SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK KAPSAMINDA YENİDEN İŞLEVLENDIRILEREK KULLANILAN CUMHURİYET MEKTEBİ VE SAKARYA ANAOKULUNUN İRDELENMESİ

Transkript

1 SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK KAPSAMINDA YENİDEN İŞLEVLENDIRILEREK KULLANILAN CUMHURİYET MEKTEBİ VE SAKARYA ANAOKULUNUN İRDELENMESİ Çiğdem Belgin DİKMEN 1 Özet Toplumsal, sosyal ve ekonomik yapı değişikliklerine koşut olarak fiziksel ve yapay çevre değişim geçirmektedir. Bu değişim kentleri ve kentlerdeki yapıları etkilemekte, bu süreçte bazı yapılar yapıldıkları işlev dışında kullanılabilmektedir. Tarihî yapıların yeniden işlevlendirilerek kullanımı, tarihsel süreçte kabul gören bir koruma yöntemi olmuş ve pek çok yapı bu kapsamda yeniden işlevlendirilerek kullanılmıştır. Kültürel ve estetik değer olarak görülen tarihî yapıların korunması, gelecek nesillere aktarılarak kültürel ve sosyal sürdürülebilirliğin sağlanması amacıyla yapılar özgün işlevleri dışında kullanılabilmektedir. Bu çalışmanın amacı; özgün işlevi Miralay Şerif Bey Konağı olmasına karşın son olarak Sakarya Anaokulu olarak kullanılan ve özgün işlevi Cumhuriyet Mektebi (Cumhuriyet İlkokulu) iken günümüzde, Bozok Üniversitesi Rektörlük binası olarak faaliyet gösteren yapılar irdelenmiş, sürdürülebilirlik kapsamında yapıların geçmişte ve günümüzdeki kullanımları, geçirdikleri değişimler ve yeniden işlevlendirilmeleri mimari açıdan değerlendirilmiştir. Anahtar Sözcükler: Sosyal ve kültürel sürdürülebilirlik, yeniden işlevlendirme, Cumhuriyet Mektebi, Sakarya Anaokulu, Yozgat Abstract Examining of Reuse Buildings Cumhuriyet Primary Scholl and Sakarya Preschools in the Context of Sustainability Physical and artificial environment change parallel to change of social and economic structure. This change affects cities and city physical structure, in this period some buildings can be used except from their original function. Re-use of historical buildings, the conservation method accepted historical process and in this scope many buildings were used re-use. Conservation of historical buildings accepted as cultural and aesthetic value and the aim of ensure cultural and social sustainability, buildings can be used except from their original function. The aim of this study, examining of its original function Miralay Şerif Bey Mansion despite being used today Sakarya Preschool and its original function Cumhuriyet Primary School despite being used today Bozok University Rectorate building in the context of sustainability., It evaluation under its architectural aspect, of function of the buildings in the past and now, undergoing changes and the reuse of the buildings architectural performance of the buildings today in the context of socio-cultural sustainability. Yozgat Key Words: Social and cultural sustainability, reuse, Cumhuriyet Primary School, Sakarya Preschool, 1. Giriş Mimari tasarım toplumların sosyal, toplumsal, kültürel, ekonomik düzeylerine göre amaca uygunluk (işlev), teknoloji (sağlamlık), estetik, esneklik, ekonomi, ekoloji, kullanıcı gereksinimleri ve davranışları (reaksiyonlar) olarak sınıflandırılabilecek tasarım ölçütleri eşliğinde gerçekleştirilmektedir. Toplumların bilgi birikimine, kültürüne, sosyal ve ekonomik yapısına ve sahip oldukları teknolojiye göre şekillenen fiziksel ve 1 Yrd. Doç. Dr. Bozok Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, cbelgin.dikmen@gmail.com 345

