GELENEKSEL KONUTLARIN YENİDEN İŞLEVLENDİRİLEREK KULLANIMI: YOZGAT ÖRNEĞİ

Transkript

1 GELENEKSEL KONUTLARIN YENİDEN İŞLEVLENDİRİLEREK KULLANIMI: YOZGAT ÖRNEĞİ REUSE OF TRADITIONAL HOUSES: CASE STUDY YOZGAT Çiğdem Belgin DİKMEN 1 ÖZET Kentleşme, sosyal ve toplumsal yaşamdaki değişiklikler, koruma bilinci ve politikalarının yetersizliği gibi nedenlerle geleneksel konutlar özgün işlevleri ile kullanılmamakta ve giderek yok olmaktadır. Toplumların gelecek yüzyıllarda var olabilmelerini amaçlayan anahtar bir kelime olarak yerel ve küresel ölçekte kabul gören sürdürülebilirlik kavramı, yapıların sosyal ve kültürel boyutlarıyla da tanımlanmasını savunmaktadır. Bu bağlamda geleneksel konutların saklamacı bir anlayış yerine özgün veya uygun bir işlevle kullanılması, kaynakların, sosyal ve kültürel değerlerin korunması ve geleneksel yaşam biçiminin gelecek nesillere aktarılarak sosyo-kültürel sürdürülebilirlik sağlanması kabul görmektedir. Orta ölçekli bir Anadolu kenti olan Yozgat ta kentsel doku oluşturacak biçimde korunamayan geleneksel konutlardan kalan az sayıda konak işlevlendirilerek kullanılmaktadır. Çalışma Yozgat ta işlevlendirilerek kullanılan ve gelecek nesillere aktarılması gereken değerler olarak görülen konakların mekânsal ve yapısal özelliklerini irdelemeyi, konakların yeni işlevleri ile kullanılarak korunması ve sosyo-kültürel sürdürülebilirliğin sağlanması için önerilerde bulunmayı amaçlamaktadır. Bu kapsamda farklı işlevler ile kullanılan Nizamoğlu, Hayri İnal, Miralay Şerif Bey, Karslıoğlu, İkizler (Yeşilkaya), Taha Akyol (Kayyumzade), Muteber Divanlıoğlu, Hüzni Baba ve Zarife Nine Konağı vb. geleneksel konutlar tartışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Geleneksel konut, koruma, yenidenişlevlendirme, Yozgat ABSTRACT Traditional houses are not used in accordance with their original functions and gradually disappear due to reasons such as social changes and lack of awareness about protection and policies. Accepted locally and globally as a key concept that aims to maintain societies in the future, sustainability supports as well the identification of structures with their social and cultural dimensions. In this respect, rather than a protectionist approach, an understanding has gained ground which states that traditional houses should be preserved with unique and appropriate functions, resources, and sociocultural values should be preserved and traditional way of life should be conveyed to future generations to ensure socio-cultural sustainability. In the mid-size Anatolian city of Yozgat, few mansions, the remaining ones of traditional houses that were not protected in a way to create an urban fabric, are adaptively reused. This study aims at examining the spatial and structural characteristics of traditional houses that are adaptively reused and that need to be conveyed to future generations and providing recommendations for preserving mansions and ensuring socio-cultural sustainability. In this context traditional houses that named Nizamoğlu, Hayriİnal, MiralayŞerifBey, Karslıoğlu, İkizler(Yeşilkaya),TahaAkyol (Kayyumzade), MuteberDivanlıoğlu, Hüzni Baba and Zarife Nine Mansions will be discuss using different activities. Keywords: Traditional houses, conservation, adaptive reuse, Yozgat 1 Yrd. Doç. Dr., Bozok Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Yozgat, e-posta: cbelgin.dikmen@gmail.com 421

2 GİRİŞ Kentleşme, nüfus artışı, toplumsal ve sosyal yapının ve buna koşut olarak yaşam biçiminin değişmesi kültürel mirasımızı oluşturan, geçmişimize tanıklık eden yapıların ve bu yapılarla oluşmuş fiziksel çevrenin biçimini değiştirebilmektedir. Kentlerin fiziksel yapısının değişmesine neden olan bu süreç, kültür varlıklarımız arasında önemli bir yer tutan geleneksel konutların işlevlerinin ve özgün karakterlerinin korumasını ve kullanılmasını güçleştirmekte, bu süreçte bazı yapılar yapıldıkları işlev dışında kullanılabilmektedir.koruma bilincinin ve koruma politikalarının yetersizliği kültürel mirasımızı oluşturan ve geçmişimize tanıklık eden bu yapıların özgün işlevleri ile korunması ve yaşatılmasını olanaksızlaştırmakta, kullanılmayan