven tümcesi Kanıksama tümcesi EĢitlik tümcesi Ön yargı tümcesi Neden-snuç tümcesi Amaç-snuç tümcesi Her zaman geç geliyrsun buluģmaya. Bu fırsatı nasıl da kaçırdım! Birisiyle knuģurken bir daha araya girme. Her zaman yanımda lduğunu biliyrum. Böyle övücü sözlerine artık alıģtık. Sn yazılı sınavda nunla aynı ntu aldım. ArkadaĢının beni anlayabileceğini hiç sanmıyrum. Kalriferler yanmıyr; çünkü yakıt bitmiģ. Yılmaz, dayısıyla buluģmak üzere Kuzguncuk a gitti. AĢağıdaki kavramlarla tümceleri siz eģleyiniz. 1 Küçümseme tümcesi Bu öyküsü de tplum tarafından benimsenmeyecektir. 2 Öneri tümcesi Senin ne kadar kısa byun varmıģ. 3 Öğüt tümcesi Onun küçümseyici sözlerine artık aldırmıyrum. 4 EleĢtiri tümcesi ġu adamlar tehlikeli görünüyr. 5 Tasarı tümcesi Onu hastanede ziyaret etmen çk iyi lur. 6 Varsayım tümcesi Onu geziye çağırsak da gelmez. 7 Olasılık tümcesi Annem bakkala hep beni gönderiyr. 8 Sezgi tümcesi ArkadaĢına bu Ģekilde davranman hiç hģ değil. 9 Yakınma tümcesi ArkadaĢlar biraz sessiz labilir miyiz? 10 Hayıflanma tümcesi Baban dğum günümü hiçbir zaman unutmaz. 11 Uyarma tümcesi Bu kitabı ilerde daha da geniģletmeyi düģünüyrum. 12 Güven tümcesi Annem ikimiz arasında hiçbir ayrım yapmaz. 13 Kanıksama tümcesi Üniversiteyi kazanmak istiyrsan Ģimdiden çalıģmalısın. 14 EĢitlik tümcesi Tut ki Mars ta yaģam var, bize bunun ne yararı lacak. 15 Ön yargı tümcesi Kapıyı çalan annen lmalı. AĢağıdaki tümcelerin özelliklerini yanlarındaki ayraç içine yazınız: Sanat, hayatı yüceltme ve hayatı zenginleģtirme çabasıdır. (.) Bu hikâyede günlük, sıradan layların anlatımında bile özgün ve çarpıcı bir dil kullanmıģ.( ) Rmanlarını da kudum ama Ģiirleri ve yunları kadar beğenmedim. (.) Eyüp te evler yetmiģ yaģına gelmiģ insanlar gibi kamburlaģmıģtı. (.) Yazarın peģ peģe altı tiyatr eseri yayımlandı. (.) Bu yapıtta kahramanlarla çevre arasında güzel bir uyum var. (.) Diyelim ki üniversiteyi kazandın. (.) Önce knulara çalıģıp snra sruları çözmeniz sizin için daha faydalı lacaktır. (.) Bu kitaba bir ön söz yazmayı düģünüyrum. (.) AkĢama teyzemler bize gelebilir. (.) Biliyrum yazarın bu rmanı da kur tarafından beğenilmeyecek. (.) Ben yârim gül demem, gülün ömrü az lur. (.) www.nizamettinugur.gen.tr / 15
Bu knuyu size faydalı lmak için anlatıyrum. (.) Yazınsal türler içinde en çk rmanı severim. (.) Bu amaçla gelecek yıl bir yarıģma düzenlemeyi ve sahnelemeye değer görülen eserleri sahnelemeyi düģünüyrum. (.) Kitabın snuna, Ģiirlerin sezgisel dünyasını rtaya kyacak ntların eklenmesi, yararlı labilir. (.) Daha çk çevrenin, zümrenin geleneklerine bağlanırlar; nların görüģlerini, duyuģlarını ifade ederler. (.) Atıf Bey, dayısıyla buluģmak üzere Kuzguncuk a