2 toplumsal çevremiz gereksinimlerimiz ve beklentilerimiz doğrultusunda sürekli bir etkileşim ve değişim içerisindedir. Bu değişim, fiziksel çevremizi biçimlendiren tasarımcılar (mimar, kent plancısı, endüstri tasarımcısı vb.) kadar mimarlık disiplini ile iç içe diğer disiplinleri ve kullanıcıları da etkilemektedir. Bu bağlamda toplumdan topluma değişkenlik gösteren fiziksel çevrenin, aynı toplum içinde de bireysel farklılıklar sebebiyle farklı algılanabileceği ve kullanıcıların farklı beklentilerinin olabileceği söylenebilir. Öte yandan yaşamlarının büyük bölümünü yapılarda geçiren kullanıcıların yaşadığı çevreden ve mekândan etkilenmesi kadar yaşanılan çevre ve mekânın da kullanıcıyı etkilemesi söz konusudur. İnsan ve mekân arasındaki bu diyalektik ilişkinin etkileri, süreç içerisinde kullanıcının yaşadığı mekânda hareketlerinin sınırlanmasına, gereksinim ve beklentilerinin karşılanmamasına bir başka deyişle, mekânın işlevini yitirmesine sebep olacak güçtedir. Bu değişim en çok kentleri ve kentlerdeki tarihî yapıları etkilemekte, bu süreçte bazı yapılar yapıldıkları dönemdeki işlevleri dışında kullanılabilmektedir. Sahip oldukları sosyal, ekonomik, kültürel ve fiziksel değerleri ile kültürel mirasımızın önemli bir unsuru olduğu kabul edilen kentlerimizin, içlerinde barındırdıkları anıtsal ve sivil mimari örneklerinden bağımsız düşünülmesi mümkün değildir. Bu nedenle geçmiş uygarlıkların bilgi ve teknolojisi ile yaşam biçimi hakkında ipuçları içeren tarihi yapıların gelecek kuşaklara aktarılması, kültür sürekliliğinin sağlanması önemlidir. Ancak nüfus artışı, teknolojik gelişmeler, kentleşme, kentsel rant, toplumsal ve sosyal yaşamdaki değişiklikler ile koruma bilinci ve politikalarının yetersizliği kültür mirasımızın bir parçası olan tarihî yapıların özgün işlevleri ile kullanılmasını güçleştirmekte ve giderek yok olmalarına zemin hazırlamaktadır. Toplumların gelecek yüzyıllarda var olabilmelerini amaçlayan anahtar bir kelime olarak ön plana çıkan ve son yıllarda yerel ve küresel ölçekte kabul gören sürdürülebilirlik yaklaşımı, yapıların sosyal ve kültürel boyutlarıyla tanımlanmasını önemsemekte ve kültürel mirasın sürdürülebilirliğine vurgu yapmaktadır. Kültürel ve estetik değer olarak görülen tarihi yapıların korunması, gelecek nesillere aktarılarak kültürel ve sosyal sürdürülebilirliğin sağlanması amacıyla yapılar özgün işlevleri dışında kullanılabilmektedir. Bu çalışma; gelecek nesillere aktarılması gereken bir değer olarak tarihi yapıların bir bütün olarak algılanması ve korunmasının, değişen toplumsal yaşam biçimine ve yeni gereksinimlere uygun olarak işlevlendirilmesinin gerekliliğini vurgulamaktadır. Sosyal ve kültürel sürdürülebilirlik kapsamında yapıların bütünlüğünü, çevre etkileşimini ve estetiğini olumsuz etkilememek, ekonominin son derece önemli olduğu günümüz koşullarında yapıların kullanım ömürlerini uzatmak, kullanıcı gereksinim ve isteklerini optimum düzeyde karşılayarak kullanıcı memnuniyeti sağlamak üzere özgün işlevi konut olan ve son olarak Sakarya Anaokulu olarak kullanılan Miralay Şerif Bey Konağı ile özgün işlevi eğitim olan ve günümüzde Bozok Üniversitesi Rektörlük binası olarak faaliyet gösteren Cumhuriyet Mektebi nin irdelenmesini amaçlamaktadır. Bu kapsamda her iki yapının özgün ve günümüzdeki kullanımları değerlendirilecek, söz konusu yapıların etkin kullanımlarına yönelik öneriler geliştirilmiştir. 2. Sosyal ve Kültürel Sürdürülebilirlik Kapsamında Yeniden İşlevlendirme 1970 li yıllarda ortaya çıkan enerji krizi, çevre kirliliği, yetersiz gıda üretimi, doğal kaynakların tükenebilirliğinin ve fosil yakıt kaynaklarının çevre dostu ve yenilenebilir kaynaklar olmadığının anlaşılması, başta akademik çevreler olmak üzere yerel ve küresel ölçekte çevre ve enerji kavramlarının sorgulanmasına neden olmuştur. Bu bağlamda sorunlara dikkat çekerek gelecek nesillere daha nitelikli, konfor düzeyi yüksek, yaşanılabilir, çevre-enerji-atık sorunları olmayan bir dünya bırakmak amacıyla 1987 yılında Çevre ve Gelişme Komisyonu tarafından yayımlanan Ortak Geleceğimiz Raporu Sürdürülebilir Gelişme kavramını gündeme getirmiştir. Sürdürülebilir gelişme bugünün gereksinimleri karşılanırken gelecek nesillerin gereksinimlerini karşılama yeteneklerini ortadan kaldırmayan gelişme olarak tanımlanmakta (Ruacan ve Ruacan, 2002) ve anahtar bir kavram olarak birçok disiplini etkilemektedir. Sürdürülebilir yapı tasarımı kavramının pek çok ülke tarafından kabul görmesi, ülkeleri yeni enerji kaynaklarının araştırılmasına yöneltmiş, alternatif ve yenilenebilir enerji kaynaklarından etkin biçimde yararlanmak, habitatı korumak, çevre kirliliğini azaltmak, 346

