Karadeniz Bölgesi Rana ridibunda (Anura: Ranidae) Populasyonlar Üzerinde Morfolojik Araflt rma

Transkript

1 Tr. J. of Zoology 23 (1999) Ek Say 3, TÜB TAK Karadeniz Bölgesi Rana ridibunda (Anura: Ranidae) Populasyonlar Üzerinde Morfolojik Araflt rma Yusuf KUMLUTAfi Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Buca, zmir-türk YE Murat TOSUNO LU, Bayram GÖÇMEN Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Zooloji Anabilim Dal, Bornova, zmir-türk YE Gelifl Tarihi: Özet: Bu çal flmada Karadeniz Bölgesinden (10 lokalite) toplam 115 (64MM; 51VV) Rana ridibunda örne i incelendi. Morfolojik incelemede örnekler üzerinden çeflitli vücut ölçümleri al narak baz lar birbirine oranlanm fl ve renk desen analizleri yap lm flt r. ncelenen populasyonlar n R. r. ridibunda alttürüne dahil oldu u anlafl lm flt r. Anahtar Sözcükler: Anura, Rana ridibunda, Morfoloji. Morphological Investigation of Rana ridibunda (Anura: Ranidae) Populations in the Black Sea Region Abstract: In this study, a total of 115 Rana ridibunda specimens (64MM ; 51VV) from the Black Sea region (10 localities) have been investigated. Morphometric measurements of the samples and some of their ratios derived from them comprise the morphological investigation together with pattern and coloration analyses. It was found that the populations examined belong to the nominal subspecies of R. r. ridibunda. Key Words: Anura, Rana ridibunda, Morphology. Girifl Rana ridibunda Pallas, 1771 Orta ve Güney Avrupa ile Kuzey Afrika ve Bat Asya da yay l fl göstermektedir (1). Türkiye de ise uygun biotop buldu u taktirde her bölgede rastlanmaktad r. Türkiye R. ridibunda populasyonlar ile ilgili ilk taksonomik çal flmalar Bodenheimer (2) ve Baflo lu, vd., (1) taraf ndan yap lm fl ve homojen bir durumdan söz edilmifltir. Ayr ca Beyflehir Gölündeki örneklerin iri ve kar n taraf n n turuncu oldu unun belirtilmesiyle birlikte bu populasyonlar da nominat alttür (R. r. ridibunda) olarak tan mlanm flt r (2). Ar kan (3), Beyflehir populasyonunu morfolojik karekterlerin yan nda özellikle ventral taraf n renk ve desenini farkl bularak yeni bir alttür (R. r. caralitana) olarak tan mlam flt r. Söz konusu bu yeni alttür ile yap lan çal flmalarda, bu taksonun Beyflehir Gölünden baflka, Göller bölgesinden E irdir ve Su la gölleri ile Çarflamba suyu ve kollar nda yaflad (4), daha sonra ise bat da Gölcük (Isparta), do uda Hotam fl Gölü, güneyde Toroslar n eteklerine kadar olan sahada (5) yay l fl alan gösterdi i ortaya ç kar lm flt r. Ayr ca Beyflehir örnekleri Alpagut & Falakal (6) taraf ndan, karyolojik yönden Bat ( zmir) populasyonlar yla karfl laflt r lm fl ve ayr birer takson olduklar belirtilmifltir. Karadeniz Bölgesi nde da l fl gösteren R. ridibunda populasyonlar ile ilgili çal flmalar az say da ve ayr nt l de ildir (7,8). Y lmaz (9) Kuzey Anadolu amfibilerinin, morfolojik aç dan Avrupa, Trakya ve Anadolu nun di er bölgeleriyle oldukça karmafl k bir durum arzetti ini ifade etmifltir. Ar kan (10) Türkiye R. ridibunda populasyonlar n n morfolojisi ve serolojisi ile ilgili çal flmas nda, Ulubey (Ordu) populasyonuna ait örneklerin, di er populasyonlara 801