gitti. (.) Onun için asıl önemli lan, seçilmiģ, yerli yerine knmuģ sözcüklerin ezgili, sıcacık deyiģin kurda uyandıracağı etkisidir. (.) Bu kitabı kursan sınıfı geçersin. (.) Kitabı geri vermek üzere aldı. cümlesinde Ģarta bağlılık vardır. (.) Bu tatil beldesine dinlenmek için geleceğim. cümlesinde amaç-snuç iliģkisi vardır. (....) KöĢe yazarının geçimi yazmasına bağlıdır. (..) Umutlu da lsa umutsuz da lsa yazacak. (.) tanımlama, üslup / eleģtiri, karģılaģtırma, benzetme, nesnel anlatım, öznel değerlendirme, varsayım, öneri, tasarı, lasılık / ihtimal, öznel anlatım, tasarı, öneri, neden-snuç, amaç-snuç, üslup bildiren, kģul, Ģarta bağlılık, amaç-snuç, Ģart, Ģart EK BĠLGĠ: Metin bağlamında peģ peģe gelen tümceler arasında da bu tür anlam iliģkileri vardır: Neden tümcesi Bir saz Ģairi köyde dğar, köy köy, ba ba dlaģır; arı gibi her çiçekten bal alır. Snuç tümcesi Bu bakımdan dğdukları yerlerin de, gezip dlaģtıkları yerlerin de izlerini taģırlar. Asıl tümce Halk Ģairlerinin asıl kaynağı yktur. Pek saymaya, sınırlamaya gelmez Açıklama bildiren tümce Köy halkı arasından da çıkar, göçebeler arasından da; kasaba arasından da çıkar, Ģehirlerden de Çünkü bir saz Ģairi köyde dğar, köy köy, ba ba dlaģır; arı gibi her çiçekten bal alır. Bu çevrelerin belli baģlıları: Yakın anlamlı tümceler Özgür düģünce; hem tutucu, gelenekçi, hem de özgür lamaz. Buna karģılık yalnız kendi aklını beğenen de özgür düģünüyr sayılamaz. Köy ve ymaklar, kasaba ve Ģehirler, yeniçeri cakları. Nasıl lur ki düģünce özgürlüğü eski düģünce kalıplarını kırmanın ta kendisidir. Özgür düģünce, eskiye, var lana bağlı kalmayıp ileriye yönelendir. Özgür düģünce, bütün akıllara baģvuran, kendini beğenmeyen, durmadan geliģmek isteyen düģüncenin ta kendisidir. Özgür düģünce, herkesten yararlanarak kendini sürekli geliģtiren düģünce demektir. Yurtta sulh, cihanda sulh. Yurtta barıģ, dünyada barıģ. Ülke içinde de barıģ lmalı, dünyada da. BarıĢ her yerde lmalı. Bir ülke tek baģına barıģ içinde yaģayamaz. www.nizamettinugur.gen.tr / 16
KarĢıt anlamlı tümceler Eskilik yandaģlarına göre eski lan her Ģey iyidir, yeni lan her Ģey kötüdür. BarıĢ kavramı herkes için geçerli bir kavramdır. Yenilik yandaģları ise tümüyle bunun tersini düģünürler. 2. TÜMCENĠN (Cümlenin) ÖGELERĠ Yargı birimlerine tümce adı verilir. Nasıl bir ev dalardan luģuyrsa tümceler de ögelerden luģur. Tümcenin ögeleri demek, tümcenin parçaları demektir. Tümcenin en temel ögesi yüklemdir; yüklem lmadan tümce bitmez. Diğer ögelerin her biri yüklemi tamamlar. Ġkinci temel öge öznedir. Diğer ögelere yardımcı ya da yan öge denir. TÜMCENĠN ÖGELERĠ Temel Ögeler Yardımcı (Yan) Ögeler Yüklem Özne Nesne Dlaylı Tümleç Belirteç (Zarf)T. Ġlgeç (Edat) T. YÜKLEM: Tümcedeki anlamın temelini luģturur. Eksiltili (kesik) tümce dıģında her tümcenin mutlaka yüklemi vardır. Tek baģına tümce luģturan ögedir. Düz (kurallı) tümcelerde snda yer alır. Çekimli eylem ya da ekeylem almıģ ad sylu sözcükten luģur. Her tür sözcük yüklem labilir. Sru yluyla bulunmaz. Geldim. (çekimli eylem) Tplandılar. (çekimli eylem) ĠyiymiĢ. (Ekeylem almıģ adlaģmıģ sıfat) Bizim zengin bir kitaplığımız var. (ad) Beni akģama mutlaka aramalısın. (çekimli eylem) Bu yazı Ceren inmiģ. (ad) Gittiğimiz film güzelmiģ. (adlaģmıģ sıfat) Beni en iyi anlayan sensin. (adıl / zamir) Buralar tam bize göre. (ilgeç / edat öbeği) N. Ataç ın hiç kullanmadığı sözcük ve ymiģ. (bağlaç) Ġki lafının biri ah tır. (ünlem) Ankara güzel Ģehirdir. (sıfat tamlaması) Yla düģmeliyiz en kısa zamanda. (deyim) Bazı tümcelerde yüklem anlamca vardır ama kurun hayal gücüne bırakılmıģtır: Saydım, tam 26 tane idiler: Ġnce fakat çk yüksek ve kyu yeģil renkli tam yirmi altı çam ağacı (vardı). ÖZNE: Yükleme srulan kim ve ne srularının yanıtıdır. GeçiĢsiz-edilgen yüklemli tümcelerin dıģında, her tümcenin, gizli ya da açık öznesi mutlaka vardır. Yüklemde lduğu gibi her tür sözcük ve sözcük öbeği özne görevi yapar. ArkadaĢın seni srdu. (Sran kim? / Kim srdu?) Müdür yardımcısı beni aramıģ. (Arayan kim? / Kim aradı?) www.nizamettinugur.gen.tr / 17
Bu gömlek pahalı. (Pahalı lan ne? / Ne pahalı?) Çayın rengi kyu. (Kyu lan ne? / Ne kyu?) Dsyayı bir haftada hazırladım. (Hazırlayan kim? / Kim hazırladı? -Gizli özne) Tarihi yapıtlar burada sergilenecek. (Sergilenecek lanlar ne? / Ne sergilenecek? -Sözde özne) Tplantıya bu kıyafetle girilmez. (özne yk) Üzüntü birdenbire gelir. ( sıfat tamlaması) Hava yağmurludur. ( ad) Bir snu gelmeyecek baģlangıç. ( gizli özne) Böyle sürüp gidecek gibidir her Ģey. ( sıfat tamlaması) Öyle ki çcuklar bile çirkindir. ( ad) Skağın çamuru, bu her tarafı kaplayan; gökyüzünden ağaca, ağaçtan duvara, duvardan denize, denizden vapura, vapurdan çımacıya, çımacıdan kaptana, ndan tekrar denize, yine karaya, yine ağaca ve duvara, duvardan yldan geçene vuran bir rengin en kyusudur. Ah! Gündüz, bu pis ıģık bir bitse! ( sıfat tamlaması) ĠĢte yalnız iki umut vardır: ( sıfat tamlaması) Kimin eli bu. ( adıl) - Bu surat ne yahu? ( sıfat tamlaması) - Ne var suratımda? ( adıl) Duvarın, gökyüzünün, çamurun devamlı pis halin rengini alır. ( gizli özne) Suratımın rengi de çamurun, gökyüzünün, denizin, duvarın rengindedir. ( ad tamlaması) Benim saçlarım yumuģak. ( tamlayanı kiģi adılı lan belirtili ad tamlaması, sözcük grubu) Bu anlarda, en güzel bildiği birisiyle ynaģmak bile zevksizdir. ( ad eylem grubu, yan cümlecik) Havva nın saçları keçe