Katılım Bankacılığının Gelişimi Ve Türk Bankacılık Sistemi İçerisindeki Etkinliğinin Araştırılması

Transkript

1 T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANA BİLİM DALI FİNANS BİLİM DALI Yüksek Lisans Tezi Katılım Bankacılığının Gelişimi Ve Türk Bankacılık Sistemi İçerisindeki Etkinliğinin Araştırılması Ömer KAYA Tez Danışmanı Prof. Dr. Ahmet KÖSE İSTANBUL 2010

2 Katılım Bankacılığının Gelişimi Ve Türk Bankacılık Sistemi İçerisindeki Etkinliğinin Araştırılması Ömer KAYA ÖZ Bu çalışmada Türkiye deki katılım bankacılığının genel durumu ve katılım bankacılığındaki büyümenin bankacılık sistemine göre etkinlik yönünden durumu araştırılmıştır. Katılım bankaları, özellikle mevduat bankalarının faaliyet alanı içerisinde yer aldıklarından dolayı, ilk önce mevduat bankalarına genel olarak değinilmiş olup, sektör içindeki durumlarının analizi yapılmıştır. Ardından faizsiz bankacılığın gelişimi, işleyişi ve dünyadaki durumuna değinilerek, Türkiye de faizsiz bankacılığı ifade eden katılım bankacılığı ele alınmıştır. Katılım bankacılığının sektör içerisindeki genel durumu ve gelişiminden sonra, dönem aralığı itibariyle Veri Zarflama Analizi (VZA) yöntemi ile göreli olarak etkinliği incelenmiştir. ABSTRACT In this paper the general situation of Participation Banks (Islamic Banks) and the growth of participation banking (Islamic Banking) in matters of efficiency in the banking system are discussed. As Participation Banks are within the field of activity of Deposit Banks, first Deposit Banks have been analyzed on a general basis and then the situation of Participation Banks in the sector have been discussed. Afterwards the analysis of the development, operational functions and the global situation of interest-free banking, the interest-free banking sector known as Participation Banking in Turkey has been discussed. After the review of the general situation and development of Participation Banking in the sector, the terms have been analyzed relatively with the Data Envelopment Analysis methodology. iii

3 ÖNSÖZ Katılım bankacılığının son dönemlerdeki gelişimi ve bankacılık sistemi içerisindeki payının artışı dikkat çekicidir. Fakat katılım bankacılığının gelişimini sadece büyüme göstergeleri ile değerlendirmek yanıltıcı olabilir. Çünkü bilindiği üzere bankacılık da bir süreçtir ve her süreç gibi belirli kaynakları kullanarak çıktı üretmektedir. Bir süreçte en önemli performans göstergelerinden biri de hiç kuşkusuz sürecin etkinliğidir. Dolayısıyla mevduat bankacılığından farklı iş süreçleri ve teknikler ile yönetilen katılım bankacılığının bu gelişim sürecindeki etkinliğinin de değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu çalışma kapsamında, genel olarak Türkiye deki bankacılık sistemine ve mevduat bankacılığının durumuna, ardından faizsiz bankacılık ile Türkiye deki yansıması olan katılım bankacılığının durumuna değinilmiş ve mevduat bankaları ile karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesi ele alınmıştır. Son olarak katılım bankalarının dönem aralığı itibariyle etkinlik yönünden durumu incelenmiş olup, katılım bankacılığının mevduat bankacılığı ile karşılaştırılması yapılmıştır. Bu araştırmanın tamamlanmasında göstermiş olduğu yönlendirici ve yapıcı katkılarından dolayı tez danışmanım Prof. Dr. Ahmet Köse ye, verdikleri moral ve destek için aileme ve arkadaşlarıma sonsuz teşekkürlerimi sunarım. iv

4 İÇİNDEKİLER ÖZ... İİİ ABSTRACT... İİİ ÖNSÖZ... İV TABLOLAR...X GRAFİKLER... Xİ ŞEKİLLER...Xİİ KISALTMALAR LİSTESİ... Xİİİ GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM FİNANSAL SİSTEM VE TÜRK BANKACILIK SİSTEMİ Finansal Sistem Ve Unsurları Finansal Sistemin Fonksiyonları Türkiye deki Finans Sistemi Türkiye de Bankacılık Sistemi Türk Bankacılığının Gelişimi Osmanlı Döneminde Bankacılık Cumhuriyet Dönemi Sonrası Bankacılık Türk Bankacılığının Finans Sistemindeki Yeri ve Temel Özellikleri Türk Mevduat Bankacılığı Sektörünün Analizi Türk Mevduat Bankacılığı Sektörünün Sorunları...26 v

5 İKİNCİ BÖLÜM FAİZSİZ BANKACILIK VE TÜRKİYE DEKİ KATILIM BANKACILIĞI Faizsiz Bankacılık Faizsiz Bankacılığın Tarihsel Gelişimi Dünyada Faizsiz Bankacılık Faizsiz Bankacılık ve Yöntemleri Fon Toplama Yöntemleri Cari Hesaplar Yatırım Hesabı Tasarruf Hesapları Fon Kullandırma Yöntemleri Mudaraba Müşaraka Selem Yöntemi Murabaha Taksitli Satış İcara İcara ve İktina Karz-ı Hasen Sukuk Türkiye de Katılım Bankacılığı Katılım Bankacılığının Gelişimi Katılım Bankacılığının İşleyişi Fon Toplama Yöntemleri Özel Cari Hesaplar Katılma Hesapları Fon Kullandırma Yöntemleri Kurumsal Finansman Desteği Bireysel Finansman Desteği Finansal Kiralama...45 vi

6 Mal Karşılığı Vesaikin Finansmanı Kar-Zarar Ortaklığı Yatırımı Katılım Bankalarının Finans Sistemindeki Yeri ve Temel Özellikleri Mevduat ve Kredi Açısından Finans Sistemindeki Yeri Katılım Bankacılığının Temel Özellikleri Katılım Bankalarının Mevduat Bankalarıyla Karşılaştırılması Katılım Bankalarının Mevduat Bankaları ile Benzerlikleri Katılım Bankalarının Mevduat Bankaları ile Farklılıkları Katılım Bankacılığı Sektör Analizi Katılım Bankalarının Sorunları Katılım Bankalarının Değerlendirmesi...65 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ETKİNLİK KAVRAMI, BANKACILIKTA ETKİNLİK VE ETKİNLİK ANALİZLERİ Etkinlik Kavramı ve Etkinliğe İlişkin Temel Kavramlar Teknik Etkinlik Fiyat Etkinliği Ölçek Etkinliği Bankacılık Sektöründe Etkinlik Bankacılık ve Etkinlik Bankacılıkta Etkinlik Ölçümü Bankacılıkta Etkinlik Ölçüm Yöntemi Girdi ve Çıktının Belirlenmesi Etkinlik Analizleri Oran Analizi Parametrik Yöntemler Stokastik Sınır Yaklaşımı Serbest Dağılım Yaklaşımı...76 vii

7 Kalın Sınır Yaklaşımı Parametrik Olmayan Yöntemler Veri Zarflama Analizi Serbest Atılabilir Zarf Modeli...79 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM VERİ ZARFLAMA ANALİZİ Veri Zarflama Analizinin Genel Çerçevesi VZA Tarihçesi VZA nın Tanımı Temel Veri Zarflama Analizi Modelleri CCR Modeli Girdi Odaklı CCR Modeli Ve Grafik Gösterimi Çıktı Odaklı CCR Modeli Ve Grafik Gösterimi BCC Modeli Girdi Odaklı BCC Modeli Ve Grafik Gösterimi Çıktı Odaklı BCC Modeli Ve Grafik Gösterimi Aylak Değişkenler VZA ve Ölçek Etkinliği Ölçeğe Göre Artan ve Azalan Getiri Kavramları Malmquist Toplam Faktör Verimliliği Endeksi Veri Zarflama Analizinin Uygulama Adımları Karar Birimlerinin Belirlenmesi Girdi ve Çıktı Seçimi Uygun VZA Modelinin Seçilmesi Referans Kümesinin Belirlenmesi Etkinlik Değerlerinin Değerlendirilmesi Etkin Olmayan Birimler için Hedef Belirlenmesi viii