yapılar süreç içerisinde yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalmaktadır. Günümüzde yapıların çevrelerinden yalıtılarak, tek başlarına korunmalarını benimseyen, saklamacı koruma anlayışı yerine; tarihi, kültürel ve geleneksel mimari özellikleri ile ön plana çıkan yapıların eski doku ve çevreyi oluşturan tüm doğal ve yapay elemanlarla birlikte bütüncül olarak korunmasını ve gelecek kuşaklara aktarılmasını öngören bir koruma anlayışı kabul görmektedir (Hersek, 1989). Geleneksel yapıların ve bu yapılarla oluşmuş kentsel dokunun korunmuşluk düzeyi toplumların sosyal, siyasal, kültürel ve ekonomik karakteri kadar gelişmişlik düzeylerinin de göstergesidir. Geleneksel konutlar kullanıcının kimliğini, kültürünü ve yaşam biçimini yansıtmaktadır. Sürdürülebilirlik açısından değerlendirildiğinde bu konutların yer ve yön seçimi, konum, topografya, manzara, iklim, hakim rüzgar gibi fiziksel çevre verilerine uygunluk, çevre ve doğaya uyum, yerel, doğal ve çevredostu malzeme ile üretim, insan sağlığına uygunluk, yaşanabilirlik ve kullanışlılık gibi sürdürülebilir tasarım ilkelerine uygun olduğu görülmektedir. Ancak geleneksel konutlar bu olumlu özelliklerine karşın günümüz konfor koşullarını sağlayamamakta, bu da konutların kullanılabilirliğini güçleştirmektedir. Bu nedenle geleneksel konutların mekânsal yapısını oluşturan özelliklerini kaybetmeden günümüz koşullarına uyarlanması ve yeniden işlevlendirilerek bakım onarımının sağlanması bir koruma yaklaşımı olarak benimsenmektedir. Tarihi yapıların yeniden işlevlendirilerek kullanımı, tarihsel süreçte kabul gören bir koruma yöntemi olmuş ve pek çok yapı bu kapsamda yeniden işlevlendirilerek kullanılmıştır. Kültürel ve estetik değer olarak görülen tarihi yapıların korunması, gelecek nesillere aktarılarak kültürel ve sosyal sürdürülebilirliğin sağlanması amacıyla geleneksel konutlar da genellikle müze, kültür evi gibi pasif işlevlerle kullanılmaktadır. Bu kapsamda orta ölçekli bir Anadolu kenti olan Yozgat ta kentsel doku oluşturacak biçimde korunamayan geleneksel konutlardan kalan az sayıda konak işlevlendirilerek kullanılmaktadır. Çalışma Yozgat ta işlevlendirilerek kullanılan ve gelecek nesillere aktarılması gereken değerler olarak görülen konakların mekânsal ve yapısal özelliklerini irdelemeyi, konakların yeni işlevleri ile kullanılarak korunması ve sosyo-kültürel sürdürülebilirliğin sağlanması için önerilerde bulunmayı amaçlamaktadır. Bu bildiri kapsamında Yozgat ta yeniden işlevlendirilerek farklı amaçlarla kullanılan Nizamoğlu, Hayri İnal, Miralay Şerif Bey, Karslıoğlu, İkizler ve Taha Akyol (Kayyumzade)konakları irdelenmiş, konutların kullanımına ilişkin kararlar tartışılmış ve günümüz konfor koşullarını sağlayamaması nedeniyle aktif olarak kullanılma olanağı azalan geleneksel konutlar aracılığı ile kültür sürekliliğinin sağlanmasına yönelik öneriler geliştirilmiştir. SÜRDÜRÜLEBİLİR MİMARLIK VE YENİDEN İŞLEVLENDİRİLEREK KORUMA Toplumların gelecek yüzyıllarda var olabilmelerini amaçlayan anahtar bir kelime olarak yerel ve küresel ölçekte kabul gören sürdürülebilirlik kavramı, yapıların sosyal ve kültürel boyutlarıyla tanımlanmasını önemsemekte ve kültürel mirasın sürdürülebilirliğine vurgu yapmaktadır (Gültekin ve Dikmen 2006). Sürdürülebilirlik kavramı yapıların birbirleri ile etkileşim halinde, birbirlerini tamamlar ve tanımlar nitelikteki ekolojik, ekonomik, sosyal ve kültürel boyutları ile tanımlanması gerektiğini savunmakta (Çelebi ve Gültekin 2007, Kohler 1999) ve yaşanılabilir çevrelerin oluşturulabilmesi için fiziksel, ekonomik, ekolojik, kültürel ve sosyal sistemlerin yeniden yapılanmasını gerektirmektedir. Ekolojik sürdürülebilirlik; kaynakların ve ekosistemin korunmasına, ekonomik sürdürülebilirlik; kaynakların uzun dönem kullanılabilirliğine ve kullanım bedellerinin düşük olabilmesine, sosyal ve kültürel sürdürülebilirlik ise insan sağlığını, konforunu sağlayan ve sosyal, kültürel değerlerin korunmasına yönelik stratejileri kurgulayan ilkelerdir. Bu bağlamda geleneksel konutların özgün veya uygun bir işlevle kullanılarak korunması kaynakların, sosyal ve 422