gibi. ( belirtili ad tamlaması / sözcük grubu) Annem iki kere kazıttı saçlarını. ( ad / tamlayanı düģmüģ) Oturduğumuz yer bir ufak kasabacıktı. ( sıfat tamlaması, sözcük grubu) Sözde özne söz knusu lduğunda özne belirsiz liğinden söz etmek yanlıģtır; çünkü sözde özne, yükleme srulan kim ve ne srularının yanıtıdır. Eylemi gerçekte yapan bilinmese de, yüklem, özne srusunu yanıtladığı için belirsizlik yktur. Bir örnek cümle üzerinde duralım Ģimdi: Bütün srunlar çözüldü. Sözde özne Yüklem Etken çatılı yüklem edilgen çatılı lunca ( çözdü : etken; çözüldü : edilgen), nesne, sözde özne görevi nde kullanılır. Bu durumda iģi yapan belirsizleģir, iģten etkilenen, yani nesne, özne durumuna gelir. Tümcenin luģabilmesi için vazgeçilmez ögeler yüklem ve öznedir. Yüklem, tümcenin genelde snunda yer alarak bir anlamda luģumunu sağlar. Özne ise yüklemdeki eylemi yapan ya da yüklemdeki yargıya knu landır: AkĢama kadar aralıksız çalıģtım evde. Hafta snu gittiğimiz göl gerçekten güzeldi. Bazı eksiltili (kesik) tümcelerde bile özne anlamca vardır ama değiģik nedenlerle söylenmemiģtir: Ah güzel günler ( nlar) GeçiĢsiz-edilgen eylem yüklem yapıldığında da özne mantık açısından vardır ama tümce kuruluģu gereği söylenmemiģtir: www.nizamettinugur.gen.tr / 18
Bu fırtınalı havada denize çıkılmaz. Bu Ģehirde artık yaģanmaz. Tplantılarda böyle giyinilmez. SıkıĢınca hep böyle knuģuluyr. NESNE: Nesne, özneyi bulduktan snra yükleme srulan ne (belirsiz nesne için), neyi ve kimi (belirtili nesne için) srularının yanıtıdır. Yüklemdeki eylemin bildirdiği iģ genelde nesne üzerinde gerçekleģir. Her türlü sözcük ve sözcük öbeği nesne görevi de üstlenir: Bakkaldan gazete aldım. (Ben ne aldım?) KardeĢi, giysilerini hazırladı. (KardeĢi neyi hazırladı?) BaĢkan açılıģ knuģmasını bitirdi. (BaĢkan neyi bitirdi?) Tst makinesini kendisi tamir etmiģ. (Kendisi neyi tamir etmiģ) Her Ģeyden memnun ahbap, seni yıkmıģ gitmiģtir. ( adıl) Duvarın, gökyüzünün, çamurun devamlı pis halin rengini alır. ( araya sıfat girmiģ zincirleme ad tamlaması) DOLAYLI TÜMLEÇ: Yüklemin anlamını yön, bulunma, çıkma, ayrılma anlamlarıyla tamamlayan sözlerdir. Adın e, -de, -den durum eklerini alan srular yluyla bulunur. Yanıtı luģturan sözlerde de bu ekler yer alır. Her türlü sözcük ve sözcük öbeği dlaylı tümleç görevi yapar: Dsyayı bana verdi. (Dsyayı kime verdi?) Bu kitaplar bizde var. (Kimde?) Okul müdüründen kötü söz iģittik. (Kimden?) Eve geç dönüldü. (Nereye?) Bu yaz köyün yaylasında kalacağız. (Bu yaz nerede kalacağız?) ĠĢten erken çıktım. (Nereden?) Babam, alacaklıları ile bizim aramızda eziliyrdu. Bizde alacakları kalmıyrdu. Babamın hcalık etmesine, sessizliğine kızıyr. Babama hem acıyr, hem de na