8 Sonuçların Değerlendirilmesi VZA nın avantajları ve dezavantajları BEŞİNCİ BÖLÜM KATILIM BANKACILIĞININ TÜRK BANKACILIK SİSTEMİ İÇERİSİNDEKİ ETKİNLİĞİNİN ARAŞTIRILMASI Amaç Yöntem Uygulama Karar Birimlerinin Seçilmesi Girdi ve Çıktının Belirlenmesi VZA İle Ölçülen Göreli Etkinlik Sonuçlarının Değerlendirilmesi Katılım Bankalarının Göreli Etkinliklerinin Yıllara Göre İncelenmesi Albaraka Türk Katılım Bankası A.Ş Kuveyt Türk Katılım Bankası A.Ş Asya Katılım Bankası A.Ş Türkiye Finans Katılım Bankası A.Ş Mevduat Bankaları İle Katılım Bankalarının Etkinlik Karşılaştırması121 SONUÇ KAYNAKÇA EKLER ix

9 TABLOLAR Tablo 1. Türk Mevduat Bankacılığı Sektöründe Banka Sayısı...19 Tablo 2. Türk Mevduat Bankacılığı Sektöründe Şube Sayısı...19 Tablo 3. Türk Mevduat Bankacılığı Sektöründe Çalışan Sayısı...20 Tablo 4. Türk Mevduat Bankacılığı Sektöründe Banka Başına Şube Sayısı...21 Tablo 5. Türk Mevduat Bankacılığı Sektöründe Şube Başına Çalışan Sayısı...21 Tablo 6.Türk Mevduat Bankalarının Gruplara Göre Aktif Yüzdesi...24 Tablo 7.Türk Mevduat Bankalarının Gruplara Göre Mevduat Yüzdesi...25 Tablo 8.Türk Mevduat Bankalarının Gruplara Göre Kredi Yüzdesi...25 Tablo 9.Mevduat Bankaları Mevduatları ve Katılım Bankaları Toplanan Fonları (Milyon TL)...49 Tablo 10.Mevduat Bankaları Kredileri ve Katılım Bankaları Kullandırılan Fonları (Milyon TL)...50 Tablo 11.Katılım Bankaları Toplam Kar Payı Gelir ve Giderleri (Milyon TL)...62 Tablo 12.Katılım Bankaları Toplam Kar Payı Dışı Gelir ve Giderleri (Milyon TL).62 Tablo 13.Karar Birimlerine Ait Veriler (Girdi Odaklı CCR)...82 Tablo 14.Girdi Odaklı CCR Etkinlik Değerleri...84 Tablo 15.Karar Birimlerine Ait Veriler (Çıktı Odaklı CCR)...86 Tablo 16.Girdi ve Çıktı Odaklı CCR Etkinlikleri...87 Tablo 17.Girdi Odaklı BCC ve CCR Etkinlik Değerleri...90 Tablo 18.Girdi ve Çıktı Odaklı BCC Etkinlikleri...93 Tablo 19.Çalışmaya Konu Bankaların Gruplara ve Analiz Dönemlerine Göre Sayıları Tablo 20.Analizde Kullanılan Girdi ve Çıktı Kalemleri Tablo 21.Albaraka 2007 Girdi Odaklı Analiz Hedef Raporu Tablo 22.Albaraka 2007 Çıktı Odaklı Analiz Hedef Raporu Tablo 23.Kuveyt Türk 2004 Girdi Odaklı Analiz Hedef Raporu Tablo 24. Kuveyt Türk 2004 Çıktı Odaklı Analiz Hedef Raporu Tablo 25.Bank Asya 2006 Girdi Odaklı Analiz Hedef Raporu Tablo 26.Bank Asya 2006 Çıktı Odaklı Analiz Hedef Raporu Tablo 27.Family Finans Girdi Odaklı Etkinlik Değerleri Tablo 28.Family Finans Çıktı Odaklı Etkinlik Değerleri Tablo 29.Türkiye Finans 2008 Girdi Odaklı Analiz Hedef Raporu Tablo 30.Türkiye Finans 2008 Çıktı Odaklı Analiz Hedef Raporu x

10 GRAFİKLER Grafik 1. Türk Mevduat Bankacılığı Sektörü Toplam Aktifler (Milyar TL)...22 Grafik 2. Türk Mevduat Bankacılığı Sektörü Toplam Aktifler (Milyar USD)...23 Grafik 3. Türk Mevduat Bankacılığı Sektörü Aktif Gelişimi...23 Grafik 4.Türk Mevduat Bankacılığı Sektörü Pasif Dağılımı...26 Grafik 5.Finans Sektörü, Bankacılık Sektörü ve Katılım Bankalarının Toplam Aktifleri (Milyon TL)...47 Grafik 6.Bankacılık Sektöründe Katılım Bankalarının Payları...48 Grafik 7.Mevduat-Toplanan Fonlar Yönünden Mevduat ve Katılım Bankalarının Yüzdesi...49 Grafik 8.Krediler-Kullandırılan Fonlar Yönünden Mevduat ve Katılım Bankaları (%)...51 Grafik 9.Kredi/Mevduat ve Kullandırılan/Toplanan Fonlar Oranı...52 Grafik 10.Katılım Bankaları Şube Sayısı...57 Grafik 11.Katılım Bankalarının Personel Sayısı...57 Grafik 12.Katılım Bankaları Toplam Aktifleri (Milyon TL)...58 Grafik 13.Katılım Bankaları Pasif Yapısı...59 Grafik 14.Katılım Bankaları Toplanan Fonlar (Milyon TL)...60 Grafik 15.Katılım Bankalarında Toplanan Fonlarda TP ve YP Payı...61 Grafik 16.Katılım Bankaları Kullandırılan Fonlar (Milyon TL)...61 Grafik 17.Katılım Bankaları Net Karı (Milyon TL)...63 Grafik 18.Albaraka Girdi Odaklı Etkinlik Değerleri Grafik 19.Albaraka Çıktı Odaklı Etkinlik Değerleri Grafik 20.Kuveyt Türk Girdi Odaklı Etkinlik Değerleri Grafik 21.Kuveyt Türk Çıktı Odaklı Etkinlik Değerleri Grafik 22.Bank Asya Girdi Odaklı Etkinlik Değerleri Grafik 23.Bank Asya Çıktı Odaklı Etkinlik Değerleri Grafik 24.Anadolu Finans Girdi Odaklı Etkinlik Değerleri Grafik 25.Anadolu Finans Çıktı Odaklı Etkinlik Değerleri Grafik 26.Türkiye Finans Girdi Odaklı Etkinlik Değerleri Grafik 27.Türkiye Finans Çıktı Odaklı Etkinlik Değerleri Grafik 28.Mevduat ve Katılım Bankalarının Etkinliklerinin Karşılaştırılması Grafik 29.Mevduat ve Katılım Bankalarının Ölçek Etkinliklerinin Karşılaştırılması xi

11 ŞEKİLLER Şekil 1.Tek Girdi-Çıktı Bileşimi İçin Üretim Sınırı...69 Şekil 2.Girdi Odaklı CCR Etkinliği...83 Şekil 3.Çıktı Odaklı CCR Etkinliği...86 Şekil 4.Girdi Odaklı BCC Etkinliği...89 Şekil 5.Çıktı Odaklı BCC Etkinliği...92 Şekil 6.Etkinlik Ölçümü ve Aylak Değişken...94 Şekil 7.CCR ve BCC Etkinlik Sınırları...96 Şekil 8.Malmquist Endeksi...97 xii