3 kültürel değerlerin korunması, geleneksel yaşam biçiminin gelecek nesillere aktarılarak sosyo-kültürel sürdürülebilirlik sağlanması kabul görmektedir. Toplumun tarihsel süreç içerisinde birikimle ürettiği maddi ve manevi değerlerin bütünü olarak tanımlanabilecek olan kültür; toplumun bilgi ve deneyimlerini, tarihini, yaşam biçimi ve kimliğini yansıtır. Kültürel mirasın, kültür değerlerimizin korunması ve bir bütün olarak gelecek nesillere aktarılması toplumsal bir görevdir. Sosyal ve kültürel sürekliliğin sağlanabilmesi ve kültürel birikiminin gelecek nesillere aktarılabilmesi geçmişin işaret ve simgelerinin kuşaklar boyunca taşınabilmesine bağlıdır (Tekeli 1989). Sosyo-kültürel sürdürülebilirlik kavramı günümüzde tarihi, kültürel ve geleneksel mimari özellikler taşıyan yapıların doku ve çevreyi oluşturan tüm elemanlarla bir bütün olarak korunmasını ve gelecek kuşaklara aktarılmasını öngörmektedir. Bu amaçla korunacak yapıların mimarisini oluşturan plan şemaları, yapım sistemleri ve yapı malzemelerine ilişkin yazılı ve görsel bilgilerin belgelenmesi, korumaya yönelik politikaların belirlenmesi ve değerlendirilmesi gerekmektedir. Kültür mirasımızı oluşturan geleneksel konutlar sosyal ve toplumsal yaşamdaki değişiklikler, koruma bilinci ve politikalarının yetersizliği gibi nedenlerle özgün işlevleri ile kullanılmamakta ve giderek yok olmaktadır (Dikmen 2013, Dikmen ve Toruk 2013). Sosyal ve kültürel değerlerimiz hakkında bilgi veren birer gösterge olan mimari mirasımızın özgün veya uygun bir işlevle korunması; kaynakların, sosyal ve kültürel değerlerin, geleneksel yaşam biçiminin gelecek nesillere aktarılarak sosyo-kültürel sürdürülebilirlik sağlanması için stratejiler üretilmektedir (Çelebi vd. 2008). Yapıların özgün işlevlerinden farklı işlevlerle kullanılması antik çağlardan beri uygulanan bir koruma yöntemidir (Eroğlu ve Yaldız 2006). Bu süreçte kültürel ve sosyal değişimin ve mekânsal değişikliklerin belgelenmesi, geçmiş yaşam tarzının gelecek nesillere aktarılması, mekânsal yapının değişmesi ve kullanımda sürekliliğin sağlanması amacıyla tarihi yapıların pek çoğu müze, kültür evi gibi pasif kullanımlara dönüştürülmektedir. Geleneksel konutların farklı işlevlerle kullanılması özgün işlevini sürdürme olanağı bulamayan bu yapıların, kimi zaman yapı içinde yaşanılan tarihi olayların ve yapıya ilişkin belgelerin birlikte sergilenmesine, sosyal ve kültürel ayak izlerinin ve tarihin gelecek nesillere aktarılmasına ve korunmasına olanak sağlamaktadır. Korunması gereken yapıların toplumsal bir bilinç ve sorumluluk ile işlevlendirilerek kullanılması mevcut yapı stokunun değerlendirilerek doğal çevreye verilecek zararı azaltmakta (Aydın ve Yaldız 2010), sosyal ve kültürel sürdürülebilirlik kadar kaynak korunumu da sağlamaktadır. Korunacak yapıya verilecek işlevi yapının bulunduğu ve etkileşim içinde olduğu kentsel mekânların tüm özellikleri ile analizi ve değerlendirmesi sonucunda elde edilen verilerin rasyonel bir biçimde sentezine bağlıdır. Yapı için önerilen işlevin uygunluğu ve bu işlevin kullanıcılar tarafından benimsenmesi, yapının toplum hizmetinde olmasına ve sağlıklı bir biçimde korunmasına olduğu kadar sürdürülebilirlik ve yaşanılabilirlik bağlamında da katkı sağlamaktadır. Korunacak yapıların toplum hizmetinde olması ve özgün yapıları ile yaşatılmaları doğru işlevlerle donatılmaları ile mümkündür (Urak 2002). İşlevlendirilerek kullanılan yapılarda işlevin kullanıcı gereksinimlerine yanıt vermesi ve mekân performanslarının kullanıcı memnuniyeti sağlaması işlevin sürekliliği açısından önem kazanmaktadır (Aydın ve Yaldız 2010).Sosyal ve kültürel sürdürülebilirliğin sağlanması amacıyla geleneksel konutların yeni yaşam biçimine ve çağdaş kullanımlara uyarlanabilmesi ve işlevlendirilmesi son yıllarda oldukça sık kullanılan bir koruma yöntemi olarak görülmektedir. İşlevlendirme yaklaşımı, özgün işlevini sürdürme olanağı bulamayan geleneksel konutların ve bu konutlar içinde yaşatılan geçmiş yaşam tarzının birlikte sergilenmesine, sosyal ve kültürel ayak izlerinin çevresel değerleri oluşturan yerel kimliğin gelecek nesillere aktarılmasına ve korunmasına olanak sağlamaktadır. YOZGAT TA İŞLEVLENDİRİLEREK KULLANILAN GELENEKSEL KONUTLAR Anadolu nun en eski ve önemli yerleşim merkezlerinden olan ve tarihsel süreçte farklı uygarlıklar tarafından kullanılan Yozgat 16. yüzyılda küçük bir köy görünümünde iken, 17. yüzyılın ortalarında bölgeye yerleşen Çapanoğullarının gayretleriyle büyük bir kent haline gelmiştir. Kentin günümüzdeki formu büyük ölçüde 17. yüzyıl sonlarında Çapanoğulları döneminde biçimlenmiştir. 