3. Kuşak Bilişsel Davranışçı Terapiler. Psikoterapi Kuramları II

Transkript

1 3. Kuşak Bilişsel Davranışçı Terapiler Psikoterapi Kuramları II

2 Bilişsel Davranışçı Terapilerde 3 Kuşak Bilişsel Davranışçı Terapiler Watson ın (1925) davranışçı çalışmalarıyla başlamıştır. O zamandan bu yana Bilişsel Davranışçı Terapilerde 3 dalganın geçtiği söylenebilir; 1. Kuşak (Davranışçı ekol) 2. Kuşak (Bilişsel davranışçı ekol) 3. Kuşak (Bilinçli farkındalık temelli ekoller) 2

3 Bilişsel Davranışçı Terapilerde 3 Kuşak 1. Kuşak Davranışçılık 2. Kuşak Bilişsel davranışçı ekol İşlevsel olmayan davranışlarda işlevsel olmayan bilişler 3. Kuşak Bilgece farkındalık (mindfulness), kabul, içgörü İşlevsel olmayan davranışlar ile işlevsel olmayan bilişler arasında 3

4 1. Kuşak Uygulamalarda davranışların gözlenmesine, yordanmasına ve değişimlenmesine odaklanılmış ve sonrasında bu teknikler psikoterapi yaklaşımları olarak da kullanılmıştır. Uyarıcı ve tepki arasındaki nesnel ilişkiye yapılan aşırı vurgu eleştirilmiştir. 4

5 2. Kuşak Bu kuşakta, uyarıcı ve tepki arasındaki ilişkide bilişlerin önemine vurgu. Bu kuşağın tedavi yaklaşımlarındaki amaç; işlevsel olmayan düşünce ve davranışlar değiştirilmesi (Beck 1964). Bilişsel Terapisi ve Akılcı Duygusal Davranışçı Terapi 5

6 3. Kuşak İçgörü, farkındalık (mindfullness) ve kabul ile ilgili yaklaşımlar baskın. İkinci kuşakta işlevsel olmayan düşünceler ve davranışlar arasındaki tüm etkileşimlerde kişinin içsel yaşantıları ihmal edilmekte. Üçüncü kuşakta odak içsel yaşantılara kaydırılmıştır. İçsel yaşantılar, üçüncü bir kişi tarafından açıkça gözlemlenip değerlendirilemeyeceği için kişinin tüm bunları kendi farkındalığı üzerinden ortaya koyması beklenmektedir. Bu kuşakta içsel deneyime dair farkındalık teşvik edilmektedir. Ayrıca üçüncü kuşakta farkındalığın devamında kabul sürecinin altı çizilmektedir. 6

7 * 3. kuşak yaklaşımlarla birlikte BDT alan yazınında «duygu» daha görünür hale gelmeye başlamıştır 7 (Vatan, 2016).

8 3. Kuşak Psikoterapiler 1) Bilinçli Farkındalık Temelli Bilişsel Terapi. 2) Diyalektik Davranış Terapisi. 3) Kabul ve Kararlılık Terapisi. 8

9 Bilinçli Farkındalık Temelli Bilişsel Terapiler (Mindfulness Based Cognitive Therapy) Bilinçli Farkındalık Temelli Stres Azaltma (Mindfulness-Based Stress Reduction ) 9

10 Bilinçli Farkındalık (Mindfulness) Kavramı «Bilinçli farkındalık yaşadığımız anda kendimizde ve etrafımızda gerçekleşenleri oldukları gibi fark etmek; zihnimizden geçen düşünceleri, yaşadığımız duyguları, vücudumuzdaki hisleri oldukları gibi algılamak ve gerçekleşenleri isimlendirmeden ve yargılamadan an be an onlarla kalabilmek, bununla birlikte dalgın ya da dikkati dağılmış olmamaktır.» 10

11 Mindfulness kavra ı içi 2 ekol Modern anlamıyla bilinçli farkındalık kavramına yönelik yürütülen çalışmalar, iki ekol üzerinde temellenmektedir. Langer için bilinçli farkındalık, Dikkatin o anda olup bitenlere açık, ama aynı zamanda da anın içinde tutulabildiği, esnekliğin ve yaratıcılığın ortaya çıkışını kolaylaştıran bir zihinsel süreç Kabat-Zinn için bilinçli farkındalık Bilinçli farkındalık, kişinin o anda, dıştan ya da içten gelen uyarıcıları, yargılamadan, eleştirmeden, merak, anlayış, şefkat ve kabullenicilikle izlediği bir zihinsel süreç. 11