2 Karadeniz Bölgesi Rana ridibunda (Anura: Ranidae) Populasyonlar Üzerinde Morfolojik Araflt rma oranla en k sa 1. parmak boyuna sahip oldu unu ve bu özellik bak m ndan farkl olduklar n belirtmifltir. Schneider et al., (11) srail R. ridibunda populasyonlar n morfolojik ve bioakustik yönden inceleyerek yeni bir tür (R. levantina) olarak tan mlam fllard r. Araflt r c lar ayr ca, Joermann et al., (12) taraf ndan Türkiye nin güney bat s ndaki R. ridibunda populasyonlar ndan elde edilen bioakustik verileri esas alarak, bu bölge populasyonlar n R.levantina türüne dahil etmifllerdir. Bu nedenle Disi & Böhme (13) Suriye ve komflu bölgelerin amfibi-reptil zooco rafyas adl çal flmalar nda, incelenen bölge ile birlikte Türkiye nin güney bölgelerindeki R. ridibunda populasyonlar n R. levantina türüne dahil etmifllerdir. Ayr ca Yunanistan R. ridibunda populasyonlar n n morfolojik ve bioakustik aç dan incelenmesi sonucunda iki farkl tür (R. eperiotica ve R. balcanica) ün bulundu u da ifade edilmifltir (14, 15). R. ridibunda n n bugünkü bilinen yay l fl alan içinde baz co rafik bölgelerde de iflik araflt r c lar taraf ndan yeni taksonlar n varl ndan söz edilmesi, bugüne kadar detayl incelenmemifl olan Karadeniz Bölgesine ait R. ridibunda populasyonlar n n araflt r lmas gere ini ortaya koyar. Bu noktadan hareket edilerek çal flmam zda ayr nt l bir flekilde Karadeniz Bölgesi R. ridibunda populasyonlar morfolojik olarak de erlendirilip, mevcut literatür fl alt nda bir karfl laflt rma yap lm flt r. Materyal ve Metot Bu çal flmada 115 adet (64MM ; 51VV) Rana ridibunda örne i incelenmifl olup Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Zooloji Müzesi (Zoology Department Ege University, ZDEU) nde muhafaza edilmektedir. Araziden de iflik tarihlerde toplanan örneklerin renk ve desen özellikleri not edilip, renkli slaytlar çekildikten sonra %5 lik Formol-Etanol enjeksiyonu ile tesbit edilmifl ve %70 lik Etanol içinde daimi muhafazaya al nm flt r. Bölgenin bat s ndan 3, orta k sm ndan 3 ve do usundan 4 olmak üzere toplam 10 ayr lokaliteden örnek toplanm flt r (fiekil 1). Materyal Listesi A:Bat Karadeniz Bölgesi 1. 45/1990, 1-14 (8MM; 6VV), Efteni Gölü, Gölyaka-Düzce, , Leg.. Y lmaz 2. 46/1990, 1-16 (3MM;13VV), Cide-Kastamonu, , Leg. H.Ar kan /1990, 1-13 (10MM; 3VV), Abana-Kastamonu, , Leg. Y. Kumlutafl. B: Orta Karadeniz Bölgesi /1990, 1-12 (5MM; 7VV), Kurtunçay-Samsun, , Leg. R. Kete-Y. Kumlutafl /1990, 1-11 (5MM;6VV), Terme-Samsun, , Leg. R. Kete-Y. Kumlutafl /1984, 1-16 (11MM;5VV), Ulubey-Ordu, , Leg.. Y lmaz. C:Do u Karadeniz Bölgesi /1996, 1-6 (1MM;5VV), Uzungöl-Trabzon, , Leg. U.Kaya-M. Tosuno lu. K A R A D E N Z K A R A D E N Z B Ö L G E S km K fiekil 1. ncelenen R. ridibunda populasyonlar n n topland mahaller. (1.Düzce, 2.Cide-Kastamonu, 3.Abana-Kastamonu, 4.Kurtunçay-Samsun, 5.Terme-Samsun, 6.Ulubey-Ordu, 7.Uzungöl-Trabzon, 8.Arakl -Trabzon, 9.Çaml hemflin-rize, 10.Artvin). 802