18. yüzyılda çevreden gelen Türk ve gayrimüslim ailelerin katılımıyla nüfusu artan, ticaret ve ekonomisi gelişen kentin imarına yönelik ilk adımlar da bu dönemde atılmıştır (Acun 2005). Kentte cadde ve sokaklar 423

4 Türk-İslam kültürünün etkisi ile oluşmuş, Anadolu insanının yaşamına göre biçimlenmiştir. 19. yüzyılda kente gelen gezginler Yozgat ın ekonomisi, kentsel yapısı ve sosyal yaşamı hakkında bilgi vermektedir. Evliya Çelebi den sonra Mac Donald Kinnier ve Charles Texierkenti Çapanoğulları nın görkemli sarayı, bahçeleri ve konakları ile tasvir etmekte, kent nüfusunun Müslüman, Hıristiyan, Ermeni ve Rumlardan oluştuğunu, Müslüman ve Hıristiyanlara ait yapılar arasında fark olmadığını ifade etmektedir. Kenti ziyaret eden gezginler Çapanoğlu Sarayı ve çok sayıda konağı bulunan kentin kendisine has bir aristokrasisinin varlığını aktarmaktadır. Bu dönemde Yozgat ta ticari yaşamın ve ekonominin canlı, sosyal yaşamın renkli olduğu söylenebilir (Acun 2005). 20. yüzyılın başlarında; bugünkü Çapanoğlu Cami çevresinde genişleyerek büyüyen kentte cami çevresinde Çapanoğlu Hamamı ve Tol Çarşı başta olmak üzere birçok dükkân ve han yapılmıştır (Işıksoy 2010). Günümüzde Hükümet Konağı nın yer aldığı alanda 1753 yılında yaptırılan Demirli Medrese (Karaca 2004) ile kütüphane ve medrese önünde saat kulesinin yapılması ile kent merkezi cami ve medrese etrafında gelişmeye devam etmiştir. Saat kulesinin bulunduğu alan Cumhuriyet döneminde bir meydan haline getirilerek kent merkezine dönüştürülmüş, kent Çapanoğlu Cami ve etrafında oluşan mahallelerle genişlemiştir. Geleneksel Yozgat konutlarının konut ile ilgili deneyimlerin yüzyıllar boyunca aktarılması ve kültür sürekliliğinin sağlanması ile oluşmuş, özgün mekân yapısına sahip Türk evine uygun biçimlendiği söylenebilir. Yozgat konutları geleneksel konutların tümünde olduğu gibi yapıldığı yörenin topoğrafya, iklim, hakim rüzgar gibi fiziksel çevre verilerine, malzeme olanaklarına, yapım tekniğine, yaşam biçimine ve kullanıcıların sosyo-ekonomik düzeyine bağlı olarak çeşitlenmiş ve gelişmiştir. Müslüman ve gayrimüslimlere ait konutlar toplumsal farklılaşmaya karşın, aynı coğrafyada eşzamanlı inşa edilmiş olmaları nedeni ile benzerlik gösterir. Bu durum benzer yaklaşıma sahip tasarımcı ve ustalar tarafından yapılmış olması ile açıklanabilir. Genellikle bir dini merkez, çarşı ve pazar gibi kamusal mekan ve meydanı çevreleyen sokaklar ile gelişen mahalleler, geleneksel konutların dış mekanını oluşturur. Bu bildiriye konu olan geleneksel konutlar çoğunlukla Yozgat ta Çapanoğlu Cami ve çevresinde yoğunlaşan dar ve organik sokaklar üzerinde, bahçe içerisinde ve ayrık nizamda, topoğrafik yapıya uygun olarak yerleşmiştir. Ancak kentte imar değişiklikleri sonrasında açılan yollar geleneksel konutların bulunduğu sokaklara tezat biçimde dik açılı ve daha geniştir. Konutların parselleri, bahçe duvarları ve zemin katları organik gelişen sokağın hattına uygun biçimlenir. Dış mekân konutun bahçeli veya bahçesiz olması, bahçe içinde konumu, bitişik ve ayrık yapı düzeni, sokağa veya bahçeye cephe vermesine göre farklılaşmaktadır. Bahçenin bir kenarında konumlanan ve sokağa cephelenen konut ve özel mülkiyetin devamı niteliğindeki bahçe, mahremiyeti sağlamaya yönelik olarak yüksek duvarlarla çevrilmiştir. Geleneksel konutlarda her mekân ve her eleman kullanıcının yaşam biçimi ve eylemlerine göre işlevsel ve ergonomik tasarlanmıştır. Yozgat ta bahçeli konutlarda yüksek tutulan bahçe duvarı üzerinde kanatlı denilen çift kanatlı giriş kapısı yer alır. Giriş kapılarının üzeri çoğunlukla saçaklıdır. Bu kapının genişliği de tıpkı sokak genişliği gibi kullanıcının ölçülerine göre düzenlenmiştir. Konutlar genellikle ayrık yapı