3 çevreye duyarlı yapı malzemeleri ile çevre dostu ve enerji etkin yapı tasarlamak, yapıların hizmet ömrünü uzatmak, yapıları yeniden işlevlendirerek sosyal ve kültürel sürdürülebilirlik sağlayacak biçimde kullanarak korumak ülkelerin politikalarında yer almaya başlamıştır. Bu bağlamda sürdürülebilir yapı tasarımı yaklaşımının insanın varlığını sürdürebilmesi, nitelikli bir yaşamının olabilmesi ve ekosistem dengeleri bozulmadan çevre kalitesinin iyileştirilmesi amacıyla uzun dönem çözümler üretmeyi hedeflediği söylenebilir (Dikmen ve Gültekin, 2009). Sürdürülebilirlik kavramı yapıları ekolojik, ekonomik, sosyal ve kültürel boyutlarıyla tanımlamaktadır (Çelebi ve Gültekin, 2007; Çelebi vd. 2008; Kohler, 1999). Bu kapsamda ekolojik sürdürülebilirlik; kaynakların ve ekosistemin korunmasına, ekonomik sürdürülebilirlik; kaynakların uzun dönem kullanılabilirliğine ve kullanım bedellerinin düşük olabilmesine, sosyal ve kültürel sürdürülebilirlik ise insan sağlığını, konforunu sağlayan ve sosyal, kültürel değerlerin korunmasına yönelik stratejileri kurgulayan ilkelerdir. Kültürel mirasımızı oluşturan, fiziksel çevrenin biçimlenmesine katkı sağlayan tarihî yapılar ve bu yapılarla oluşmuş dokunun korunmuşluk düzeyi toplumların sosyal, siyasal, kültürel ve ekonomik karakteri kadar gelişmişlik düzeylerinin de göstergesidir. Toplumun tarihsel süreç içerisinde birikimle ürettiği maddi ve manevi değerlerin bütünü olarak tanımlanabilecek olan kültür (Güvenç, 2010; Dikmen ve Özçetin, 2012) toplumun bilgi ve deneyimlerini, tarihini, yaşam biçimi ve kimliğini yansıtır. Kültürel mirasın, kültür değerlerimizin korunması ve bir bütün olarak gelecek nesillere aktarılması toplumsal bir görevdir. Kentleşme, nüfus artışı, toplumsal ve sosyal yapının ve buna koşut olarak yaşam biçiminin değişmesi kültürel mirasımızı oluşturan, geçmişimize tanıklık eden yapıların ve bu yapılarla oluşmuş fiziksel çevrenin biçimini değiştirebilmektedir. Kentlerin fiziksel yapısının değişmesine neden olan bu süreç, kültür varlıklarımız arasında önemli yer tutan tarihî yapıların işlevlerinin ve özgün karakterlerinin korumasını ve kullanılmasını güçleştirmekte, bunun doğal sonucu olarak bu yapılar varlığını sürdürememektedir. Sosyal ve kültürel sürdürülebilirlik kapsamında yapıldıkları dönemde sahip olduğu işlevi sürdüremeyen tarihî yapıların mekânsal, işlevsel ve teknik performansları değerlendirilerek, eylemsel gerekliliklerinin saptanması ve var olan mekânların gereksinimlere yanıt verme düzeyinin araştırılması ve bu araştırmadan elde edilecek verilerle yeniden işlevlendirilmesi gerekir. Yapının yeni işlevinin müze, kültür evi vb. pasif kullanımlar olabileceği gibi okul, kreş, idari yapı gibi daha aktif kullanılacak nitelikte olması da mümkündür. Yozgat ta müze olarak kullanılan Nizamoğlu Konağı, sosyal ve kültürel amaçlarla kullanılan Hayri İnal, Karslıoğlu, Hüzni Baba, Zarife Nine ve Muteber Divanlıoğlu Konakları pasif kullanımlarla işlevlendirilen yapılardır. Bu çalışmada konu edilen özgün işlevi konut olan ve son olarak Sakarya Anaokulu olarak kullanılan Miralay Şerif Bey Konağı ve özgün işlevi eğitim olan ve günümüzde Bozok Üniversitesi Rektörlük binası olarak faaliyet gösteren Cumhuriyet Mektebi de aktif olarak işlevlendirilmiş örneklerdir. Yeniden İşlevlendirilerek Kullanılan Cumhuriyet ve Sakarya İlköğretim Okulları 2.1 Miralay Şerif Bey Konağı (Sakarya Anaokulu) Çapanoğlu Musa Bey in babası olduğu rivayet edilen ve dönemin Alay Komutanı Miralay Şerif Bey tarafından yaptırıldığı bilinen konağın yapım tarihine ilişkin net bir kayıt bulunmamakla birlikte, yapının ( lı yıllarda ve 1900 yılında yapıldığı rivayet edilmektedir. Miralay Şerif Bey Konağı kent merkezinde ve Hükümet Konağı nın kuzeydoğusunda konumlanmaktadır. Şerif Bey in vefatından sonra kullanma izni çocukları tarafından Ankara Özel İdaresi ne devredilen yapı, daha sonra Yozgat Özel İdaresi ne devredilmiş ve Muallim Mektebi olarak kullanılmıştır. İstiklal Savaşı sırasında burada eğitim veren öğretmenlerin askere alınması üzerine, okulun öğrencileri de Ankara Muallim Mektebi ne nakledilmiştir. Bu dönemde kullanım dışı kalan ve yılları arasında hastane ve Kız Mektebi olarak kullanılan yapı daha sonra, kız ve erkek öğrencilerin birlikte okudukları karma eğitim veren bir ilköğretim yapısı olarak kullanılmıştır. Yapının ahşap olan zemin ve birinci kat döşemesi 347

4 1959 yılında, 2. kat döşemesi ise yıllarında betonarme döşeme olarak değiştirilmiş ve ahşap çatısı sökülmüştür. Günümüzde Miralay Şerif Bey Konağı nın batısında yer alan ve 1989 yılında inşa edilen Sakarya İlkokulu nun tamamlanmasından sonra yapı bir dönem özürlüler okulu olarak da hizmet vermiştir yılında bakım ve onarım çalışmaları ile yapının 1. katı Rehberlik ve Araştırma çalışmaları için ve 2. katı ise Teftiş Kurulu tarafından kullanılmıştır. Yapı Eğitim-Öğretim yılında Milli Eğitim Bakanlığı na bağlı Sakarya Anaokulu olarak kullanılmaya başlamıştır ( icdr2011.pdf). Şekil 1-3 de yapının planları, Fotoğraf 1 de yapının anaokulu olarak kullanımı ve Fotoğraf 2 de ise restorasyon çalışmaları görülmektedir. Şekil 1. Miralay Şerif Bey Konağı (Sakarya Anaokulu) Zemin Kat Planı (Yozgat Belediye Arşivi) Şekil 2. Miralay Şerif Bey Konağı (Sakarya Anaokulu) Birinci Kat Planı (Yozgat Belediye Arşivi) 348

5 Şekil 3. Miralay Şerif Bey Konağı (Sakarya Anaokulu) İkinci Kat Planı (Yozgat Belediye Arşivi) Fotoğraf 1. Miralay Şerif Bey Konağı (Sakarya Anaokulu olarak kullanıldığı dönem) (Yozgat Belediye Arşivi, Acun, 2005b) 349