12 KISALTMALAR LİSTESİ ATM : Otomatik Para Transferi BCC : Banker Charnes Cooper BDDK : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu CCR : Charnes Cooper Rhodes CRS : Constant to Return Scale (Ölçeğe Göre Sabit Getiri) DESİYAB : Devlet Sanayi İsçi Yatırım Bankası GCC : Gulf Cooperation Council (Körfez İşbirliği Konseyi) GTE : Genel teknik etkinlik IMF : Uluslar arası Para Fonu ITFC : International Islamic Trade Finance Corporation (Uluslararası İslami Ticari Finansman Kuruluşu) İMKB : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası KVB : Karar Verme Birimi KZOB : Kar ve Zarar Ortaklığı Belgesi LTE : Lokal Teknik Etkinlik MTFV : Malmquist Toplam Faktör Verimliliği OPEC : Organization of Petroleum Exporting Countries (Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü) ÖFK : Özel Finans Kurumu SE : Scale Efficiency (Ölçek Etkinliği) SEP : Saudi Export Program (Suudi İhracat Programı) SPK : Sermaye Piyasası Kurulu TBB : Türkiye Bankalar Birliği TCMB : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası TKBB : Türkiye Katılım Bankaları Birliği TMSF : Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu TP : Türk Parası VRS : Variable Return to Scale (Ölçeğe Göre Değişken Getiri) VZA : Veri Zarflama Analizi YP : Yabancı Para xiii

13 GİRİŞ Türkiye de faizsiz bankacılık 1985 yılında başlamış olup, faizsiz bankacılık prensibine dayalı olarak çalışan bu bankalar, 2005 yılına kadar Özel Finans Kurumu adı altında faaliyet göstermişler ve 2005 yılında kabul edilen 5411 sayılı Bankacılık Kanunuyla beraber Katılım Bankası adıyla faaliyetlerine devam etmektedirler. Son yıllarda katılım bankacılığında yaşanan gelişmeyle beraber, finansal piyasalarda yaşanan dalgalanmalardan, çalışma prensipleri gereği fazla etkilenmemeleri, bu bankalara olan ilgiliyi arttırmıştır. Fakat katılım bankacılığındaki bu gelişmenin sadece finansal verilere bakarak yorumlanması yanıltıcı olabilir. Çünkü bankacılık da belirli girdiler ile belirli çıktıların üretiminin gerçekleştiği bir süreçtir ve bir sürecin en önemli başarı göstergelerinden biri de sürecin etkinliğidir. Bu çalışmanın birinci bölümünde Türkiye deki bankacılık sisteminin tarihsel gelişimi ve mevduat bankacılığının genel ve sektör içerisindeki durumu ele alınmaktadır. İkinci bölümde ise ilk önce faizsiz bankacılığın gelişimi, dünyadaki durumu ve dünyadaki faizsiz bankacılığın genel olarak işleyişi yer almaktadır. Ardından Türkiye deki katılım bankacılığının gelişimi, genel durumu ve mevduat bankacılığı ile karşılaştırmasına yer verilmiştir. Üçüncü bölümde; etkinlik kavramı hakkındaki temel bilgiler, bankacılık sektöründeki etkinlik kavramı ve etkinliğin ölçümünde kullanılan analiz türleri yer almaktadır. Dördüncü bölümde; çalışma kapsamındaki etkinlik analizinde kullanılan Veri Zarflama Analizi yöntemi hakkındaki genel bilgiler ile beraber, yöntemde yer alan temel kavramlar hakkında bilgilere yer verilmiştir. 1

14 Beşinci Bölümde; Türkiye deki katılım bankalarının göreli olarak etkinlik sonuçları ayrı ayrı değerlendirilmiş olup, katılım bankacılığının banka grupları bazında etkinlikleri karşılaştırılmıştır. 2

15 BİRİNCİ BÖLÜM FİNANSAL SİSTEM ve TÜRK BANKACILIK SİSTEMİ 1.1.Finansal Sistem Ve Unsurları Tüketim fazlası olan birimlerin tasarruflarının, tüketim açığı olan birimlerin kullanımına sunulmasını çeşitli finansal araçlar ile sağlayan ortama finansal piyasalar denir. Bir ekonomide fon arz edenler, fon talep edenler, yatırım ve finansman araçları, yardımcı kuruluşlar ile hukuki ve idari düzen finansal sistemi oluşturur. 1 Dolayısıyla bir ekonomide finansal sistemin temel işlevi, fon arz eden birimler ile fon talep eden birimler arasındaki ilişkinin etkin olması ile beraber fonların kesintisiz olarak akışını sağlamaktır. Ekonominin sağlıklı işlemesini sağlayan finansal sistemin temel unsurları yukarıda da değinildiği üzere; fon arz edenler, fon talep edenler, finansal aracılar, finansal araçlar ve yasal düzenlemeler şeklinde sıralanabilir. Bu unsurları şu şekilde açıklayabiliriz. 2 Fon Arz Edenler ve Fon Talep Edenler: Ekonomide belirli zaman dilimi içerisinde, elde ettikleri gelirden fazlasını harcama eğilimi gösteren birimler fon talep eden birimleri oluşturmaktadır. Belirli zaman dilimi içerisinde elde ettikleri gelirlerinin bir kısmını tasarruf eden ve bu tasarruflarını bir çıkar karşılığında, fonlara ihtiyaç duyan birimlere sunanlar ise fon arz eden birimleri oluşturmaktadır. Finansal Aracılar: Fon talep eden ile fon arz edenler arasındaki fon transferini sağlayan birimler finansal aracılar olarak tanımlanmaktadır. 1 (Çevrimiçi) 29 Eylül Gürel Konuralp, Sermaye Piyasaları, 2.bs, İstanbul, Alfa yayınları, 2005,s

16 Finansal Araçlar: Finansal araçlar, ekonomide fonların fon arz edenlerden fon talep edenlere akışını sağlayan belgeler ya da menkul kıymetlerdir. Yasal Düzenlemeler: Finansal sistemin işleyişini kontrol etmek ve düzenlemek için çeşitli yasal düzenlemeler ile birlikte denetim birimlerine ihtiyaç vardır. Devlet ekonomi planlaması çerçevesinde gerekli yasal düzenlemeleri yapar ve denetim kurumları aracılığı ile finansal sistemi denetim altında tutar. 1.2.Finansal Sistemin Fonksiyonları Finansal sistem, temel işlevi olan fon toplama ve fon kullandırma sürecine bağlı olarak ekonomik birimler ve ülke ekonomisi arasındaki yaşamsal bağı oluşturmaktadır. Yatırımlar için gerekli kaynakların bulunmasıyla beraber kaynak hacminin genişletilmesinde, kaynakların etkin olarak dağılımı ve tahsisinde önemli rolleri olan finansal sistemin ekonomik büyüme üzerindeki etkisi oldukça fazladır. Finansal sistem bir takım fonksiyonları yerine getirmektedir. Bu fonksiyonlar zamana ve ekonomik çevreye göre bazı farklılıklar gösterebilmektedir. Dünyada finansal sistemler çeşitli şekillerde sınıflandırılabilir. Bankacılığa dayalı finansal sistemler ve sermaye piyasalarına dayalı finansal sistemler şeklinde ikili bir sınıflandırma vardır. Bir başka sınıflandırma sermaye piyasalarına dayalı, kaynakların rekabetçi piyasalarda oluşan fiyatlar tarafından tahsis edildiği finansal sistem, krediye dayalı, fiyatların hükümet tarafından belirlendiği sistem ve krediye dayalı ancak finansal kurumların egemen olduğu sistem şeklindedir. 3 Bir ülkenin finansal sistemi belirtilen sınıflandırmalardan hangilerini içeriyor ise o ülkenin finansal sisteminin fonksiyonlarında, bulundurduğu sınıfların yapısındaki özellikler gözlenmektedir. Örneğin Türkiye de finansal sistemin büyük bir kısmını bankacılık oluşturmaktadır. Dolayısıyla Türkiye deki finansal sistemin fonksiyonları özellikle bankacılık sisteminin işlevlerinden oluşmaktadır. 3 Ferhat Başkan Özgen, Globalleşme Sürecinde Gelişmekte Olan Ülkelerde Finans Piyasaları, (Çevrimiçi) http// 02 Eylül