kızıyrum. BELĠRTEÇ (ZARF) TÜMLECĠ: Yüklemin anlamını zaman, durum, miktar, yön, sebep, kşul bakımlardan tamamlayan öğelerdir. Yükleme bu anlamlarla ilgili larak yöneltilen srularla bulunur. Her türlü sözcük ve sözcük öbeği zarf tümleci görevi yapar. Bu akģam sinemaya gidiyruz. (Ne zaman?) Olanları sakin sakin anlat. (Nasıl?) Tatilde bir hafta kaldık. (Ne kadar?) Biraz yukarı çıkar mısın? (Nereye? Dikkat: Yanıtta e yönelme eki lmamalı.) Hepimiz yrgunluktan uyuyakalmıģız. (Neden?) Hava güzel lursa pikniğe gideceğiz? (Ne zaman?) Sözlerimi gülümseyerek dinledi. (Nasıl?) ĠĢten çıkınca biraz takılacağım. (Ne zaman?) O yıllarda ben, sekiz dkuz yaģlarında idim. (Zaman Belirteci Tümleci ) Ekmek paramızı ancak çıkarabiliyrduk. (Durum Zarfı Tümleci) Aç, açık kaldığımız yk ise de babam bir aylığını alamadığı günlerde aç kalmak krkusuyla kendini gösteriyrdu. (Durum Zarfı Tümleci / Zaman Zarfı Tümleci / Durum Zarfı Tümleci) www.nizamettinugur.gen.tr / 19
Haklı lmadıklarını da Ģimdi anlıyrum. (Zaman Zarfı Tümleci) Bunlar bittikten snra da turup ağlıyrdu. (Zaman Zarfı Tümleci / Durum Zarfı Tümleci) Suratını biraz asar. (Miktar Zarfı Tümleci) ġimdi de rahatça uyurdum. (Zaman Z.T. / Durum Z.T.) Bu düģünce bana biraz rahatlık vermiģ lacak ki uyumuģum. (Sebep Zarfı Tümleci) ĠLGEÇ (EDAT) TÜMLECĠ: Edatlarla öbekleģerek yüklemi değiģik anlamlarla tamamlayan sözlerdir. Edatla (göre, kadar, için vb) öbekleģmeden edat tümleci luģmaz. Bu ögeyi bulak için kesinlikle edat kullanılır ve yanıtta da aynı edat yer alır: Duvarların rengi bana göre güzel lmamıģ. (Kime göre?) Ülkem için her türlü çabayı gösteririm. (Ne için?) Orada bir hafta kadar kalmıģtık. (Ne kadar?) Ġzmir e uçakla gideceğiz. (Ne ile?) Bütün bunlar senin yüzünden ldu. (Kimin yüzünden?) NOT: Edat (ilgeç) tümleci kavramını kabul etmeyip bu ögeyi zarf (belirteç) tümleci içinde ele alan anlayıģ da hayli kabul görmektedir. Edat tümleci ÖSYM srularında az da lsa geçmiģtir. TÜMCE DIġI SÖZLER: Tümcelerde öge lmayan, hiçbir öge srusuna yanıt vermeyen bazı sözler bulunabilir. Tümce öğeleri içinde görülmeyen bu gibi parçalara tümce dıģı unsur denir. Tümce dıģı unsurlar değiģik sözlerden luģabilir: ĠĢbirliğine varım ama herkes görevini tam yapmalı. ( öge dıģı bağlaç) D.T. Y. Özne B.li N. Z.T. Yüklem Eyvah, yine bu iģ de yetiģmedi. ( öge dıģı ünlem) Z. T. Özne Yüklem ArkadaĢlar, hep birlikte katılıyruz tplantıya. ( öge dıģı hitap, seslenme sözcüğü) Z.T. Yüklem D.T. Sıra arkadaģım, aslında iyi tanımam, çk hırslı birine benziyr. ( öge dıģı ara cümle) Özne D.T. Yüklem Evet, Ģimdi seni de dinleyelim. Bizim ufaklık, siz de çk iyi bilirsiniz, derslerine pek çalıģmaz. Varsın snunda bizzat yarattığımız bu eser bizi inkâr etsin. Eyvâh! Ne yer ne yâr kaldı. (A. Hâmit) Lâkin vatandan ayrılıģın ıstırabı zr. ġair, sen üzüldükçe ve öldükçe yaģarsın. Ulu mabet, seni ancak bu sabah anlıyrum. Neden böyle düģman görünürsünüz / Yıllar yılı dst bildiğim aynalar. Sana dün bir tepeden baktım aziz Ġstanbul. ġimdi, efendiler müsaade buyurursanız- size bir sual srayım. www.nizamettinugur.gen.tr / 20