6 Fotoğraf 2. Miralay Şerif Bey Konağı (Sakarya Anaokulu) Restorasyon Sonrası (Yozgat Belediye Arşivi, Yakın zamana kadar Sakarya İlköğretim Okulu yanında Sakarya Anaokulu olarak kullanılan Miralay Şerif Bey Konağı Geç Osmanlı dönemi eserlerindendir. Yapıldığı dönemin mimari özelliklerini yansıtan konak, korunması gereken bir kültür varlığı olarak görülmüş, 1979 yılında Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından tescillenerek koruma altına alınmıştır. Atatürk ve eşi Latife Hanım ın 23 Ekim 1924 te Yozgat ı ziyareti sırasında ikamet ettikleri konak, kentsel bellek açısından da önem taşımaktadır ( yozgatkulturturizm.gov.tr/tr,92282/tek-yapilar-ve-anitlar.html). Miralay Şerif Bey Konağı plan tipolojisi, yapım tekniği, yapı malzemeleri açısından geleneksel Türk evi özelliklerini göstermektedir. Mekânlar arası fiziksel, sosyal ilişkiyi kuran başlıca unsurun plan olduğu Türk evinde, tasarlandığı arazinin topoğrafyası ile konutun konumu, sokağa yönlenişi ve yaşam biçimine göre kat adedi değişkenlik göstermektedir. Konutun konumuna ve arazinin biçimine göre oluşan depo, kiler vb. kullanım alanları genellikle alt kattadır ve alt kat plan şemasını vermemektedir. Bu nedenle geleneksel Türk konutu plan tipolojisi üzerine yapılan tüm çalışmalar, üst katın plan şemasını odak almaktadır. Üst katı, asıl kat olarak tanımlayan araştırmacılara göre, en eski örneklerden başlayarak belli bir plan düzenine sahip olduğu görülen asıl kata (yaşama katına) karşılık, zemin kat organizasyonunun parsel durumuna uygun, daha organik bir yapıda olduğu, mekânların daha rastlantısal bir araya geldiği ve ahır, odunluk, samanlık ve depo gibi mekânların servis işlevlerini barındırdığı görülür. Miralay Şerif Bey Konağı nın geleneksel Türk evi plan tipolojisine göre iç sofalı plan şemasına sahip olduğu söylenebilir. Zemin kat batı cephesinde yer alan merdiven ile üst kat sofasına ulaşılmaktadır. Özgün işlevinde wc, depo, kiler vb. amaçlı kullanılan zemin kat, anaokulu olarak kullanıldığı dönemde wc, depo, kazan dairesi gibi servis mekânlarının yanı sıra, sınıf ve memur odası olarak kullanılmıştır (Bkz. Şekil 1). Konağın anaokulu olarak kullanıldığı dönemde birinci ve ikinci katlarda sofaya açılan odaların sınıf, müdür odası, uyku odası ve mutfak olarak kullanıldığı görülmektedir (Bkz. Şekil 2, 3). Konağın inşa edildiği arsa kuzey-güney doğrultusunda eğimlidir. Arsasın eğimi nedeniyle güney yönünde üç, kuzey yönünde ise iki kat olarak algılanan konağa giriş; güney yönünde çift kanatlı ahşap bir kapıdan, batı yönünde ise 6 rıhtlık bir basamakla çıkılan sahanlıkta yer alan ve merdiven kovasına açılan ve kazan dairesi olarak kullanılan mekâna açılan taş söveli, ahşap kapılardan ulaşım sağlanmaktadır. Zemin katta girişin her iki yanında, cephe hattının içeri çekildiği görülür. Zemin katta bu kısımlarda görülen ikili gruplanmış, taş söveli, kanatlı, dikdörtgen ahşap pencereler, üst katlarda kemer formundadır. Zemin katta giriş 350

7 kapısının her iki yanında birer pencere yer alırken, birinci ve ikinci katlarda tekrar eden üçlü gruplanmış, taş söveli, kanatlı kemer pencereler yer almaktadır (Bkz. Fotoğraf 1 ve 2). Konağın doğu cephesinde ortada yer alan çıkmada kullanılan kemer form, payandalar aracılığıyla birinci ve ikinci katlardaki yükü dağıtmaktadır. Türk evinde üst katlarda dik açılı ve daha büyük bir mekân elde etmek, sokağa farklı perspektiflerden görüş sağlayabilmek amacıyla yapılan çıkmalar, işlevinin ötesinde cepheye estetik bir öğe olarak da katılmaktadır. Konağın doğu cephesinde yer alan çıkmanın her iki yanında cephe hattı geri çekilmiş, çıkmanın solunda tekli, sağında ise ikili gruplanmış, taş söveli, kanatlı, kemer pencereler kullanılmıştır. Çıkma altında ve sağında yer alan mekânlarda kullanılan ikili gruplanmış taş söveli, kanatlı, kemer pencereler güvenlik nedeniyle demir parmaklıklıdır. Bu cephede ikinci katta çıkmanın bulunduğu mekânda üçlü gruplanmış pencereler tekrar etmektedir. Miralay Şerif Bey Konağı nın kuzey cephesi topoğrafya nedeniyle iki kat olarak algılanmaktadır. Bu cephede de cephe hattı olarak öne çıkarılmış mekânlarda üçlü gruplanmış, taş söveli, çift kanatlı kemer pencereler yer alırken, bu mekânların köşelerinde sokağa farklı yönlerden perspektif verecek taş söveli, kemer pencereler kullanılmıştır (Bkz. Fotoğraf 1 ve 2). Cephe hattının geride tutulduğu mekânlarda ise güney cephenin; kullanılan ikili gruplanmış, taş söveli, kemer pencerelerin tekrar ettiği görülmektedir. Konağın batı cephesinde pencere düzeninin diğer cephelere kıyasla daha düzensiz olduğu söylenebilir. Bu cephedeki tüm pencerelerin demirli olması, yapının özgün halinde de bu düzenin var olduğunu gösterir bir delil olarak görülmelidir. Servis mekânlarına hizmet eden bodrum kat pencereleri taş söveli, kare ve dikdörtgen formda ve demirlidir. Cephe genelinde birinci katta yer alan ikili gruplanmış pencerelerin dışında tüm pencereler taş söveli, tek kanatlı, kemerli ve ahşaptır. İkinci katta merdiven kovasını aydınlatan taş söveli, kemerli pencerenin daire forma dönüştüğü görülmektedir. Miralay Şerif Bey Konağı nın çatısı; kırma ve alaturka kiremit kaplı olup cephe hattının hareketli olduğu mekânlarda çatının cephenin ortasında oluşturulan ve bir cephe öğesi olarak da kullanılan bir alın ile şekillendiği görülmektedir. Yapı köşelerinde (düşeyde) taş dikmeler ve kat hizalarında (yatayda) kat silmeleri cephelerde zenginlik sağlamaktadır (Fotoğraf 1, 2, Şekil 4, 5). Konağın taşıyıcı sistemi taş yığmadır, döşeme ahşap kirişli (hezen) bir strüktüre sahiptir. Kat yükseklikleri taş silmelerle bezenmiş, köşelerde bitirme elemanı olarak taş açıkta bırakılmıştır. Sakarya Anaokulu nun rölöve, restitüsyon ve restorasyon projelerinin hazırlanması işi 2014 yılı Haziran ayında gerçekleştirilen ihale ile Mipatek Ltd. Şti. ( ve Çağ Restorasyon firmalarına verilmiştir. Hazırlanan projeler, Kayseri Koruma Bölge Kurulu tarafından onaylanmış ve 2015 yılı içerisinde restorasyon çalışmaları başlatılmıştır ( eski_kimligini_koruyacagiz, Şekil 4 ve 5 konağın restitüsyon projelerini göstermektedir. Şekil 4. Miralay Şerif Bey Konağı (Sakarya Anaokulu) Doğu Cephesi Restitüsyon Projesi ( 351