17 Bu açıdan finansal sistemin fonksiyonlarını genel olarak aşağıdaki şekilde özetleyebiliriz. Finansal sistem tasarrufları riski görece az ve kar potansiyeli yüksek alanlara yönlendirmek suretiyle tasarruf yapabilme imkanına sahip ekonomik birimleri daha fazla tasarrufta bulunmaya yönlendirmektedir. Özellikle bankacılık sektörünün ağır bastığı finansal sistemlerde, çek, senet, kredi kartı, internet bankacılığı ve ATM gibi uygulamalar ödeme işlemlerinin hızlı ve etkin olarak gerçekleştirilmesine hizmet etmektedir. Finansal sistemin sağlandığı kredi imkanları ile fon talep edenler çeşitli ihtiyaçlarının finansmanını sağlamaktadırlar. Finansal sitemin bu fonksiyonu özellikle sanayinin ve dolayısıyla ekonominin gelişimi için önem arz etmektedir. Devlet izlediği ekonomi politikasında faiz oranları, döviz kurları gibi değişkenler ve bankacılık kanunu, sermaye piyasası kanunu gibi yasal düzenlemelerle hedeflediği amaçlara ulaşmak için finansal sisteme yön verebilmektedir. Dolayısıyla finansal sistemin bir fonksiyonu da devletin ekonomi politikasına aracılık etmektir. 1.3.Türkiye deki Finans Sistemi Türkiye de finansal sistemin gelişimi yolundaki adımlar 1980 den sonra ivme kazanmıştır. Çünkü Türkiye de 1980 li yılların başında Türkiye ekonomisindeki mevcut makroekonomik dengesizliklerin ortadan kaldırılması ve dışa açık serbest piyasa ekonomisinin benimsenerek istikrarlı ve sürdürülebilir bir ekonomik yapının oluşturulmasına yönelik hazırlanan ve uygulamaya konan 1980 İstikrar ve Serbestleştirme Programının önemli ayaklarından birisini de finansal sistemin serbestleştirilmesi oluşturmaktadır. Bu hedefe yönelik olarak alınan tedbirlerin sonucunda finansal sistemin derinleşmesi ve ekonominin daha çok 5

18 parasallaşması amaçlanmıştır.(çoğunlukla finansal derinleşme finansal gelişme ile eş anlamı olarak kullanılmaktadır.) 4 Yeni stratejiyi desteklemek, ekonominin serbest piyasa ekonomisi kurallarına göre yeniden yapılanmasını ve tasarrufların istikrarlı büyüme için gerekli seviyeye yükseltilmesini sağlamak amacıyla, esnek döviz kuru ve pozitif reel faiz politikası uygulanmaya başlanmış, finansal piyasaların serbestleşmesi ve derinleşmesine yönelik yasal düzenlemeler yapılmış ve kurumlar oluşturulmaya başlanmıştır. 5 Yapılan bu düzenlemelerin finans sisteminin kalbi durumunda olan bankacılık sektörünün gelişimine etkisi göz ardı edilemez boyuttadır. Bu gelişmede seçici kredi politikalarının kaldırılması, mevduat ve kredi faizlerinin serbest bırakılması, yabancı bankaların kurulmasına izin verilmesi, döviz kurlarının serbest bırakılması, bankalara döviz pozisyon bulundurma yetkisi verilmesi, döviz alım satımı ve döviz hesabı açtırılmasının serbest hale getirilmesi, liberal kambiyo düzenlemeleri gibi uygulamaların yanı sıra, sektöre ilişkin mevzuat düzenlemelerinin uluslararası normlara uydurulması için yapılan çalışmalar da etkili olmuştur. Böylece 80 li yıllarda bir taraftan karmaşık ve değişken finansal işlemlerin ortaya çıkması finansal piyasalarda belisizliği arttırırken, diğer taraftan dinamik ve rekabetçi finans sektöründeki piyasa katılımcıları olan bankalar yeni ve daha yüksek finansal risklerle karşı karşıya kalmışlardır. Böylece, finansal piyasalardaki hızlı gelişmeler bankacılık sisteminin yapısını etkilemiş ve onu risklere daha duyarlı hale getirmiştir lı yılların başlarına gelindiğinde ise, 1994 yılı finansal sektör ve bankalar açısından risklerin büyük ölçüde zarara dönüştüğü bir yıl olmuştur. Kamu açığındaki büyümeye rağmen genişleyici politika uygulamasının sürdürüldüğü bir 4 Ahmet Kerem Özdemir, Bankacılık Reformu Öncesi ve Sonrası Türk Bankacılık Sistemi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul,2006, s.4 5 Türkiye Bankalar Birliği, 50.Yılında Türkiye Bankalar Birliği ve Türkiye de Bankacılık Sistemi , İstanbul, Kasım 2008, s.14 6 Meryem Filiz, Türkiye de Bankacılık Sisteminin Regülasyonu Basel Standartları Açısından Bir Değerlendirme, Yüksek Lisans Tezi, Bursa, 2006, s

19 ortamda faiz oranlarının düşürülmesi yönündeki rasyonel olmayan ısrarcı yaklaşım nedeniyle finansal sektörde tansiyon yükselmiştir. Piyasalar tarafından gönderilen sinyallere rağmen, parasal genişleme ve finansal araçlara getirilen ek/yeni vergi gerek yurtiçi gerekse yurtdışı yatırımcıların TL cinsinden araçlardan kaçmalarına neden olmuştur. Faiz oranları rekor seviyelere yükselmiş, TL yabancı paralar karşısında değer kaybetmiş, finansal sistem küçülmüştür te yaşanan bu kriz sonrasında ekonomi 1995 sonrasında toparlanmış fakat istikrarsız politikalar neticesinde ekonomi 2000 li yıllara büyük sarsıntılar ile girmiş ve nitekim 2001 krizi yaşanmıştır. Nisan 2001 de uygulamaya başlanan güçlü ekonomiye geçiş programı, 2002 yılının başında dönemini kapsayacak şekilde revize edilmiştir. Program, ekonominin dış şoklara direncinin artırılmasını, enflasyonun düşürülmesini, kamu borçlarının azaltılmasını, mali disiplinin sağlanmasını, yapısal reformların tamamlanmasını ve bankacılık sisteminin güçlendirilmesini hedeflemiştir. Program hedeflerinin iyi tespit edilmiş olması ve döneminde disiplinli bir uygulama ile program hedeflerinin genelde gerçekleştirilmiş olması; döneminin gerek ekonomi, gerekse bankacılık sektörü açısından yeniden yapılandırılma dönemi olarak tanımlanmasını ve incelenmesini mümkün kılmıştır. Bu dönemde, programın temel prensiplerinin kararlılıkla uygulanması, siyasi istikrar ve dünya ekonomisindeki olumlu konjonktürün de yardımıyla, ekonomide ve bankacılık sisteminde olumlu yönde, önemli gelişmeler olmuştur. 8 Son birkaç yılda yaşanan küresel dalgalanmalara rağmen, ülke ekonomisi ve bankacılık sistemi uygulanan program sayesinde, geçmiş yıllara göre daha sağlıklı durmaktadır. 7 Türkiye Bankalar Birliği, a.g.e., s A.e., s.20 7