12 Kabat-Zinn için bilinçli farkındalık Neresi olursa olsun, o anda olduğumuz yer ile gerçekten bağlantıda olabilmek için, yaşamakta olduğumuz şimdiki ana gömülmemize yetecek kadar uzun süre duraklamamız gerekir. Çoğu kez bunu yapmak yerine, geçmişle, yani zaten olmuşla ve henüz yaşanmamış olan gelecekle meşgulüzdür. Yolumuzu bulmak için dikkatimizi fazlasıyla şimdiki ana vermemiz gerekmektedir. Şimdiki an içinde yaşadığımız, büyüdüğümüz, hissettiğimiz ve değiştiğimiz yegane zamandır (Kabat-Zinn, 1994). 12

13 Kabat-Zinn e göre farkındalık, üzüntü, kaygı, endişeler, korkulardan kaçınmak yerine onlara yaklaşabilmeyi ve kabullenmeyi içerir. Kabullenme uyum gösteremeyen bir davranışı onaylamak/kabul etmek demek değildir. Aksine; kabullenme davranış değişiminden önce gelir. 13

14 Bilinçli farkı dalıktaki te el tutumlar (KabattZinn, 2009) Yargılayıcı olmama Sabır Hırslanmamak Acemi zihni Kabul Güven Oluruna Bırakmak 14

15 Bilinçli farkındalıktaki temel tutumlar 1. Yargılayıcı olmama: Yaşantılarımızla ilgili çok sayıda genelleştirilmiş yargılarımız vardır. Hemen hemen her gördüğümüz şey için bir etiketimiz ve sınıflandırmamız vardır: iyi kötü, nötr Tüm bu yargılar zihnimizin bir şeyleri sevmek ve sevmemekle fazlasıyla meşgul olmasına neden olur. 15

16 hoşa gitmeyen yaşantılardan daha az etkilenmek nasıl mümkün olur? Yaşam üzüntülerle doludur. Sürekli olarak keyif veren durumları arttırmayı ve sıkıntı verenleri azaltmayı düşünerek yaşamın olası zenginliğini azaltırız. Sevmediğimiz şeylerden kaçınır ve onları göz ardı ederiz ve sevdiğimiz şeylere yöneliriz, oysaki yaşamda olumlu, olumsuz veya nötr her şey geçicidir. 16

17 Yaşamlarımızda stresi kontrol altına almak için etkin bir yol; yapmamız gereken ilk şey bu otomatik yargıların farkında olmaktır. Bilinçli farkındalık alıştırmalarında zihnimizde bir şeyleri yargılamakta olduğumuzu fark ettiğimizde bunu hemen durdurmak zorunda değiliz. Tek ihtiyacımız olan neler olduğunun farkında olmaktır. Yargılarımızı yargılamamamız gerekir. 17

18 Bilinçli farkındalıktaki temel tutumlar 2. Sabır Sabır her şeyin bir vakti olduğunu kabul etmek ve anlamaktır. Bir çocuk kelebeğe kozasını açarak yardımcı olmaya çalışabilir ama Bazı zamanları daha iyi zamanlara tercih etmememiz gereklidir. Sabırlı olmak her bir ana açık olmak, onu olduğu gibi kabul etmek ve her şeyin bir zamanı olduğunu bilmektir. 18

19 Bilinçli farkındalıktaki temel tutumlar 3. Acemi zihni Şu anın zenginliği aynı zamanda yaşamın kendi zenginliğidir. «Her şeyi ilk defa oluyormuş gibi» görmeye istekli olmak Çünkü hiçbir an bir diğeriyle aynı değildir. Her bir an biriciktir. 4. Güven Kendinize ve hislerinize temel bir güven duygusu geliştirmek meditasyon eğitiminin önemli bir özelliğidir. Bazen kişi kendisinden daha gelişmiş ve daha bilge olduğunu düşünerek onu taklit eder ve o ne derse sorgulamadan yapar. Kendi dışınızda biri olmanız mümkün değildir, sizin tek umudunuz tamamıyla kendiniz olmak olmalıdır. 19

20 Bilinçli farkındalıktaki temel tutumlar 5. Hırslanmamak Hemen hemen yaptığımız her şeyi bir amaç uğruna, bir şeyleri elde etmek veya bir yerlere gelmek için yaparız. Meditasyon insanların yaptığı tüm aktivitelerden farklıdır. Çok çalışma ve enerji gerektirmesine rağmen aslında meditasyon hiçbir şey yapmamadır. 20

21 Bilinçli farkındalıktaki temel tutumlar 5. Hırslanmamak Meditasyon yaparken rahatlayacağım, aydınlanacağım, acımı kontrol edeceğim veya daha iyi bir insan olacağım demek zihninize nasıl olmanız gerektiği ile ilgili bir düşünce getirir. Eğer gerginsen o halde sadece gerginliğe dikkatini ver. 21

22 Eğer kendini eleştiriyorsan yargılayan zihnin meşguliyetini gözlemle. Sadece izle. Biz bu şekilde basitçe şu anda yaşamakta olduğumuz her şeyi olduğu gibi kabul ediyoruz. 22