8 Şekil 5. Miralay Şerif Bey Konağı (Sakarya Anaokulu) Batı Cephesi Restitüsyon Projesi ( Geçmişte konak olarak yapılan ve uzun yıllar Sakarya Anaokulu olarak kullanılan yapının restorasyon sonrası işlevinin Yozgat ın gereksinim duyduğu Arkeoloji Müzesi, ORAN Kalkınma Ajansı Yozgat Yatırım Destek Ofisi tarafından kullanılacak ofis binası veya kültürel amaçla kullanılacak bir yapı olacağı iddia edilmekle birlikte ( kullanım amacı hakkında net bir bilgiye ulaşılamamıştır ( Restorasyon öncesinde gerekli tedbirler alınarak öncelikle güçlendirme çalışmaları yapılmış, daha sonra yapının çatısı sökülmüş, betonarme olan döşemeleri kırılmış, cephelerinde ve iç mekânlarda yapılan raspalama ile harman tuğlası duvarlar açığa çıkarılmıştır. Kırılan betonarme döşemelerin yerine restitüsyon projesinde verilen dönem ve malzeme analizine göre, yapının özgün halinde sahip olduğu düşünülen ahşap kirişli (hezen) bir döşeme uygulanmıştır. Yapının su yalıtımı için yapı çevresinde bohçalama yapılmış, yapıda ısı yalıtımı sağlamaya yönelik tedbirler alınmıştır. Yapının kırma çatısı alaturka kiremit ile kaplanmıştır ( (Bkz. Fotoğraf 1 ve 2). 2.2 Cumhuriyet İlköğretim Okulu Yozgat kent merkezinde Medrese Mahallesi sınırları içerisinde, Ankara-Sivas karayolu üzerinde yer alan Cumhuriyet Mektebi nin (Cumhuriyet İlköğretim Okulu) 1927 yılında dönemin valisi Ali Rıza Bey tarafından yaptırıldığı, müteahhitliğini Şükrü Adavallı ve Nihat Çapan ın gerçekleştirdiği yapının 1930 yılı Cumhuriyet Bayramında faaliyete geçtiği bilinmektedir. Kültür Varlıkları Koruma Bölge Kurulu tarafından 1977 yılında korunması gereken kültür varlığı olarak tescillenen yapı, hizmet vermeye başladığı 1930 yılından 2006 yılına kadar kesintisiz olarak ilköğretim okulu olarak kullanılmıştır yılında Bozok Üniversitesi nin kurulmasını takiben gerekli düzenlemeler yapılarak yapı Bozok Üniversitesi Rektörlük binası olarak kullanılmaya başlanmıştır. Yapı Cumhuriyet döneminde tasarlanan ve uygulanan eğitim yapılarına örnek oluşturması dışında dönemin yapım tekniği, yapı malzemesi ve genel anlamda mimarisi hakkında fikir vermesi açısından önemlidir Cumhuriyetin ilk yıllarında ( ) mimarlık eğitimi veren okullarda yerli ve yabancı hocaların benimsedikleri ve kullandıkları mimari üslup Osmanlının son ve Cumhuriyet in ilk yıllarında yönetimler tarafından da desteklenmiştir. Bu dönemde mimarlık, 2. Meşrutiyet in ilanı (1908) ile ortaya çıkan Milliyetçi bakış açısının etkisiyle, 19. yüzyılın sonlarında etkin olan batıya özgü neoklasik öğelerin kullanıldığı bu döneme eleştirel bakış getirmesine karşın, Batı ya özgü öğeler yerine Selçuklu ve Osmanlı mimarisinin eklektik bir üslupla kullanıldığı bir anlayışla biçimlenmiştir. 19. yüzyılın son, 20. yüzyılın ilk çeyreğinde varlığını duyuran, işlev ve plan yerine öncelikli olarak cephenin tasarlandığı ve 1. Ulusal 352