düzenindedir. Geleneksel Yozgat konutlarında genellikle ahşap karkas ve taş yığma üzeri ahşap karkas gibi karma taşıyıcı sistemler kullanılmıştır. Taş, tuğla ve kerpiç kâgir konut sayısı yok denecek kadar azdır. Taşıyıcı sistemin ana malzemesi taş ve ahşaptır. Zemin katta genellikle taş, üst katlarda ahşap kullanılmıştır. Zemin katlarda yakın çevrede bulunan ve kolay işlenebilen sarı kesme taşın kullanıldığı örnekler de bulunmaktadır. Dolgu malzemesi olarak taş, tuğla ve kerpiç kullanılmıştır. Türk evinde olduğu gibi yapının taşıyıcı sistemi oda boyutlarının ve biçiminin belirlenmesinde ve pencere, kapı gibi yapı elemanları ile iç mekân düzeninde etkilidir. Taşıyıcı sistemin bir parçası olan çıkmalar döşeme uzantılarına oturtularak, duvar üzerindeki hatıllara sabitlenerek veya bindirme yapılarak oluşturulmuştur. Zemin katlarda ahşap döşeme kaplaması, sıkıştırılmış toprak döşeme üzerine oturtulan ahşap taşıyıcılara çakılarak uygulanmıştır. Üst katlarda ise ahşap taşıyıcılı döşeme üzerine, ahşap kaplanmıştır. Döşemenin üzerine çeşitli dokumalar ve halılar serildiği için döşeme yüzeyleri yalın bırakılmıştır. 424

5 Kullanıcının niteliğine bağlı olarak büyüklüğü ve biçimi değişen konutlar kullanıcının kimliği ve yaşam biçimi hakkında bilgi veren birer belge niteliğindedir. Yozgat konutları genellikle iki veya üç katlıdır. Konutun katlı çözümlendiği durumlarda bodrum katın açığa çıktığı görülür. Bodrum kısmi olup genellikle depo, kiler, kömürlük, çamaşırhane, banyo ve taşlık olarak kullanılmıştır. Geleneksel Türk evinden farklı olarak Yozgat konutlarında belirgin bir yaşam katının olmadığı, her iki katta bulunan mekan öğeleri arasında özel bir ayrım yapılmadığı, alt ve üst katların mekânsal yapısının aynı olduğu görülür. Ancak karasal iklime sahip olan Yozgat ta yaz-kış, gece-gündüz ısı farklarının fazla olması nedeniyle konutlar yazlık ve kışlık yaşamaya elverişli planlanmıştır. Konutların geniş taş duvarlı zemin veya ara katları kışlık, daha hafif ve ince malzemelerin kullanıldığı, pencere sayısının fazla tutulduğu üst katları ise yazlık kullanıma uygundur (İlgün 2007). Yaz döneminde bahçe kullanımı da oldukça yaygındır. Konutlarda plan şemaları oda ve sofanın konumlarına göre farklılıklar göstermektedir. Sofanın yeri ve biçimi plan şemalarının oluşumunda en önemli etkendir. Plan şeması genellikle doğrudan sofaya açılan odaların sofaya göre konumlarına, sayılarına bağlı olarak değişmektedir. Konutlarda sofanın yanda olduğu dış sofalı örnekler görülmekle birlikte, iklim nedeniyle sofanın odaların ortasında yer aldığı iç sofalı veya bu plan şemasının türevleri olan karnıyarık, dört eyvanlı ve köşe odalı plan şemaları da yaygın olarak kullanılmıştır. Ailenin ortak mekânı olan ve merkezi mekânı oluşturan sofa genellikle büyük ve gösterişlidir. Üst kat plan şemasında sofa konumu ve boyutunun sokakla ilişki kurmak ve sokağa daha fazla oda yönlendirmek amacı ile farklılaştığı örneklere rastlanmaktadır. Odalar geleneksel konutların tümünde olduğu gibi kullanıcının yaşı ve aile içindeki yeri ile orantılı olarak yalın veya gösterişlidir. Korunabilmiş konut örneklerinde bazı odaların gösterişli ahşap işlemeler ve resimlerle bezeli olduğu görülür. Konutlarda katlar arası ilişkiyi sağlayan merdivenler, sofanın önünde ve odaların yanında yer almaktadır. Tek kollu, sahanlıksız, sofaya paralel olarak yalın bir şekilde yapılan merdivenler ile sofanın karşısında tek veya iki kollu örnekler de bulunmaktadır. Bağımsız bir yaşama mekanı olan odaların sofaya açılan kapıları, oda mahremiyetini ve özelliğini bozmayacak biçim ve boyuttadır. Genellikle tek kanatlı ve diğer kapı yüksekliklerinden daha alçak olan oda kapıları mahremiyet amacı ile sofaya belli bir açı ile açılır. Kapılar odanın önemine göre sofa yönünde kemer, pervaz kitabe ve başlık ile olduğundan yüksek gösterilmiştir. Yozgat konutlarında cephe biçimlenişi konutun bulunduğu bölgenin iklimsel özellikleri, taşıyıcı sistemi ve yapım malzemeleri, arazinin topoğrafik yapısına ve plan şemasına bağlı olarak değişmektedir. Konutta cephe kurgusu planın dışa yansıması ile oluşur. Cepheye karakter kazandıran elemanlar mekânı genişleten ve