Türkçede Tümcenin Ögeleri, Yapı ve Anlam Bakımından Öge Türleri Yüklem türleri: İki sözcüklü yüklem: Kırıta kırıta yürüdü gitti. Yinelenmiş yüklem: Çcuk dakikalarca ağladı, ağladı. Pekiştirilmiş yüklem: İşi gücü akşama kadar çalış babam çalış. Ortak yüklem: Yamaçlar, köyün bacaları, her şey uyanıyrdu. Özne türleri: Açık özne: Kimdi bu çcuklar?, Sen hep böyle yapıyrsun. Gizli öne: Hep birlikte tatile gidiyruz. (biz) Gerçek özne: Ahmet Vefik Paşa mdern tiyatrnun öncüsüdür. Sözde özne: Kapı üç kez vuruldu. Örtülü özne: Kar yüzünden yllar kapandı. Belirsiz özne: Geçmiş lsun. Mantıkça özne: baya gidilirken geçilir bu yldan. Ortak özne: Kardeşim dasına çekildi, ders çalışmaya başladı. Seslenmeli özne: Arkadaş, nurunu kırdırma. Açıklamalı özne: İki ihtiyar, annemle babam, bizleri hep merak eder. Yinelenmiş özne: Aradan yıllar, yıllar geçti. Pekiştirilmiş özne: Karacağlan der ki ben de bakayım. * Özne ile yüklemin kaynaşması: İçi içine sığmıyrdu., Tatilin ilk günüydü. Nesne türleri: a. Belirtili nesne (neyi, kimi, nereyi?) b. Belirtisiz nesne (ne? * Kullanımlarına göre: rtak nesne, açıklamalı nesne Dlaylı tümleç türleri: a. Yönelmeli dlaylı tümleç (neye, nereye, kime?) b. Kalmalı dlaylı tümleç (neyde, nede, nerede, kimde?) c. Çıkmalı (ayrılmalı) dlaylı tümleç (nereden, neden, kimden?) * Kullanımlarına göre: rtak dlaylı tümleç, açıklamalı d. t., yinelenmiş d. t Belirteç (zarf ) tümleci türleri: a. Zaman bildirenler (ne zaman?) b. Durum bildirenler (nasıl, neden?) c. Yer-yön bildirenler (nereye?) d. Nicelik (miktar, azlık-çkluk) bildirenler (ne kadar?) İlgeç (edat) tümleci (kurduğu anlam ilişkisi esas lduğu için tür ayrımı yapmaya gerek kalmaz): Yüklemi, ilgeçlerle öbekleşerek araç, birliktelik, neden, amaç, başlangıç, bitiş, görelik ilgileriyle tamamlayan sözler. Srulan sruda ve alınan yanıtta aynı ilgeç yer alır: neyle, kiminle, niçin, ne zamana kadar, kime göre?.. Öge lan dilbilgisi birimleri: Sesler: Türkçedeki bilinen yarı ünlü ses y dir. Heceler: -yr, kendinden önce gelen geniş ünlüleri darlaştırır. Ekler: İstek kipinin birinci çğul kişi eki lim dir. * Adlar, ad tamlamaları, sıfatlar, sıfat tamlamalar, adıllar (zamirler), belirteçler (zarflar), bağlaçlar. TDK sözlüklerinde ve yazım kılavuzunda öge, Dil Derneği sözlüklerinde ve yazım kılavuzunda öğe larak geçen bu sözcüğün anlamı Ģöyle açıklanmaktadır: öge (öğe): 1. bir bileģiği luģturan yalınç Ģeylerden her biri. 2. bir bütünün parçalarından her biri. ör. Dize, şiiri luşturan öğelerden yalnızca biridir. 