9 Mimarlık Dönemi olarak adlandırılan bu dönemin öncülüğünü Kemalettin Bey, Vedat Tek, Muzaffer Bey, Arif Hikmet Koyunoğlu gibi mimarlar üstlenmiştir. Kuruluş döneminin ardından yeni atılımlara gereksinim duyan Cumhuriyet in 1. Ulusal Mimarlık dönemine karşı gelişen eleştirel bakış açısıyla geçmiş değerlerin kültürümüze eklenen yeni değerler ile sürdürülmesini amaçlayan özgün bir Türk mimarisi oluşturulmaya çalışılğı görülmektedir. Bu amaçla cephe yerine işlev ve planı etkin kılan, bezemeli cepheler yerine yalın cephe anlayışını benimseyen ve Türk konut mimarisinin genel karakteristiklerini de kullanan ve 2. Ulusal Mimarlık dönemi olarak adlandırılacak bir mimari anlayış kabul görmüştür (Sözen, 1984, Sözen ve Tanyeli, 2007, Aslanoğlu 2010). Bu bildiriye konu olan Cumhuriyet Mektebi de 1. ve 2. Ulusal Mimarlık Dönemleri arasında geçiş karakteri gösteren bir yapıdır. Kuzey-güney yönünde eğime sahip bir arsada konumlanan Cumhuriyet Mektebi ne kuzey yönünde Sivas Caddesi üzerinden ve güney yönünde yapının arka bahçesinden zemin kata ulaşan barok biçimli, taş bir merdivenden ulaşılmaktadır. Yapı bodrum hariç zemin+1 katlıdır. Arsa eğimi nedeniyle yapı kuzey yönünde iki, güney yönünde ise üç kat olarak algılanmaktadır. Yapı güney yönünde geniş bir bahçeye sahiptir. Günümüzde asfalt kaplı olan bahçe otopark ve servis amaçlı kullanılmaktadır. Dikdörtgen planlı ve yaklaşık 30x14 m. boyutlarındaki yapının yakın çevreden elde edilen ve Yozgat ta yer alan bazı konaklarda da kullanılan kolay işlenebilir, küfeki taşından yığma teknikle inşa edildiği bilinmektedir. Cumhuriyet Mektebi, plan şeması olarak da döneminin genel karakteristiklerini yansıtmaktadır. Yapının bodrum katında depo, wc ve kazan dairesi gibi servis mekânları yer almaktadır. Bu mekânların kapıları güney yönünde bahçeye açılmaktadır (Şekil 6). Zemin katta plan şemasını girişi karşılayan çift kollu, taş bir merdiven ve merdivenin her iki yanında yer alan sınıflar ile merdiven aksına dik gelişen koridordan ulaşılan sınıflar oluşturur. Girişe göre sol köşe ıslak hacimlere ayrılmıştır. Yapının birinci katı da hemen hemen zemin kat ile aynı plan şemasına sahiptir. Zemin katta sol köşede yer alan ıslak hacimlerin yerine, sonradan oluşturulan bir hol ile ulaşılan iki sınıf yer almaktadır (Şekil 7). Alt kat plan şemasından farklı olarak bu sınıflara geçiş sağlayan holün ve sınıfların arasında yer alan duvarın hangi tarihte yapıldığı ve plandaki bu değişimin nedeni kesin olarak bilinmemektedir (Şekil 8). Yapıldığı dönemin genel karakteristiklerini taşıyan cepheler tüm yönlerde neredeyse simetriktir. Yapının kuzey cephesinde orta aksta giriş kapısını vurgulayacak biçimde taş bezemeli bir portal yer alır. Özgün olan giriş kapısı çift kanatlı ve ahşaptır. Kuzey ve güney cephelerde yapı köşeleri yükseltilmiş, bu yükseklik çatı ile de vurgulanmıştır. Marsilya tipi kiremit kaplamalı kırma çatının saçakları oldukça geniş tutulmuş, saçaklar dönem yapılarında da olduğu üzere demir payandalar ile desteklenmiştir. Kuzey cephede zemin ve birinci katlarda girişin her iki yanında ikili gruplanmış, çift kanatlı ve köşelerde üçlü gruplanmış, tek kanatlı, taş söveli, yüksek, ahşap pencereler yer almaktadır. Zemin kat pencereleri basık kemerli iken, birinci kat pencerelerinin düzgün kemerli olduğu görülmektedir. Güney cephede zemin ve birinci katlarda üçlü gruplanmış, taş söveli, yüksek, ahşap pencereler kullanılmıştır. Basık kemerli zemin kat pencereleri çift kanatlı iken, düzgün kemerli birinci kat pencerelerinin tek kanatlı olduğu görülmektedir. Güney cephe orta aksında merdiven kovasını aydınlatan ahşap pencereler ise yüksek, taş söveli ve kemerlidir. Bu cephede bodrumda yer alan dikdörtgen ve kare formdaki pencere ve kapıların rastgele yerleştiği ve simetriyi bozduğu söylenebilir. Doğu ve batı cephelerinde de tekli ve üçlü gruplanmış halde yerleştirilen pencerelerin niteliği diğer cephelerle aynı karakterdedir (Şekil 9, 10). Fotoğraf 3, Cumhuriyet Mektebi nin ilköğretim yapısı olarak kullanıldığı döneme; Fotoğraf 4 günümüzde Bozok Üniversitesi Rektörlük binası olarak kullanıldığına ve Fotoğraf 5 ise iç mekânlara ilişkindir. 353

10 Şekil 6. Cumhuriyet Mektebi (Bozok Üniversitesi Rektörlük Binası) Rölöve Projesi Bodrum Kat Planı (Yozgat Belediye Arşivi) Şekil 7. Cumhuriyet Mektebi (Bozok Üniversitesi Rektörlük Binası) Rölöve Projesi Zemin Kat Planı (Yozgat Belediye Arşivi) 354

11 Şekil 8. Cumhuriyet Mektebi (Cumhuriyet İlköğretim Okulu-Bozok Üniversitesi Rektörlük Binası) Rölöve Projesi Birinci Kat Planı (Yozgat Belediye Arşivi) Şekil 9. Cumhuriyet Mektebi (Bozok Üniversitesi Rektörlük Binası) Rölöve Projesi Kuzey (Giriş) Cephesi (Yozgat Belediye Arşivi) 355

12 Şekil 10. Cumhuriyet Mektebi (Bozok Üniversitesi Rektörlük Binası) Rölöve Projesi Batı Cephesi (Yozgat Belediye Arşivi) Fotoğraf 3. Cumhuriyet Mektebi (Bozok Üniversitesi Rektörlük Binası) Cumhuriyet İlköğretim Okulu Olarak Kullanıldığı Dönem) (Acun, 2005a) Fotoğraf 4. Cumhuriyet Mektebi (Bozok Üniversitesi Rektörlük Binası) ( com.tr/guncel/tarihi-okula-restore-h29060.html 356