23 Bilinçli farkındalıktaki temel tutumlar 6. Kabul Bilinçli farkındalık şu anda var olan yaşantıların kabullenilerek farkında olunmasıdır. Duygularımız iyi de olsa, rahatsız edici de hoş karşılanmalı, kabullenilmeli ve onlara kesinlikle eşit davranılmalıdır; her iki duygu da bizimdir. 23

24 Endişemize, üzüntümüze, nefretimize ve tutkumuza nazikçe ve saygıyla yaklaşmak; ona karşı direnmemek Onun doğasını anlayarak bu duygularla dayanışma içinde olmamız gerekir. 24

25 Bilinçli farkındalıktaki temel tutumlar 7. Oluruna Bırakmak İçsel yaşantılarımıza dikkatimizi verdiğimizde, zihnin tutunmak istediği belli düşünceler, duygular ve durumlar olduğunu keşfederiz. Benzer şekilde kurtulmaya, önlemeye veya kendimizi korumaya çalıştığımız birçok düşünce, duygu ve durum var. 25

26 Meditasyon uygulamalarında bazı yaşantılarımızı yüceltirken diğerlerini kabul etmeme eğilimimizi bir kenara koyar, bunun yerine onu olduğu gibi yaşar ve onu an be an gözlemleyebilmek için alıştırmalar yaparız. Zihnimize geçmiş ve gelecekle ilgili düşünceler geldiğinde, onları serbest bırakır ve sadece izleriz. Zihnimizdekileri oluruna bırakmak bize zor geliyorsa, dikkatimizi bu düşüncelere tutunmanın nasıl bir duygu olduğuna yönlendirebiliriz. Düşünceleri serbest bırakmak bizim için o kadar da yabancı bir deneyim değildir. 26

27 Bilinçli farkındalık kavramı, bir yandan bilinçli farkındalık egzersizleri sırasında deneyimlenen durumsal bir yaşantı olarak (state) kavramlaştırılırken, diğer yandan da geliştirilebilen bir beceri, hatta farkında olunmadan edinilmiş bir kişilik özelliği (trait) olarak da değerlendirilmektedir. 27

28 Bilinçli Farkındalık Temelli Bilişsel Terapiler Kabat Zinn in «bilinçli farkındalık temelli stres azaltma» yönteminden yola çıkılarak Segal, Williams ve Teasdale tarafından için geliştirilmiştir. Bilinçli Farkındalık Temelli Stres Azaltma ve BDT nin birleşimidir. Amacı depresyonla ilgili otomatik düşüncelerin arasına girerek danışanlara bu uyarıcıları yargılamadan gözlemleyip kabul etmeyi öğretmek 28

29 Bilinçli Farkındalık Temelli Stres Azaltma Jon Kabat-Zinn ve meslektaşları tarafından geliştirilmiş zihinbeden müdahale programı Haftalık 2-2,5 saat, 8 hafta, son 2 haftada 1 tam gün oturumu Zihinsel ve fiziksel standartlaştırılmış farkındalık egzersizleri; Vücut tarama egzersizleri Dikkati nefese odaklayan zihinsel egzersizler Vücutsal duyuların farkına varmaya odaklanan fiziksel egzersizler 29

30 Egzersizlere ek olarak, bilgi sağlanır ve tartışma yoluyla; stres, stres yönetimi ve bilinçli farkındalığın günlük durum ve kişilerarası iletişimde nasıl uygulandığı konularına açıklık getirilir. Oturumlar dışında; ses kayıtları ve yönlendirilmiş egzersizler aracılığıyla, katılımcılar her gün dakika uygulama yapmaya teşvik edilir. 30

31 Bilinçli Farkındalık Temelli Bilişsel Terapilerin Etkililiği Depresif ataklar arasında uygulanabilir ve bir sonraki olası atakta oluşabilecek yatkınlıklara müdahale etmeyi amaçlar Bipolar Bozukluk ta özellikle kaygının azaltılması Kaygı bozuklukları TSSB Psikosomatik Bozukluklar 31

32 Diyalektik Davranış Terapisi Dialectical Behavior Therapy 32

33 Cehennemdeydim Sanki ben değildim onları yaşayan, başka biri yaşatıyordu bana. Kendimi tamamıyla bomboş hissediyordum. Neler olduğunu kesinlikle anlamıyordum, anlatamıyordum. Linehan 33

34 Linehan kendi deneyimlerini, bir türlü kontrol altına alamadığı kendini öldürme dürtüsünü ve kendine zarar verme davranışlarını nasıl işlevsel hale getirerek başka bir sürü insanın hayatına dokundu? Aslında Linehan kendisine verdiği sözü tuttu; Cehennemdeydim ve kendime bir yemin ettim. Bu cehennemden çıktığım zaman, geri gelip diğerlerini de alacağım. 34