3. mant. Bir sınıfın ya da tpluluğun bireylerinden her biri. 4. mant. bir öbeği ya da kümeyi luģturan nesnelerden her biri. 5. dilb. Yüklem, özne, tümleç gibi, bir tümceyi luģturan birimlerden her biri. Türkçede tümcenin luģması için öncelikle yüklemin, snra öznenin, gerekiyrsa snra diğer ögelerin yer alması gerekir. Bu ögeler belli bir mantık bağlamında bir arada bulunur. Düzen bakımından, genellendiğinde özne tümleç yüklem sırası geçerlidir. Ancak Türkçenin, öge sırası bakımından diğer dilerden önemli bir farkı, hareketli lmasıdır. Bu ilkeyi Ģöyle örnekleyebiliriz: www.nizamettinugur.gen.tr / 21
Yarın seninle sinemaya gidelim. Sinemaya yarın seninle gidelim. Seninle yarın sinemaya gidelim. Gidelim yarın seninle sinemaya vb. Her birinde anlamı ve vurgusu değiģen bu tümce diziliģlerine diğer dillerde pek rastlanmaz. Etkili anlatım; tümcenin dğru ve güzel kurulmuģ lmasıyla, tümce ögelerinin amaca uygun sıralanmasıyla, verilmek istenen duygu ve düģünceye uygun sözcük seçiminin sağlamasıyla, zengin tümce kurgusuyla sağlanır. Dlayısıyla etkili anlatım ile tümce zrunlu, kaçınılmaz bağlar vardır. Tümce anlatım aracı, anlatım yargısı lduğuna göre etkili anlatım da tümcenin güzel, dğru, zengin lmasıyla elde edilir. Tümceleri belirlemede bize yardımcı öge öncelikle yüklemdir ve tümce baģındaki sözcüğün yazımı ile tümce snu nktalama imleri bize yardımcı lur. Sıralı ve bağlı tümcelerde yüklemlere daha çk dikkat etmek gerekir. Anlamı var eden bu Ģekilsel özelikler yanında anlam bütünlüğü de tümceyi belirlemede önemlidir. Sözcük grubu biçiminde lan ögelerin sözcükleri birbirinden ayrılamaz; çünkü zaman cümlede anlam eksilmesi, bazen de anlatım bzukluğu luģur. Sözcük grubu biçiminde lan ögelerin altı çizilerek aģağıya alınan tümcelerde sözcüklerin bu bakımdan birbirinden ayrılamayacağı klaylıkla görülecektir: Tren istasynda bir dakika duruyrdu. bu sefer ikindiden epey snraydı. Frenlerin gıcırtısı kesilmeden pencereyi açtım. Ġlerideki vagnlardan birisine heybeli ve sepetli bir köylü bindi. Onun hayatını ve geldiği yeri bilmek isterdim. Köy, birkaç kilmetre ilerideki tepenin ardında lmalıydı. Bu, Ģu berbat ylun rada kaybluģundan belli... Lkmtifin yanında duran lacivert elbiseli memur, su buharları içinde, rüyada gibi görünüyrdu. Ġstasynda ne baģka bir insan ne de bir eģya vardı. Görünürlerde ağaç da yktu. AĢağıda yüklemi çeģitli yönlerden tamamlayan ögeler ve bu ögelerin tümceye anlam bakımından katkıları gösterilmiģtir: Tümce ve tümceyi tamamlayan ögeler O yıllarda