20 Genel olarak Türkiye deki finans sisteminin yapısı değerlendirildiğinde ise; finansal derinleşmenin göstergelerinden olan, finansal kurumların çeşitliliği açısından ülkemiz finans piyasası gelişmiş ülkelerin finans piyasaları ile karşılaştırıldığında; Türkiye de finansal piyasanın kurumsal açıdan yeterince çeşitlilik arz etmediği görülmektedir. Bu da finansal fonların büyüme hacmini olumsuz etkilemekte ve bu fonların daha geniş bir kitleye ulaştırılmasını zorlaştırmaktadır Türkiye de Bankacılık Sistemi Türk Bankacılığının Gelişimi Osmanlı Döneminde Bankacılık Osmanlı İmparatorluğu nun Tanzimat a kadar olan döneminde ne bankaya ne de bankacılığa benzer herhangi bir kuruluşa rastlanılmıştır. Osmanlıların geniş topraklara sahip olması ve bu toprakların her yıl ortaya artı değer koyması, halkın önemli bir kısmının gıda ve diğer temel ihtiyaçlarını karşılamasına yetmiştir. Osmanlılarda bankacılık genel bir deyişle gelişmemiştir. Osmanlıda bankacılığın gelişememesinin temelinde Osmanlıların özellikle askerlik ve yöneticilik gibi işlerle uğraşmaları yatmaktadır. Anadolu da yaşayan halkın birçoğu için tarım ve hayvancılık dışındaki alım satım kazançları, toprak (mülk) sahibi olmayan fakirlerin yapacağı bir iş olarak görülmüştür. 10 Karşılık beklenerek ödünç para verme işlemi yani faizcilik gibi faaliyetler İslam dininin faizi yasaklamasından dolayı bu gibi finansal işler Yahudi, Ermeni ve Rum gruplarınca yürütülmüştür. Bütçe açıklarını kapatmak için ilk kez 1840 yılında basılan ve kaime adı verilen kağıt paranın dış değerinin sabit kalması amacıyla kurulan İstanbul Bankası nın kısa faaliyet dönemi ve çok sınırlı kalan faaliyet alanı göz önüne 9 Suna Oksay, Finansal Piyasalarda Yeni Yasal Düzenlemeler (Reregulatıon) İhtiyacı Ve Türk Finans Sistemi, (Çevrimiçi) http// 02 Ekim Timur Bozdemir, Türk Bankacılığının Tarihsel Gelişimi ve Reel Sektöre Katkısına İlişkin Bir Araştırma, Doktora Tezi, İstanbul, 2007, s.5 8

21 alındığında, Osmanlı İmparatorluğu nda bankacılığın 1856 yılında kurulan Osmanlı Bankası ile başladığı yaygın olarak kabul edilen bir görüştür. Osmanlı İmparatorluğu nda özellikle 1839 Tanzimat Fermanı ndan sonra Devletin harcamalarının gelirlerini aştığı bir döneme girilmesi ve Devletin kaynak ihtiyacının önce kaimelerin ihracı, sonra da toplanacak vergiler karşılık gösterilerek İstanbul da faaliyet gösteren sarraf ve bankerlerden borç alınması ile karşılanmaya çalışılmasının ardından, Kırım Savaşı nın bitiminde yapılan 1856 Paris Barış Antlaşması nın, Osmanlı İmparatorluğu nun dış borç alma olanaklarını arttırmış olması, Osmanlı Bankası nın kurulmasındaki en önemli etkendir. Banka, dış borçların alınmasında dönemin Osmanlı Hükümeti ile yabancı sermaye sahipleri arasında aracılık etmek amacıyla İngiliz sermayesi ile kurulmuştur yılında Fransız sermayesi, 1875 de de Avusturya sermayesi Bankaya ortak edilmiştir. Osmanlı Bankası nı, Osmanlı İmparatorluğu nda faaliyet göstermiş diğer yabancı bankalardan ayıran en önemli özellik, Bankaya 1863 Anlaşması ile para basma ayrıcalığının tanınmış olmasıdır. 11 Osmanlı Bankası yanında İmparatorluğun yıkılmasına kadar kurulan diğer yabancı sermayeli bankalar hiçbir zaman para ve sermaye piyasası kurma, büyük ölçekli ticaret, tarım ve sanayi işletmelerini finanse etmek uğraş ve çabası içinde olmamışlar; hatta tasarrufların erimesine sebep olmuşlardır. 12 Ana faaliyet alanları Osmanlı Hazinesi için iç ve dış borç bulunması ve bunların ödenmesi ile ilgili işlerle uğraşmak olmuştur. Bu nedenle Osmanlı dönemi bankacılığı için borçlanma bankacılığı nitelendirmesi yapılmıştır. 11 Türkiye Bankalar Birliği, a.g.e., s Hayriye Meltem Erol, Dünya da ve Türkiye de Bankacılık Sektörünün Gelişimi ve Türkiye de Kamu Bankalarının Yeniden Yapılandırılması, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul,2006, s. 27 9

22 Cumhuriyet Dönemi Sonrası Bankacılık Cumhuriyet in kurulduğu 1923 yılında, Türkiye birkaç altyapı yatırımlarına yönelik işletme, askeri fabrika ve imtiyazlı yabancı şirket dışında sanayi üretimi olmayan, tarım üretimi ise kısıtlı olan bir ekonomiye sahiptir. 13 Cumhuriyet in ilk yıllarında genellikle tek şubeli yerel bankalardan oluşan ve ekonomik gücü zayıf olan ulusal bankaların yanında, özellikle Osmanlı Devleti nin son dönemlerinde kurulan ve faaliyetlerini Cumhuriyet kurulduktan sonra da sürdüren yabancı bankalar, bankacılık sektöründe daha ağırlıklı bir yer işgal etmiştir ve kredi piyasasının büyük kısmını ellerinde tutmuştur. Bu sebepten dolayı Cumhuriyet bankacılığının ilk dönemi olarak nitelendirilen döneminde ulusal bankacılığın geliştirilmesine büyük önem verilmiştir yılında toplanan İzmir İktisat Kongresi, bankacılık ile ilgili önemli gelişmelere yol açmıştır. Hükümet ve toplumun tarım, ticaret ve sanayi kesimlerinin önde gelenlerinin katılımıyla yapılan bu kongrede, ekonomik gelişme için ulusal bankacılığın kurulması ve geliştirilmesinin gerekliliği tüm katılımcılar tarafından dile getirilmiştir. Kongre de ifade edilen görüşlere göre; Özel kesimin olanakları henüz güçlü bankalar kurulması için yeterli değildir. Bankaların kurulmasında devletin katkısı olmalıdır. 15 Kongre ye katılan tüccarlar bir ana ticaret bankasının kurulmasını önermişler ve Türkiye İş Bankası bu öneriler doğrultusunda 1924 yılında özel sektör bankası olarak kurulmuştur yılları arasındaki dönemde İş Bankasını takiben Türkiye Sınai ve Maadin Bankası ile Emlak ve Eytam Bankası kurulmuş ayrıca tek şubeli yerel banka sayısında artışlar olmuştur. 16 Cumhuriyet döneminde bankacılık 13 A.e., s Bozdemir, a.g.e., s. 13,14 15 Türkiye Bankalar Birliği, a.g.e., s Türk Bankacılığının.Tarihi.Gelişimi,(Çevrimiçi) 02 Ekim