3 Y.KUMLUTAfi, M.TOSUNO LU, B.GÖÇMEN 8. 17/1994, 1-17 (13MM;4VV), Arakl -Trabzon, , Leg. M.Tosuno lu-u. Kaya /1994, 1-7 (6MM;1V), Çaml hemflin-rize, , Leg. U. Kaya-M. Tosuno lu /1996, 1-3 (2MM;1V), Artvin, , Leg. M. Tosuno lu-u. Kaya. Örneklere iliflkin morfometrik ölçümlerin al nmas nda Terentjev & Chernov (16) a ba l kal nm flt r. Erkek ve diflilerden elde edilen çeflitli morfometrik veriler ile bunlara iliflkin oranlar n karfl laflt r lmas nda varyans analizi da l fl testleri (ANOVA) (17)ve farkl l k katsay s (CD) de erleri (18) kullan lm flt r. Bulgular Çal flmam zda elde edilen örnekler farkl populasyonlardan olup cinsel olgunlu a eriflmifl ergin bireylerdir. ncelenen karekterler bak m ndan önce cinsler aras nda karfl laflt rma yap lm fl, erkek ve difliler aras nda önemli say - labilecek farklar görülmedi inden her iki cins birlikte de- erlendirilmifltir. ncelenen populasyonlar Bat, Orta ve Do u Karadeniz bölgesi olmak üzere üç ayr grupta toplanm flt r. Daha sonra, karfl laflt r lan bölgeler aras nda morfometrik ölçüm ve oranlarda herhangi bir farkl l a rastlan lmad ndan, birlikte ele al nm flt r. Tüm materyelimize ait morfometrik ölçümler ve bu ölçümlerden elde edilen baz oranlara ait de erler Tablo 1 ve 2 de verilmifltir. Renk ve Desen: ncelenen tüm populasyonlara ait örnekler aras nda renk ve desen bak m ndan cinsiyet fark görülmedi inden erkek ve difliler birlikte de erlendirilmifltir. Tablo 2. Karadeniz Bölgesine ait R. ridibunda populasyonlar ndan tespit edilen baz morfometrik oranlar [K saltmalar Tablo 1 de verilmifltir]. Oranlar Min M Maks. SD TVU/TU TVU/FU TVU/AAU TVU/MTU TVU/BG FU/TU TU/MTU AAU/MTU BU/BG S rt taraf n renk ve desen durumu oldukça fazla varyasyon göstermektedir. ncelenen örneklerde s rt taraf n zemin rengi, genelde kahverengi ve yeflilin de iflik tonlar ndad r. Bu zemin üzerinde kahverengimsi veya siyah ms koyu lekeler bulunmaktad r. S rttaki lekelerin flekil ve büyüklükleri çok de iflik olup, tüm örneklerimiz genelde üç farkl desen grubuna ayr labilmifltir (fiekil 2). Kar n taraf n zemin rengi kirli beyaz olup üzerinde de- iflik say ve büyüklükte koyu kahverengimsi gri lekeler mevcuttur. Kar n bölgesindeki lekelerin say s ve büyüklü- ü çok de iflik olup, tüm örneklerimiz kar n taraf n desenlenmesi bak m ndan genelde dört farkl gruba ayr l r (fiekil 3). Ayr ca tüm örneklerin arka bacak segmentlerinde ve ayaklar n yere temas etti i k s mlardan itibaren geniflleyen koyu kahverengi enine bantlar mevcuttur. Erkeklerin ses keseleri genelde koyu gri olup siyah renge yak nd r. Erkekler (N: 33) Difliler (N:16) Ölçümler Min M Maks. SD Mim. M Maks. SD CD TVU FU TU BU BG AAU MTU TMU Tablo 1. Karadeniz Bölgesine ait R. ridibunda populasyonlar ndan tespit edilen baz morfometrik ölçümler (mm). (Min.-Maks.: Minimum-Maksimum De erler, M: Ortalama De er, SD:Standart Sapma, N:Örnek Say s, CD: Farkl l k Katsay s ) [TVU: Femur uzunlu u, TU: Tibia uzunlu u, BU: Bafl uzunlu u, BG: Bafl geniflli i, AAU: Arka ayak 1. parmak uzunlu u, MTU: Metatarsal tüberkül uzunlu u, TMU: Tympanum uzunlu u]. 803