estetik değer katan çıkmalar, oda ve sofaya göre biçimlenen pencereler ve çıkmalara göre biçimlenen geniş saçaklı, alaturka kiremitli çatıdır. Geleneksel Yozgat konutlarının cephesinde yalın, kübik ve simetrik kütle kurgusu hakimdir. Yaşam alanı olarak kullanılan üst katta odaların daha büyük ve düzgün geometride bir mekân elde etmek, görüş alanını genişletmek ve manzaradan yararlanmak amacıyla bahçe duvarından veya duvardan bağımsız olarak sokağın bir veya iki tarafını görecek nitelikte çıkma yaptığı görülür. Çıkmalar genellikle sokağa bakan yan ve arka cephelerde biçimlenir. Bahçeye bakan ön cephe çıkmasızdır. Çıkmanın nadiren kullanıldığı arka cepheler, çıkmalı cephelere kıyasla daha sadedir. Üst kat döşemesini taşıyan elemanların uzatılması veya bindirilmesi ile oluşturulan çıkmalar çıkmanın cephe hattıyla olan ilişkisine, cepheye paralel ve açılı olma durumlarına göre düz, üçgen ve dikdörtgen olarak biçimlenir. Çıkmaların altı bazı konutlarda ahşapla kaplanırken bazılarında açık bırakılmıştır. Ancak en yaygın kullanım çıkmanın ahşap veya taş payandalarla desteklenmesidir. Çıkmaları taşıyan payandalar düz veya süslemelidir. Çıkmanın uzunluğuna ve genişliğine göre payandaların yerleri, sayıları ve biçimleri değişir. Taşıyıcı sistemin bir parçası olarak çıkmaların yükünü duvara aktaran payandalar konuta aynı zamanda hem görsel hem de estetik açıdan değer katmaktadır. Üst katlarda balkon ve kapalı çıkmalar ile cephe hareketlilik kazanır. Bahçeye yönlenen balkonların genellikle konutun güney cephesinde, çıkmaların ise sokak cephelerinde ortada, bir uçta, iki uçta, köşede ve tüm cephede kullanıldığı görülür. Geç Osmanlı Dönemi geleneksel konut örneklerinde olduğu gibi Yozgat konutlarında da sofa pencereleri büyük ve yüksektir. Strüktürün sıva arkasında gizlendiği konut cephelerinde kat hizalarında ahşap silmeler ile yapı köşelerinde ahşap dikmelerin kullanımı yaygındır. Cephelerde 425

6 mekândaki işleve uygun biçimde boyutlanan ve biçimlenen ahşap pencerelerin oranları, sıklığı ve tekrarı cephelere düzen ve uyum getirmektedir. Plan özelliklerine koşut olarak zemin ve üst katta aynı pencere oranları ve biçimi tekrar etmektedir. Dikey olarak kullanılan pencereler genellikle ½ oranındadır. Pencereler giyotin veya kanatlı tiptedir. Pencerelerin oda ve sofa üzerinde ikili ve üçlü gruplandığı örnekler çoğunluktadır. Pencere kenarlarında ahşap çerçeve ve söveler kullanılmıştır. Pencerenin üç veya dörtkenarını çeviren sövelerin pencere alt ve üst kenarlarının düz, dairesel veya taç oluşturacak biçimde farklılaştığı görülür. Konut cephelerinde zemin ve üst kat pencerelerinde kepenk kullanımına rastlanır. Kepenk ve kafesin kullanılmadığı örneklerde zemin kat pencereleri güvenlik nedeniyle demir parmaklıklıdır. Genellikle kırma çatılı konutlarda çatı kaplaması alaturka kiremittir. 19. yüzyıl geleneksel konutlarında olduğu gibi geleneksel Yozgat konutlarında da saçak genişliklerinin fazla olmadığı ve mertek altlarının ahşap kaplandığı görülür. Saçakların cephe hattını takip ederek girinti ve çıkıntı yaptığı veya bütün cepheyi düz geçtiği örneklere de rastlanmaktadır. Geleneksel Yozgat konutlarında iç mekanda ahşap tavan, döşeme, kapı, pencere, dolap ve yüklük gibi yapı elemanlarında kullanılmıştır. Ahşap işçiliğinin zenginliği ve süsleme odaların ve kullanıcının niteliğine göre değişmektedir. Konut cephesinin yalınlığına karşın oda ve sofalarda süsleme yaygındır. İç mekanlarda geleneksel konutların önemli öğelerinden olan tavanlar ahşap, lambrili ve bitkisel motifli veya geometrik düzenlemeli göbeklerden oluşur. Konutlarda tavanlarda kalem işi ve ahşap ağırlıklı süslemeler görülür (Yüksel 1994).Tavan süslemelerinin dışında dolap ve yüklük iç mekânı zenginleştiren, tanımlayan ve kimlik kazandıran diğer elemanlardır. Odalarda pencere önlerinde bir veya iki yönde, yöresel ağızda makat denilen sedir, sedirin karşı yönünde ise yüklük yer alır. Yozgat ta günümüzde özgün kullanımlarından farklı işlevlerle kullanılan konutların mekânsal özellikleri büyük ölçüde korunmuştur. Yozgat kentinde yeniden işlevlendirilerek kullanılan geleneksel konutlardan Nizamoğlu Konağı (Şekil 1, Fotoğraf 