ben, sekiz dkuz yaģlarında idim. Z.T. Özne Yüklem Oturduğumuz yer bir ufak kasabacıktı. Özne Babam hesap Yüklem kutuyrdu. Özne B.siz Nesne Yüklem Saatçilik de ederdi. B.siz Nesne Yüklem Ekmek paramızı ancak çıkarabiliyrduk. B.li Nesne Z.T. Yüklem Ögelerin tümceye katkıları Zarf tümleci Zaman tamamlayıcısı Özne Yargının knusu (sekiz dkuz yaģlarında lan kim?) Özne Yüklemdeki yargının knusu (bir ufak kasaba lan ne?) Özne Yüklemdeki eylemi yapan Nesne Yüklemim yaptığı iģten etkilenen lgu Nesne Yüklemim yaptığı iģten etkilenen Nesne Öznenin yaptığı iģten etkilenen Zarf tümleci Sınırlama bildirerek tamamlamak www.nizamettinugur.gen.tr / 22
Aç, açık kaldığımız yk ise de babam bir aylığını Z.T. Özne Zarf alamadığı günlerde aç kalmak krkusuyla Tümleci kendini gösteriyrdu. Yüklem Zarf Tümleci Babam, alacaklıları ile bizim aramızda Özne eziliyrdu. Yüklem Dlaylı Tümleç Evinde turduğumuz adamın, alıģveriģ ettiğimiz bakkalın kapıya kadar gelip acı sözler söyledikleri de lurdu. Özne Yüklem Haklı lmadıklarını da Ģimdi anlıyrum. B.li Nesne Z.T. Yüklem Zarf tümleci KĢul tamamlayıcı Özne Eylemi yapan Zarf tümleci Zaman tamamlayıcısı Zarf tümleci Durum tamamlayıcısı Özne Eylemi yapan Dlaylı Tümleç Bulunma anlamıyla tamamlayan Özne Yüklemdeki eylemin knusu (lan ne?) Nesne Öznenin etkilediği, anladığı Zarf tümleci Zaman tamamlayıcısı Bizde alacakları kalmıyrdu. D.T. B.li Nesne Yüklem Geç kalıyr ama bütün brçlarımızı veriyrduk Yüklem B.li Nesne Yüklem Bu yksulluktan anam, her gün hasta. Zarf Tümleci Özne Zarf Tümleci Yüklem Babamın hcalık etmesine, sessizliğine kızıyr, Dlaylı Tümleç Yüklem hamallık etse bizi daha rahat geçindireceğini Belirtili Nesne söylüyr, yk yere ablamı, beni haģlıyr; bunlar Yüklem B.li Nesne Yüklem Zarf bittikten snra da turup ağlıyrdu. Tümleci Z. T. Yüklem Ykluk içinde yüzen bu evde bir lamba ĢiĢesi kırmanın ne acıklı bir Ģey lduğunu anlarsınız. B.li Nesne Yüklem Bunun daha acıklısı, babamın hiç sesini çıkarmaması ldu. Özne Yüklem Benim ne kadar üzüleceğimi bilirdi. Belirtili Nesne Yüklem Suratını biraz asar, öğüt verir, kılıklı birkaç söz Dlaylı Tümleç Yer tamamlayıcısı Nesne Öznenin, eylemiyle etkilediği Nesne Öznenin, eylemiyle etkilediği Öge dıģı unsur ama bağlacı Zarf Tümleci Sebep bildirerek tamamlama Özne Yüklemdeki yargının knusu, maddesi Zarf Tümleci Zaman bakımından tamamlayıcı Dlaylı Tümleç Eylemin yönü B.li Nesne Öznenin eyleminin etkilediği Zarf Tümleci Zaman tamamlayıcısı Zarf Tümleci Durum tamamlayıcısı B.li Nesne Öznenin eyleminin etkilediği Özne Yüklemdeki eylemin gerçekleģtiği lgu Belirtili Nesne Öznenin eyleminin etkilediği Nesne Z.T Yükl. Yükl. Nesne Nesne Öznenin, eylemiyle etkilediği www.nizamettinugur.gen.tr / 23