35 Linehan sınır kişilik bozukluğu olan hastalarla bilişsel davranışçı terapi ile çalışırken hastaların terapiyi bırakma oranlarının oldukça yüksek olduğunu gözlemlemişti. Hastaların tedavilerini yarım bırakmadaki temel gerekçeleri terapistlerin doğrudan değişim yaratmaya odaklanmalarıydı. 35

36 Diyalektik kavramı Bir sistemi anlamak için sadece bütün ve parçalara bakmak yeterli değildir; parçaların birbirleriyle ve her parçanın bütünle ilişkisinin anlaşılması gerekir DDT modeli, sınır kişilik bozukluğuna sahip bireylerde diyalektik bir eksikliğin varlığına işaret eder Gerçeklik çelişkilerden oluşur ve diyaletik yaklaşım bu ikilikler arasındaki gerilimleri çözmeyi amaçlar Hem birey, hem çevre sürekli değişir, terapinin amacı stabilizasyonu sağlamaktan öte, kişinin bu değişimi görmesi ve buna uyum sağlaması 36

37 Diyalektik Davranış Terapisinde 4 hedef Duygu düzenleme Farkındalık Stres toleransı Kişilerarası etkililik SKB temelinde DD eksiklikleri; psikoeğitim ve uygulama çalışmaları İçinde bulunulan «an»a yoğunlaşarak yargısız biçimde odaklanmak Kişinin acı ve stres karşısında toleransının artırılması 3 alandaki becerilerin kişiler arası ilişkilerde kullanılması 37

38 Diyalektik Davranış Terapisinde 4 aşama 1. Aşama. En uzun aşama. Suisidal, yaşam kalitesini bozan davranışların engellenmesi, davranışsal becerileri artırmak 2. Aşama. (Varsa) Travmatik deneyimler ya da deneyimlerle ilgili problemler ele alınır. SKB hastalarının %40-70 inde çocukluk çağında kötüye kullanım öyküsü bulunur. 38

39 Diyalektik Davranış Terapisinde 4 aşama 3. Aşama. Yaşam kalitesini olumsuz etkileyen sosyal, özel, mesleki problemler ele alınır 4. Aşama. Benlik saygısının artırılması ve bütünlük duygusunun sağlanması amaçlanır. 39

40 Diyalektik Davranış Terapisi Etkililiği Diyalektik davranış terapisi, Sınır kişilik bozukluğu Kaygı bozuklukları, Depresyon Yeme bozukluklarında başarı ile uygulanmaktadır. 40

41 Kabul ve Kararlılık Terapisi Acceptance and Commitment Therapy 41

42 Kabul ve Kararlılık Terapisi Hayes, Wilson ve Strosahl tarafından geliştirilmiştir. BDT'den farkı insanlara düşünceleri, duyguları, duyuları, hatıraları olayları kontrol etmek yerine onları fark etmeyi ve benimsemeyi öğretmesidir. Psikolojik sıkıntıların katılığa neden olduğunu öne sürerek psikolojik esnekliği artırmayı hedefler. 42

43 Kabul ve Kararlılık Terapisi ACT ingilizce olarak şu iki kelime ile formüle edilmiştir: Fusion with your thoughts Accept your reactions and be present Evaluation of experience Choose a valued direction Avoidance of your experience Take action Reason-giving for your behavior 43

44 Terapideki 6 aşama 44

45 Terapideki 6 aşama Bilişsel defüzyon Kabul An a odaklanma Düşüncelerin, duyguların ve olayların nasıl görüldüklerinden ziyade aslında ne olduklarının algılanmasına odaklanma Düşüncelere, duygulara ve olaylara müdahale etmeden oldukları gibi deneyimlenmesi Şimdi ve burada olup bitene odaklanma, anın içine dahil olma, şimdi ve burada olup bitenin gözlemcisi değil deneyimleyicisi olma 45

46 Terapideki 6 aşama Bağlamsal kendindelik Değerler Kararlı davranış Düşünceleri, duyguları ve olayları gözlemleyen kendiliğin bilgilerinden öz farkındalık için yararlanma İdeal benliğin önemli bölümlerinin keşfi Kişisel değerlere göre hedefler belirleyip bunların sorumluluğunu alarak söz konusu hedeflere doğru ilerleme 46

47 Kabul ve Kararlılık Terapisi Etkililiği Kronik ağrı, Kilo kontrolü, Anksiyete, Epilepsi kontrolü, Sigaranın bırakılması, Kendine zarar verme davranışları, Psikoz, İşyeri stresi, Diabet yönetimi, Yeme bozuklukları, Tükenmişlik gibi alanlarda kanıta dayalı olarak etkinliği gösterilmiştir. 47