1) müze, Hayri İnal Konağı (Şekil 2, Fotoğraf 2) kültür evi,miralay Şerif Bey Konağı (Şekil 3, Fotoğraf 3) halkevi, Karslıoğlu Konağı (Şekil 4, Fotoğraf 4) Kuran kursu, İkizler (Yeşilkaya) Konağı (Şekil 5, Fotoğraf 5) sohbet toplantıları, Taha Akyol (Kayyumzade) Konağı (Şekil 6, Fotoğraf 6) Basın Müzesi, Muteber Divanlıoğlu Konağı (Fotoğraf 7) Yozgat Evi, Hüzni Baba Konağı (Fotoğraf 8) Tarih-Edebiyat ve Musiki toplantıları ve Zarife Nine Konağı (Fotoğraf 9) sohbet toplantıları amaçlı kullanılmaktadır. Şekil 1. Müze Olarak İşlevlendirilenNizamoğlu Konağı (İlgün 2007, Dikmen 2013) Fotoğraf 1. Nizamoğlu Konağı (Dikmen Arşivi) 426

7 Şekil 2.Kültür Evi Olarak İşlevlendirilenHayri İnal Konağı (Yozgat Valiliği İl Özel İdaresi, Dikmen 2013) Fotoğraf 2.Hayri İnal Konağı (Dikmen Arşivi) Şekil 3. Halkevi Olarak İşlevlendirilenMiralay Şerif Bey Konağı (Yozgat Belediye Arşivi, Dikmen 2016) Fotoğraf 3.Miralay Şerif Bey Konağı (Dikmen Arşivi) 427

8 Şekil 4. Kuran Kursu Olarak İşlevlendirilenKarslıoğlu Konağı (Yozgat Belediye Arşivi) Fotoğraf 4. Karslıoğlu Konağı (Dikmen Arşivi) Şekil 5. Sohbet Amaçlıİşlevlendirilen İkizler (Yeşilkaya) Konağı (Yozgat Belediye Arşivi) Fotoğraf 5. İkizler Konağı (Yozgat Belediye Arşivi) 428

9 Şekil 6. Basın Müzesi Olarak İşlevlendirilenTaha Akyol (Kayyumzade) Konağı (Yozgat Belediye Arşivi) Fotoğraf 6. Basın Müzesi Olarak İşlevlendirilenTaha Akyol (Kayyumzade) Konağı (Yozgat Belediye Arşivi) Fotoğraf 7. Yozgat Evi Olarak İşlevlendirilenMuteber Divanlıoğlu Konağı (Yozgat Belediye Arşivi) Fotoğraf 8. Tarih-Edebiyat ve Musiki Toplantıları ile İşlevlendirilenHüzni Baba Konağı (Yozgat Belediye Arşivi) Fotoğraf 9. Zarife Nine Konağı (Yozgat Belediye Arşivi) 429

10 SONUÇ Anadolu nun nüfus artışı, kentleşme ve kalkınma olayları dışında kalan kentlerinden biri olan Yozgat ta yanlış imar hareketleri sonucu Osmanlı dönemi ve 19. yüzyıla tarihlenen geleneksel konutlar bir kentsel doku olarak korunamamıştır. Rant kaygısı ile yıkılan veya yakılan bu yapıların yerlerine daha yoğun yapılar yapılmıştır lü yıllarda oldukça fazla sayıda olan ve gezginlerin sözünü ettiği konutlardan günümüze kent merkezinde yer alan birkaç konak ulaşabilmiştir (Yüksel 1994). Sivil mimarlığımızın özgün örnekleri arasında sayılan ve büyük ailelerin barındığı konakların çoğu günümüz konfor koşullarını sağlamadıkları için kullanılamaz hale gelmiş, çağdaş yaşam standartlarının altında kalan ve koruma olanağı bulunmayan konaklar korunamamış ve yıkılmıştır. Günümüze ulaşabilen az sayıda konak Kültür Bakanlığı tarafından belgelenerek tescillenmiş ve koruma altına alınmıştır. Geleneksel konutlar büyüklük, biçim, taşıyıcı sistem, iç ve dış mekan kullanımı ve süsleme açısından değerlendirildiğinde kullanıcının sosyo-ekonomik durumunun ve yaşam biçiminin yansıdığı, köklü bir deneyim sonucunda biçimlenmiş, büyük ailelerin yaşam sürdüğü geleneksel Yozgat konakları da yapıldıkları dönemin sosyal, kültürel ve ekonomik yapısını gösterir birer belge niteliğindedir. Nizamoğlu, Hayri İnal, Miralay Şerif Bey, Karslıoğlu, İkizler, Taha Akyol (Kayyumzade), Muteber Divanlıoğlu, Hüzni Baba, Zarife Nine Konağı vb. günümüze ulaşabilmiş geleneksel konut örneklerindendir. Bu konaklar çoğunlukla çeşitli nedenlerle korunamamış diğer konaklar gibi kentin merkezi konumundaki Çapanoğlu Cami çevresinde yoğunlaşmıştır. Ancak kentte yanlış imar uygulamaları ile ortaya çıkan yoğun konut dokusunun bu konakların çevresinde yer alması, konakların bir kentsel doku olarak algılanmasını olanaksız kılmıştır. Geleneksel dokuyu oluşturan yapılar, bulundukları çevrenin ayrılmaz birer parçasıdır ve tasarımın temel ilkesi olan yere göre tasarlama ölçütlerini tam olarak sağlamaktadır. Bulunduğu arazinin bir parçası olan yapı, doğal çevreye en az zararla varoluşunu sürdürmektedir. Korunmuşluk düzeyleri ile ülkenin gelişmişlik düzeyini ortaya koyan geleneksel yapılar, yerleşimin kimliğini oluşturmaktadır. Tarihi belge olma niteliği ve yaşattığı aidiyet duygusuyla da korumanın sosyal boyutunu vurgulamaktadır. Sürdürülebilir olma özelliği ile var olan geleneksel yapıların hizmet ömrünün uzatılması adına alınan kararlar, bu