23 alanında atılan en önemli adımlardan birisi 1930 yılında Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası'nın (TCMB) kurulması olmuştur. Özel bankacılık 1930 lu yılların sonlarına doğru gözle görülür bir noktaya doğru ilerlerken ikinci dünya savaşının başlaması bu sektörü olumsuz yönde etkilemiştir. İkinci dünya savaşı sırasında savaşa katılmamış olunmasına rağmen savunma giderleri arttığından bankalar aracılığıyla yapılan iç ve dış borçlanma artmıştır yılından sonra Türkiye de özel bankaların geliştiği görülmektedir. 2. Dünya savaşını izleyen yıllarda ülkemizde ticari faaliyetlerin hızla artması, yeni bankalara olan ihtiyacı giderek arttırmıştır. Bunun sonucunda 1944 yılında Yapı Kredi Bankası, 1948 yılında Akbank kurulmuştur den sonra özel girişimin teşvik edilmesi, özel bankaların gelişmesinde etkin bir rol oynamıştır. Bu tarihlerden sonra ülkenin kapalı bir ekonomi olması, finansal serbestleşmeye henüz gidememesi ve dış dünyada yaşanan siyasi ve ekonomik sıkıntılar nedeniyle ülkemizde bankacılığın istenen ölçüde gelişmediği gözlemlenmiştir lerin sonunda ekonominin içine girdiği durgunluk ve 1958 istikrar Programı na rağmen ekonomik dengelerin kurulamaması, 1950 li yıllarda uygulanan liberal ekonomi politikasının terk edilerek kamunun ekonomik alanda müdahalesinin arttığı karma ekonomi uygulamasına geçilmesine neden olmuştur. 19 Söz konusu dönemde, Türkiye henüz gelişmesini tamamlayamadığı için, mali piyasalar katı bir şekilde denetlenmiş, sermaye piyasaları gelişememiş ve serbest döviz piyasaları oluşturulmamıştır. Piyasa devlet kontrolü altında tutulduğu için ise, faiz oranları ve kredi miktarları da devlet tarafından belirleniyordu Bozdemir, a.g.e., s Münire Konday, Özel Finans Kurumlarının Türkiye Deki Gelişimi Ve Bir Uygulama, Tezsiz yüksek lisans projesi, İzmir, 2006, s Türkiye Bankalar Birliği, a.g.e., s Oksay, a.g.e., (Çevrimiçi) http// 02 Ekim

24 Planlı dönem olarak adlandırılan bu dönemde, bankacılık sektörüne de kamu müdahalesinin giderek arttığı bir dönem olmuştur. Mevduat ve kredilere uygulanacak faiz oranları, banka komisyon oranları ve kredi limitleri, izlenen ithal ikamesi politikası doğrultusunda belirlenmiş; bankaların temel işlevi kalkınma planlarında yer alan yatırımların finansmanlarının sağlanması olarak tanımlanmıştır. Bu dönemde yeni yabancı banka ve bazı özel durumlar dışında yeni ticaret bankası kurulmasına izin verilmemiştir. Böylece sınırlı olan sektör kaynaklarının, sınırlı bir rekabet ortamında, mevcut bankalar aracılığıyla, planlarda belirtilen şekilde dağılımının sağlanmasına çalışılmıştır. Bu dönemin bankacılık açısından en önemli özelliklerinden birisi, özel ticaret bankalarının büyük bölümünün holding bankası haline gelmesi olmuştur. Bir sanayi veya ticaret sermayesi grubunun bir bankanın sermayesinin önemli bölümünün sahibi olması anlamına gelen ve dünyada da yaygın olan holding bankacılığı, o dönemde özel sektör yatırımlarını hızlandıracağı düşüncesiyle devlet tarafından teşvik edilmiştir li yılların sonunda ödemeler dengesi problemleri nedeniyle yaşanan ekonomik durgunluk, sanayinin döviz gereksinimini de karşılayabilecek yeni bir sanayileşme stratejisinin benimsenmesi zorunluluğunu ortaya çıkarmıştır yılında, iç pazara yönelik üretimin yapıldığı ithal ikameci sanayileşme stratejisi terk edilerek, piyasa ekonomisine dayalı, dışa açılmayı ve dışsatıma yönelik üretimi esas alan bir kalkınma politikası benimsenmiştir sonrası dönemde yapılan reformlar Türkiye ekonomisinde ve finans sisteminde köklü değişiklikler meydana getirmiştir. Gerçekleştirilen reformların bankacılık sektörü üzerindeki etkileri ve yarattığı sonuçları genel olarak aşağıdaki şekilde özetleyebiliriz; Türkiye Bankalar Birliği, a.g.e., s. 12, A.e., s Konday, a.g.e., s. 9 12

25 Para ve sermaye piyasasındaki gelişmeler bankaların iyi müşterilerinin bu piyasalara kaymalarına sebebiyet vermiş ve bankaların aktif kalitesinin zayıflamasıyla sonuçlanmıştır. Bu nedenle bankalar riski az olan tüketici kredilerine yönelmişlerdir. SPK Kanununun çıkarılması, İMKB nin canlandırılması, finansman bonosu, mevduat sertifikası, tahvil alım satımı, repo işlemleri, hisse senedi gibi finansal işlemlerin hızla gelişmesi bankaların düşük maliyetli fon imkanlarını ortadan kaldırmıştır. Elektronik ve bilgisayar alanındaki gelişmeler, haberleşme ve bilgilenme maliyetlerini hızla azaltmıştır. Bu gelişme, müşterilerin tercihleri ile beraber uluslararası piyasaların sektörü etkileme sürecini de kısaltmıştır. Bankaların kısa vadeli fon fazlalıklarını eritmeleri amacıyla 1986 yılında Merkez Bankası öncülüğünde interbank piyasası (bankalar arası piyasa) kurulmuştur. Mevduata pozitif faiz verilmesi nedeniyle mevduat maliyetleri artmış, bu maliyet artışlarının önüne geçmek için bankalar etkin çalışma prensipleri geliştirmişlerdir. Bu yıllarda hem dövizde serbestiye gidilmiş hem de yabancı bankaların yurtiçinde şube açmalarına ve piyasadaki rekabete ortak olmalarına izin verilmiştir. Bankacılık sisteminde krize gidilmesini engellemek için Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu na (TMSF) devredilen bankaların tasarruf mevduatlarına devlet garantisi getirilmiştir. 13

26 Ayrıca bireysel bankacılığın en önemli kalemlerinden biri olan tüketici kredisi kullandırımları da 1980 li yılların sonlarına doğru başlamıştır. Kamu ve özel sektör bankalarının çoğu tüketici kredisi işlemlerini yapar hale gelmişlerdir. Bankalar gelişen ekonomi ile birlikte bireysel veya kurumsal bankacılık alanındaki hizmetlerini paketleyip, müşterilerine entegre çözümler bulmaya başlamışlardır sonrası dönemde bankacılık siteminin kurumsal yapısında dikkati çeken önemli bir değişme yerli ve yabancı bankaların sektöre girişine izin verilmeye başlanmasıdır yılında 43 olan yerli banka sayısı 1994 yılında 67 ye; 4 olan yabancı banka sayısı da 1994 yılı sonunda 20 ye ulaşmıştır. Böylece bankacılık sektörü yurtiçinde yabancı bankaların rekabeti ile karşılaşmıştır. Türk bankaları da yurtdışında temsilcilikler kurarak veya kurulu bankaları satın alarak dışa açılmaya başlamışlardır li yıllardan sonra özellikle kurumsal bankacılık alanında da önemli gelişmeler gözlemlenmiş, artan şirket sayısına paralel olarak bankaların teminat ve kredi alternatifleri artmış ve tüm işletmelerin ihtiyaçlarını karşılar duruma gelinmiştir. Fakat bankaların sermaye yapılarının yetersiz oluşu ve 2000 li yılların başına kadar uygulanan yurtdışından alınan nispeten düşük faizli borçların TL ye dönüştürülüp Hazine Bonosu ve Devlet tahvili gibi yüksek getirili enstrümanlara yatırılması ile sağlanan kolay kazanç bankaların yeteneklerini önemli ölçüde etkilemiş ve asıl fonksiyonları olan kredi verme ile fon toplama faaliyetlerini sekteye uğratmıştır. Bu husus ayrıca muhtemel finansal krizlerden de olumsuz etkilenmelerini sağlamış, birçok banka 1994, 2000, 2001 krizlerinden büyük yaralar almış, hatta önemli bir kısmı iyileştirilemeyip ya birleştirilmiş ya da TMSF ye devredilmişlerdir yılları arasının belki de en önemli ortak yönü yüksek enflasyon dönemi olmasıdır. Yüksek enflasyonun bankacılık sektörü üzerindeki etkileri; reel 24 A.e., s Hayriye Meltem Erol, a.g.e, İstanbul,2006, s Konday, a.g.e., s