13 Fotoğraf 5. Cumhuriyet Mektebi (Bozok Üniversitesi Rektörlük Binası İç Mekân) ( ilerigazetesi.com.tr/guncel/tarihi-okula-restore-h29060.html, TR,92282/tek-yapilar-ve-anitlar.html) 3. Sonuçlar ve Tartışma Yapıların kent belleği ve kentsel kimlik sağlamak açısından önemleri göz ardı edilmeden yeniden işlevlendirilerek kullanılmaları, ülkemizde yaygın olarak kabul gören bir koruma yaklaşımıdır. Sosyal ve kültürel sürdürülebilirlik bağlamında, geleneksel konutların ve anıtsal yapıların özgün işlevleriyle yaşatılması, onların çağdaş kullanım ölçütlerine uygunluğuna bağlıdır. Sivil mimarlığımızın önemli örnekleri, geleneksel konutlar ile anıtsal yapılar, yaşanabilirlik ölçütlerini veya değişen yaşam biçimine göre farklılaşan kullanıcı istek ve gereksinimleri karşılayabileceği ölçüde kullanılabilmektedir. Konutların ve anıtsal yapıların güncel gereksinimleri karşılayabilme düzeyi, kullanım sürecinde veya koruma öncesinde yapılan değerlendirilmelerle mümkün olabilir. Korunacak yapıların özgün işlevini devam ettirmesinin mümkün olmadığı veya yapı niteliğinin değiştiği durumlarda yapıların yeniden işlevlendirilerek özgün işlevinden farklı işlevlerle kullanılması ve korunmasına karar verilebilir. Kültür mirasımızı korumak, gelecek nesillere aktarmak ve sosyal kültürel sürdürülebilirlik sağlamak amacıyla bu tür değerleri kültürel, sosyal ve turizm işlevli kullanımlara dönüştürecek, yakın çevreleri ile ortaya çıkaracak ve yaşatacak çalışmalar yapılmalıdır. Somut kültürel miras olarak tanımlanabilecek geleneksel konutlar ve anıtsal yapılar bir dönemin yaşam biçimi, mimarlık anlayışı, yapı üretim biçimi hakkında bilgi aktarımı sağlamaktadır. Bu nedenle tarihî yapıların bilimsel ve güncel tekniklerle belgeleme (rölöve), restitüsyon, restorasyon ve renovasyon (yenileme) çalışmalarının yapılması ve arşivlenmesi, işlevlendirilecek yapı için en uygun işlevin araştırılması, yapının bu işlevi karşılamasına yönelik işlevsel, teknik ve ekonomik performans ölçütlerinin dikkate alınması gereklidir. Korunması gereken kültür değerlerimizden olan yapıların, toplumsal bir bilinç ve sorumluluk ile yeniden işlevlendirilerek kullanılması sosyal ve kültürel sürdürülebilirlik kadar kaynak korunumu da sağlamaktadır. Koruma ve kullanım süreçlerinde toplumsal bir bilinç ile yerel yönetimlerin bünyesinde koruma amaçlı kullanımlar için fon oluşturulması kadar, diğer kamu kurumlarının ve özel sektörün de konuya ilgi göstermesi ve maddi-manevi destek vermesi beklenmektedir. Kültür mirasımızın özgün biçimde gelecek nesillere aktarılması, sosyal ve kültürel sürdürülebilirliğin sağlanması açısından önemli görülmektedir. Yozgat ta bir kentsel doku oluşturmayacak kadar az sayıda ve hetorojen dağılmış konaklar yeterince korunamamış, ancak müze, kültür evi vb. amaçlarla yeniden işlevlendirilerek kullanılmaya çalışılmıştır. Bu bildiride ele alınan konak olarak yapılmış olmasına karşın, son olarak anaokulu olarak hizmet veren Miralay Şerif Bey Konağı nın restorasyon sonrası işlevine ilişkin henüz net bir karar verilememiştir. Ancak tarihi yapıların rölöve, restitüsyon ve restorasyon projelerinin 357

14 belgelenmesi ve restorasyonlarının gerçekleştirilmesi kadar, restorasyon sonrasında yüklenecekleri işlevin de bu süreç öncesinde belirlenmesi önemlidir. Bu durum yapılacak restorasyonun başarısı ile özdeş görülmelidir. Miralay Şerif Bey Konağı nın yılları arasında hastane ve Kız Mektebi, daha sonra kız ve erkek öğrencilerin birlikte okudukları karma eğitim veren bir ilköğretim yapısı, özürlüler okulu ve Teftiş Kurulu olarak kullanıldığı bilinmekle birlikte, yapının bu kullanımlarına ilişkin herhangi bir belge ve fotoğrafa ulaşılamamıştır. Yine bu bildiride konu edilen eğitim yapısı olarak tasarlanan ve uzun yıllar bu amaçla kullanılmasına karşın, günümüzde Bozok Üniversitesi Rektörlük binası olarak kullanılan Cumhuriyet Mektebi de yeniden işlevlendirilerek kullanılan örneklerdendir. Her iki yapının rölöve, restitüsyon ve restorasyon projeleri hazırlanarak ilgili Koruma Bölge Kurulu tarafından onaylanmıştır. Ancak bir dönem Sakarya Anaokulu olarak kullanılan Miralay Şerif Bey Konağı nda ve Cumhuriyet Mektebi olarak kullanılan Rektörlük binasında zaman içinde değişen kullanıcı gereksinimleri ve eğitim politikaları çerçevesinde gerçekleştirilen düzenlemelere ilişkin herhangi bir bilgiye ulaşılamamış olması, yapılan düzenlemelerin ve restorasyonların yeterince hassas biçimde belgelenemediğini gösterir niteliktedir. 4. Müzakere Katılımcı: Cumhuriyet İlköğretim dış yapı taş. Bunlar o zaman çevre illerden mi gelen taşlardır? Yrd. Doç. Dr. Çiğdem Belgin DİKMEN: Geçmişte buradaydı. Ama bizim çevre konusunda yaptığımız olumsuz imar faaliyetleri topoğrafyayı değiştirdiği gibi o yapıyı da değiştirdi. Mesela bu bölgede, İç Anadolu nun her yerinde, Urfa ve Mardin de var. Bunların hepsi genellikle kolay işlenebilir taşlar. Mardin de hala o taş işçiliği sürüyor. Taş ustalığı da var taş da var. Ama Anadolu nun pek çok yerinde kalmadı. Benim bildiğim halen Nevşehir ve Kayseri de o alışkanlık o gelenek sürüyor. Katılımcı: Bu yapıları dış basına yeterince tanıtabiliyor muyuz? Bizim orada Ulu cami var hocam. Pisa kulesinden 7 cm. daha eğik ama kimse bilmiyor. Yrd. Doç. Dr. Çiğdem Belgin DİKMEN: Bir yapının eğik olması bir özellik ama biz genellikle eğik olsun diye yola çıkmayız. Tabii ki böyle bir özelliği ile de ön plana çıkabilir yapılar. Ama kişisel olarak yani bir mimar olarak soruyorsan ben kendi kültürümüzü sadece mimari anlamda demiyorum- yemek kültüründen tutun başka kültürlerimizi, geleneklerimizi, göreneklerimizi çok kullandığımız hatta dışarıya tanıtmayı geçtim sahip çıktığımızı bile düşünmüyorum. Çok samimiyetle şunu söyleyebilirim. Yeni kuşak sizler, birçok geleneksel yemeği dahi bilmiyorsunuz, adını dahi duymuyorsunuz. Ya da birtakım âdetlerimizi bilmiyorsunuz. Bizim öyle bir uygulamamız vardı birinci sınıf öğrencilerine. Yozgat kültürünü tanıtmak, atasözlerini ya da buradaki yaşam tarzlarını, buranın yaşayışını, insanların ilişkilerini tanımak gerekiyor. En azından bir dört yıl buradasınız. Buradan ayrıldığınızda Yozgat la ilgili olumlu bir imajınızın olması lazım. Ben Yozgatlı değilim ama uzun yıllar Yozgat ta çalışan birisi olarak fahri Yozgatlı gibi oldum sayıyorum kendimi. Sadece Yozgat için söylemiyorum bunu. Bütün bölgelerimizde o mirasımızı ve kültürümüzü yaşattığımızı düşünmüyorum. Ama dünya literatürüne girmiş mimarımız var mı derseniz, var. Dünya üzerindeki ilk yüz mimardan bir tanesi mimar. Mimar Sinan ı saymıyorum. Sedat Hakkari de dünya literatürüne girmiş bütün evrensel ölçekteki mimarlığı kabul edilmiş mimarlardan birisidir. Katılımcı: Hocam ben İnşaat Mühendisliği öğrencisiyim. Şimdi Pisa kulesinden bahsedildi. Onun o eğiminin nedeni yapı temelindeki farklı oturmalardan dolayı. Yani bir mühendislik hatasından dolayıdır. Önce bunu bir belirteyim. Hocam, bu hidrolik açısından baktığımızda dünyada artık şu tip su yapıları ortaya çıkmaya başladı. Mesela bir Palmiye Adalarına bakıyoruz. O işlevsel özelliğini yerine getirmesinin yanında bir görsel şölen de sunuyor. Türkiye de Yozgat ilinde de bu yönde yapılan çalışmalar var mı? Mesela üçüncü köprü yapıldı. Özelliği ne. İşte en büyük kulesi var, başka teknik özellikleri de var bir mühendislik yapısı olarak. Ama mesela Fransa da bir Millau köprüsüne baktığınız zaman o estetik şöleni bize sağlamıyor. Görsel 358