özelliklerinin devamlılığını sağlamak adına sürdürülmeli ve bu değerlerin korunması ve yaşatılması için çalışmalar yapılmalıdır. Bu bağlamda günümüzde kullanım olanağı bulamayan bu tür yapıların öncelikle özgün işlevleri ile kullanımı, ikinci olarak ise minimum müdahale ile işlevlendirilerek aktif edilmesi sağlanmalıdır. Böylece kullanımı sağlanan yapıların korunması ve sosyal-kültürel sürdürülebilirliğin sağlanması mümkün olacaktır. Yapıların yeniden işlevlendirilmesinde gereksinim duyulan işlevlerin tercih edilmesi yapının geniş kitleler tarafından benimsenmesi ve kullanılmasına katkı sağlayacaktır. Ayrıca restorasyon çalışmalarında geleneksel konutların özgün malzeme ve yapım tekniği ile uzman kişilerce restore edilmesi, kullanıcılarda koruma bilincinin oluşturulması, yerel yönetimler, üniversiteler ve özel sektör tarafından koruma amaçlı çalışmalar için bir fon oluşturulması gerekli görülmektedir. Gelecek nesillere geçmiş yaşam biçimimiz ve mimari mirasımızın aktarılması ve kültür sürekliliğinin sağlanması konularına önem verilmelidir. 430

11 KAYNAKLAR Acun H (2005),Bozok Sancağı (Yozgat İli) nda Türk Mimarisi. Ankara: Atatürk Kültür Dil Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları Aydın D ve Yaldız E (2010), Yeniden Kullanıma Adaptasyonda Bina Performansının Kullanıcılar Üzerinden Değerlendirilmesi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Dergisi, Sayı: 27:1, s Çelebi G ve Gültekin AB (2007), Sürdürülebilir Mimarlığın Kapsamı, Kavramsal Bir Çerçeveden Bakış,Mimaran Dergisi Sayı:2, Konya Mimarlar Odası Yayını, Konya Çelebi G vd. (2008), TMMOB Mimarlar Odası Sürekli Mesleki Gelişim Merkezi Yayınları No:2, SMGM (Sürekli Merkezi Gelişim Merkezi) Koruma Programı Eğitimi, Ankara Dikmen ÇB (2013), Sustainability of Cultural Heritage: Two mansions Protected Through Adaptive Reuse in Yozgat, Gazi University Journal of Science Part B: Art, Humanities, Design And Planning GU J SciPart:B 2(1):69-87 Dikmen ÇB ve Toruk F (2013), Tarihi Yapıların Yeniden İşlevlendirilerek Kullanımı: Üç Farklı Ölçekte Müze Deneyimi, 8. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi, Eskişehir Dikmen ÇB. (2016), Sürdürülebilirlik Kapsamında Yeniden İşlevlendirilerek Kullanılan Cumhuriyet Mektebi ve Sakarya Anaokulunun İrdelenmesi, Uluslararası Bozok Sempozyumu, Yozgat Dikmen ÇB Arşivi Eroğlu B ve Yaldız E (2006), Kültür Mirasının Sürekliliği İçin Anıtsal Binaların Yeniden Kullanılması Bağlamında Ermenek Tol Medrese,Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 15, s Gültekin AB ve Dikmen ÇB (2006), Mimari Tasarım Sürecinde Ekolojik Tasarım Ölçütlerinin İrdelenmesi. VI. Ulusal Ekoloji ve Çevre Kongresi Biyologlar Derneği Yayını, İzmir Hersek CM (1989), Alaçatı Kasabasında Koruma ve Sağlıklaştırma. Türkiye de Eski Eser Kaçakçılığı ve Korunması Sempozyumu. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi. s Işıksoy S (2010), Geleneksel Yozgat Evlerinde Yaşam ve Anlam: Evin Sözlü Tarihi.Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi İlgün Ş (2007), Geleneksel Yozgat Evleri. Konya: Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi s Karaca TN (2004), Yozgat Eğitim Tarihine Katkı, Kayseri: Erciyes Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 17/2 s Kohler N (1999), The Relevance of the Green Building Challenge: an Observer s Perspective,Building Research& Information. Volume 27. Issue 4/5. p , Canada Tekeli İ (1989), Kentsel Korumada Değişik Yaklaşımlar Üzerine Düşünceler, Türkiye II. Dünya Şehircilik Günü Kolokyumu, Ankara UrakG (2002), Kullanımda Değerlendirme: Ankara Kaleiçi Restorasyon/İşlevsel Dönüşüm Uygulamaları ve Ankara Halkı, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 19, Sayı: 1, s Yozgat Belediye Arşivi Yozgat Valiliği İl Özel İdaresi Arşivi Yurdugüzel OT (2016), Yozgat Kentinde Gerçekleştirilen Koruma Sağlıklaştırma Çalışmalarının Sosyal ve Kültürel Sürdürülebilirlik Bağlamında Değerlendirilmesi, Uluslararası Bozok Sempozyumu, Yozgat Yüksel N (1994), Geç Dönem Tarihi Yozgat Evlerinde Süslemeler, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Resim Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi 431

12