27 faizleri gizleme, kredilerde vadelerin kısalması, sabit faiz uygulamasına, uzun vadeli tasarrufa ve sağlıklı raporlamaya engel olma şeklinde özetlenebilir. Haziran 1999 da yürürlüğe giren 4389 sayılı Bankalar Kanunu Bankacılık açısından önemli bir dönüm noktası olmuştur. Bu kanun ile uluslar arası uygulamalara paralel olarak bankacılık sektörünün düzenlemesi, gözetimi ve denetimi, idari ve mali özerkliğe sahip Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu na devredilmiştir. 27 Kurul başkan ve üyelerinin atanması gerek kanunda yapılması gereken değişiklikler ve gerekse bankacılık kesiminde söz konusu Kurum un oluşumundan önce yapılması gerekli rehabilitasyon nedeniyle yapılamamıştır. Kurum un faaliyete geçmesi ancak tarihinde gerçekleştirilebilmiştir yılı krizinden sonra, Nisan 2001 de ekonomideki yapısal sorunları gidermek ve finansal sistemin mali yapısını güçlendirmek amacıyla, güçlü ekonomiye geçiş programı uygulamaya konulmuştur döneminde disiplinli bir uygulama ile program hedeflerinin genel itibariyle gerçekleştirilmesi, ilgili dönemin gerek ekonomi, gerekse bankacılık sektörü açısından yeniden yapılandırma dönemi olarak tanımlanmasını sağlamıştır. Programın temel prensiplerinin kararlılıkla uygulanarak, siyasi istikrar ve dünya ekonomisindeki olumlu konjonktürün de yardımıyla, ilgili dönemde ekonomide ve bankacılık sisteminde olumlu yönde, önemli gelişmeler olmuştur. Bankacılık sistemi önemli bir yeniden yapılandırma süreci yaşamıştır. Özel bankalar 2001 krizinden sonra önemli ölçüde kaybettikleri sermayelerini güçlendirmiştir. Bunu yapamayan bankalar birleşmiş veya TMSF ye alınmıştır. Bankalarda risk yönetimi anlayışı, kamusal gözetim ve denetim otoritesinde risk bazlı denetim anlayışı güçlenmiştir. Kamusal gözetim ve denetim işlevi özerk bir yapıya kavuşturulmuştur. Bankaların faaliyetini düzenleyen mevzuat 2005 yılında 27 Bozdemir, a.g.e., s

28 yenilenerek, uluslararası genel kabul görmüş prensiplere ve uygulamalara önemli ölçüde yaklaştırılmıştır. 28 Yeniden yapılandırma döneminde güçlenen bankacılık sistemi 2007 de başlayan küresel kriz sürecinde diğer ülkelerde olduğu kadar sarsılmamıştır. Tabi ki bu durumda rol oynayan önemli faktörlerden biri de ekonomide izlenen istikrarlı politikalardır. Bankacılık sistemimizin yaşadığı kriz deneyimleri ve sürekli olarak özellikle BDDK ve diğer kurumlar tarafından denetim altında tutulması, bankacılık sistemimizin istikrarlı ekonomik ortamda, küresel krizlerden en az zararla kurtulacağının teminatı sayılabilir Türk Bankacılığının Finans Sistemindeki Yeri ve Temel Özellikleri Finansal hizmet ve finans piyasalarının son derece geliştiği günümüz dünyasında yaygın olan borçlanma türü, bir kişi veya kurum aracılığı ile borç ilişkisine girme, yani dolaylı finansmandır. Bu ilişkilere aracılık eden kişi veya kurumlara finansal aracılar adı verilmektedir. Bunların başlıcaları; bankalar, sigorta şirketleri, sosyal güvenlik kurumları gibi kurumlardır. 29 Türkiye deki finansal sistemi incelendiğimizde fonların genellikle para piyasalarında el değiştirdiğini görmekteyiz. Para piyasası bir yıl veya daha kısa süreli borçları arz edenler ile bu kısa vadeli fonları talep edenleri bir araya getiren bir piyasadır. Para piyasalarının en temel kuruluşları bankalardır. Bankalar para piyasasında dolaylı finansman aracısıdırlar. 30 Ülkemizde banka dışı mali aracıların ve sermaye piyasalarının yeterince gelişmemiş olması sebebiyle bankaların finansal sistem içerindeki payı oldukça fazladır. Banka dışı finansal kurumlarda son yıllarda sayıca ve büyüklük olarak artış 28 Türkiye Bankalar Birliği, a.g.e., s Sinan Borluk, Türkiye de Mali Sektörün Yapısı, Sorunları ve Ekonomiye Etkisi, 2.bs, Ankara, MPM Yayınları, 2004, s A.e., s

29 olmasına rağmen bankacılık sektörü 2008 sonu itibari ile finans sektörünün aktiflerinin yaklaşık %90 ınını oluşturmaktadır. 31 Türk bankacılık sisteminin yapısını incelediğimizde belli başlı temel özellikleri şöyle özetlenebilir: 32 Türk bankacılık sistemi temelde mevduat bankacılığı ağırlıklı bir yapıda gelişme göstermiştir. Para ve sermaye piyasalarının gelişmemişliğine bağlı olarak bankalar, kaynak sağlayabilmek için mevduat kaynaklarına yönelmişlerdir. Türk bankacılık sistemi çok şubeli bir yapıya sahiptir. Çok şubeli yapı mevduat bankacılığının gelişimi ile birlikte ortaya çıkan bir olgu olmuştur. Bankacılık sektöründe piyasa yapısı, oligopolistik 33 ortamın piyasa yapısına uygun bir gelişme göstermiştir. Türk bankacılık sisteminin piyasa yapısı, banka sayısının çok, ancak bunlardan birkaç bankanın piyasayı etkileyebilecek büyüklükte olduğu, piyasaya giriş ve çıkışların büyük ölçüde kısıtlandığı ve fiyat dışı rekabetin var olduğu bir yapı olarak, tam anlamıyla olmasa da eksik rekabetin daha çok olduğu oligopolistik piyasa yapısına uygun özellikleri gösteren bir piyasadır. Bankacılık sisteminde sanayi sermayesi ile bütünleşme olgusu söz konusudur. Türk bankacılık sisteminde bankalar sanayi firmalarının sermayelerine iştirak ederek, bu firmaların bizzat kurucusu ve yöneticisi olabilmektedirler. Bankaların sanayi işletmelerine kurucu olarak iştirak edebilmeleri, Türkiye de holding bankacılığının gelişmesine yol açmıştır. 31 (Çevrimiçi), http// 02 Ekim (Çevrimiçi) 05 Eylül Birkaç büyük firmanın pazarı ve fiyatları elinde tutması nedeniyle sınırlı rekabet ortamının bulunduğu pazar yapısı. 17