15 ve estetik açıdan baktığımızda ülkemizde mühendislik yapılarında ne durumdayız? Yrd. Doç. Dr. Çiğdem Belgin DİKMEN: Mühendislik ile mimarlık aslında birbirinden ayrı disiplinler değillerdir. İkisi iki elmanın yarısı gibidir. Mühendislik yapının sağlamlığı ayakta durması ve bundan sonraki süreçlerde dayanıklılığının artırılması için önemlidir. Ama bir taraftan da estetik boyutu da var. Biz mimarlıkta sağlamlık, taşıyıcılık kadar estetiği düşünüyorsak da bence mimarların olduğu kadar mühendislerin de bu estetik durumuna dikkat etmesi gerekir diye düşünüyorum. Calatrava yı tanıyor musunuz bilmiyorum. Hem mimar hem inşaat mühendisidir. Yaptığı çok özel köprüler çok özel yapılar vardır. Bakmanızı tavsiye ederim. Estetik açıdan müthiş biridir. 5. Kaynakça Acun, H., (2005a), Bozok Sancağı nda (Yozgat İli) Türk Mimarisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Acun, H., (2005b), Tüm Yönleriyle Çapanoğulları ve Eserleri, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, Ankara. Aslanoğlu, İ., (2010), Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı, , Bilge yayınları, İstanbul. Çelebi, G. ve Gültekin, A. B. (2007). Sürdürülebilir Mimarlığın Kapsamı, Kavramsal Bir Çerçeveden Bakış. Mimaran Dergisi: Konya Mimarlar Odası Yayını. Sayı:2, Konya. Çelebi, G., Gültekin, A. B., Bedir, M., Tereci, A. ve Harputlugil, G., (2008). Yapı-Çevre İlişkileri, TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi. SMGM (Sürekli Merkezi Gelişim Merkezi) Koruma Programı Eğitimi, Ankara. Dikmen Ç. B. ve Gültekin, A. B. (2009), Intelligent Building Concept in Architectural Design Process within Scope of Sustainable Building Design, 21. International Congress of Building and Life: Nature, City and Sustainability, Chamber of Architects, Branch Office of Bursa. Dikmen, Ç. B., ve Özçetin, Z., (2012), Kültürel ve Sosyal Sürdürülebilirlik Bağlamında Yozgat Konaklarının Cephe Düzeni, 6. Ulusal Çatı & Cephe Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, 31-40, Bursa. Güvenç, B., (2010), İnsan ve Kültür, Boyut Yayınları, İstanbul. Kohler, N. (1999). The Relevance of the Green Building Challenge: an Observer s Perspective. Building Research & Information. Volume 27. Issue 4/5. p Ruacan, İ. ve Ruacan Ş. (2002), 21. Yüzyılda Sürdürülebilirliğe Geçiş Bilim ve Teknolojinin Katkısı, Dünya Bilim Akademilerinin Bildirisi, (Çeviri). Sözen, M., (1984), Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara. Sözen, M. ve Tanyeli, U., (2007), Birinci Ulusal Mimarlık, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul. Yozgat Belediye Arşivi (Erişim Tarihi: ) (Erişim Tarihi: ) 359

16 (Erişim Tarihi: ) (Erişim Tarihi: ) (Erişim Tarihi: ) (Erişim Tarihi: ) (Erişim Tarihi: ) (Erişim Tarihi: ) (Erişim Tarihi: ) (Erişim Tarihi: ) 360