30 Bankacılık kesimi işlevsel olarak karma bir yapıda gelişim göstermiştir. Türk bankacılık sisteminde ihtisaslaşmanın ileri bir düzeye ulaşmaması nedeniyle, özel kanunlarla ve belli konularda ihtisas bankacılığı yapmak üzere kurulan bankaların, ihtisas konusu olan yatırım alanlarını finanse etmeleri yanında ticaret bankacılığı alanına da girerek kısa vadeli kredilendirmede bulunmaları Türk banka sisteminin işlevsel olarak karma bir yapıda gelişim gösterdiğini ortaya koymaktadır. Türk bankacılık sistemi finansal kesimin en önemli öğesidir. Daha önce de belirtildiği gibi finans sektöründeki aktiflerin yaklaşık %90 nını bankacılık sektörü oluşturmaktadır. Türk bankacılık sisteminde yeterince uzmanlaşmaya gidilmemiştir. Özel yasalarla ve belli konularda ihtisas bankacılığı yapmak üzere kurulan bankaların birçoğu ayrıca ticaret bankacılığı da yapmaktadır. Ticaret bankaları geleneksel görevleri yanında orta ve uzun vadeli kredi verebilmekte, portföylerinde tahvil ve hisse senedi bulundurabilmekte ve iş bankacılığının konusunu oluşturan iştirakçilik uygulamasına girebilmektedirler. Türk bankacılık sistemi yeterince dış dünyaya açılamamıştır li yıllarda dışa açılma konusunda belirli bir gelişme sağlandıysa da bugünkü görünümüyle bankacılık sisteminin yeterince uluslararası kredi piyasasından yararlanabildiğini, bu piyasaya hizmet sunabilecek durumda olduğunu ileri sürmek olanaksızdır Türk Mevduat Bankacılığı Sektörünün Analizi Türk mevduat bankacılığı sektörü, özellikle 2001 krizi sonrası uygulanan ve devam etmekte olan yapısal değişim ve liberalleşme süreci ile beraber yeni bir döneme girmektedir. Özellikle, finansal ekonomiden reel ekonomiye geçildiğinde, risksiz kamu kağıtları getirisinin azaldığı ve enflasyonun düşürüldüğü bir ekonomik 18

31 ortamda bankaların sorunlarının giderek artacağı ve sektörden çıkışların, birleşmelerin ve devralmaların yaşanacağı kaçınılmaz görünmektedir. Bankacılık sektöründe son 6 yılda, yani dönemi itibariyle banka sayısındaki değişim gruplar itibariyle aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Tablo 1. Türk Mevduat Bankacılığı Sektöründe Banka Sayısı Kamu Bankaları Özel Bankalar Yabancı Bankalar Toplam Kaynak: Türkiye Bankalar Birliği(TBB), (Çevrimiçi), http// 10 Ekim krizinin ardından banka sayısında yaşanan önemli düşüşten sonra, tablodan da anlaşılacağı üzere son 6 yılda banka sayısında çok fazla bir değişim görülmemektedir. Fakat son yıllarda özel banka sayısındaki azalış ve buna karşın yabancı banka sayısındaki artış dikkat çekicidir. Bu da son yıllarda ülkemizdeki bazı bankaların yabancılara devirlerini ve bankacılık sektöründeki yabancılaşmayı göstermektedir. Bankacılık sektöründe dönemi ile ilgili olarak bankaların şube sayısındaki değişim banka grupları itibariyle aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Tablo 2. Türk Mevduat Bankacılığı Sektöründe Şube Sayısı Kamu Bankaları Özel Bankalar Yabancı Bankalar Toplam Kaynak: TBB, (Çevrimiçi), http// 10 Ekim

32 Son 6 yıla bakıldığında şube sayısında yaklaşık olarak %50 oranında artış görülmektedir. Yabancı bankalardaki 2005 yılı sonrasında gözlenen şube artışı ve özel bankaların şube sayısındaki düşüş, mevcut bankaların satın alınmalarından kaynaklanmaktadır. Burada dikkati çeken diğer bir husus, 2006 yılında 14 olan özel mevduat banka sayısında yaşanan düşüşe rağmen, 2007 ve 2008 yıllarında şube sayısında artış gözlenmesidir. Bu da özellikle 2007 ve 2008 yıllarında ülke ekonomisindeki iyileşme ile beraber bankacılık sektöründe bankaların hızlı şekilde şubeleşme yoluna gittiklerini göstermektedir. Türk mevduat bankacılığı sektöründe çalışan sayısı yıllar itibariyle aşağıdaki tabloda belirtilmektedir. Tablo 3. Türk Mevduat Bankacılığı Sektöründe Çalışan Sayısı Kamu Bankaları Özel Bankalar Yabancı Bankalar Toplam Kaynak: TBB, (Çevrimiçi), http// 10 Ekim 2009 Son 6 yıl incelendiğinde bankacılık sektöründeki gelişme ve büyüme ile beraber sektörde istihdam edilen personel sayılarının toplamında yıllar itibariyle sürekli artış gözlenmektedir yılı sonrasında özel mevduat bankalarındaki personel sayısında gözlenen düşüşün sebebi, şube sayılarında olduğu gibi banka satışlarıdır. Yine aynı sebepten dolayı aynı dönemde yabancı bankaların personel sayılarında 1,5 kat artış görülmektedir. Fakat burada dikkati çeken 2006 yılı sonrasında özel mevduat bankalarının sayısında yaşanan düşüşe rağmen personel sayısında gözlenen artıştır. Buna sebep olarak ise bankacılıktaki şubeleşme politikası ile açılan çok sayıda şubenin yarattığı istihdam potansiyeli gösterilebilir. Banka başına şube sayıları ile ilgili olarak dönemine ait bilgiler aşağıdaki tabloda yer almaktadır. 20

33 Tablo 4. Türk Mevduat Bankacılığı Sektöründe Banka Başına Şube Sayısı Kamu Bankaları Özel Bankalar Yabancı Bankalar Kaynak: TBB, (Çevrimiçi), http// 10 Ekim 2009 Tabloya bakıldığında kamu bankalarının da genel itibariyle son 6 yılda şubeleşme politikası izlediği söylenebilir yılından sonraki dönemde özel ve yabancı bankalardaki banka başına düşen şube sayısındaki artış, sektördeki şube yoğunluğunun ve izlenen politikanın diğer bir göstergesidir yılı sonrası özel mevduat bankası sayısında yaşanan düşüşe rağmen personel sayısındaki artışın sebebini burada açıkça görmekteyiz çünkü banka sayısının 14 olduğu 2006 yılında banka başına 256 şube düşerken, banka sayısının 11 e düştüğü 2007 yılında banka başına düşen şube sayısı 330 a yükselmiştir. Sektörde şube ile çalışan sayısı arasındaki ilişkiyi grup bazında değerlendirmek için, şube başına düşen personel sayısına ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Tablo 5. Türk Mevduat Bankacılığı Sektöründe Şube Başına Çalışan Sayısı Kamu Bankaları Özel Bankalar Yabancı Bankalar Kaynak: TBB, (Çevrimiçi), http// 10 Ekim 2009 Tabloyu incelediğimizde yıllar itibariyle kamu bankaları ve özel bankalarda şube başına çalışan sayısında önemli bir değişim yaşanmaz iken yabancı bankalarda gözlenen azalma dikkat çekicidir. Bunun sebebi devralmalar ile birlikte gerçekleşen şube sayısındaki artışın çalışan sayısındaki artıştan fazla olmasıdır. Buradan, gerçekleşen satın almalarda, alınan yerli bankada çalışan tüm personelin transferinin 21