4 Karadeniz Bölgesi Rana ridibunda (Anura: Ranidae) Populasyonlar Üzerinde Morfolojik Araflt rma fiekil 2. R. ridibunda da s rt desen tipleri ve oranlar. A (%24, 24) B (%36, 36) C (%39, 40) Tart flma ve Sonuç Schneider et al. (11) srail deki R. levantina ile Terra typica restricta (Guryev, Kazakistan) dan elde edilen R. ridibunda populasyonlar aras nda morfometrik olarak, Total Vücut Uzunlu u (TVU) nun Femur Uzunlu u (FU) ve Bafl Geniflli i (BG) ne, ayr ca Femur Uzunlu unun Tibia Uzunlu u (TU) na oranlar n n farkl oldu u tespit edilmifltir. Çal flmam zda ise total vücut uzunlu unun, Femur ile 1. parmak uzunluklar na ve Bafl geniflli ine oranlar na ait de erler CD bak m ndan karfl laflt r ld nda Yunanistan populasyonlar ndan farkl oldu u görülür (Tablo 3). Tablo 3 den de anlafl laca üzere çal flmam zda elde edilen veriler, birkaç karakter d fl nda, gerek morfometrik gerekse renk-desen bak m ndan genelde Yunanistan daki R. ridibunda populasyonlar ndan elde edilenlerle (11) uyum içindedir. Schneider et al. (11) göre, R. levantina türünü R. ridibunda dan ay ran bariz morfolojik özellik, arka bacaklar n yere temas yerlerinden itibaren üst tarafa do ru geniflleyen koyu renkte enine bantlar n bulunmas d r. Çal flmam zda incelenen tüm örneklerin arka bacaklar nda benzer flekilde enine bantlara rastlanm fl olmas, Karadeniz Bölgesi nde de Rana levantina n n bulunabilece ini düflündürür. Bu konu önceden K br s ve Do u Anadolu (Elaz ) örnekleri için Göçmen et al. (19) taraf ndan ayr nt l flekilde tart fl lm flt r. Araflt r c lar böyle bir karakterin tür ay rt etmede yeterli olmad na de inmifller, ve Beyflehir civar nda da l fl gösteren 804

5 Y.KUMLUTAfi, M.TOSUNO LU, B.GÖÇMEN fiekil 3. R. ridibunda da kar n desen tipleri ve oranlar. A (%45, 45) B (%30, 30 C (%15, 15) D (%9. 10) Tablo 3. Karadeniz R. ridibunda populasyonlar n literatur bilgisiyle karfl laflt rmas (Schneider ve ark. (13)*; Ar kan ve ark. (5)**), [K saltmalar Tablo 1 de verilmifltir]. R. levantina* R. ridibunda* R.r.caralitana** fiimdiki Çal flma Oranlar M SD M SD M SD M SD TVU/TU TVU/FU TVU/AAU TVU/MTU TVU/BG FU/TU TU/MTU AAU/MTU BU/BG

6 Karadeniz Bölgesi Rana ridibunda (Anura: Ranidae) Populasyonlar Üzerinde Morfolojik Araflt rma R.r.caralitana n n diagnostik özelli inin (ventral taraf n turuncu renkte ve iri lekeli oluflu) R. levantina ya göre daha ay rt ettirici oldu una dikkat çekmifllerdir. Bu nedenle R. levantina için verilen arka bacak üzerindeki desen özelli inin tür ay rt etmede yeterli olmad kanaatindeyiz. Sonuç olarak Karadeniz Bölgesi populasyonlar n n ventral taraf n kirli beyaz renkte ve s k benekli (%75.75) (fiekil 3A, B), az benekli (%15.15) (fiekil 3C) yahut düz (%9.10) (fiekil 3D) olmas nedeniyle nominat rk, R. r. ridibunda olarak ele al nmas gerekti i ortaya konmufltur. Teflekkür Makalenin yay na haz rlanmas nda de erli kritik ve önerileri ile yard mlar n gördü ümüz Say n Prof. Dr. Abidin BUDAK (E.Ü. Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Zooloji Anabilim Dal ) ve Say n Prof. Dr. Mehmet K. ATATÜR (E. Ü. Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Hidrobiyoloji Anabilim Dal ) e teflekkür ederiz. Kaynaklar 1. Baflo lu, M., Özeti, N., Y lmaz,., Türkiye Amfibileri. Ege Üniv. Fen Fak. Kitaplar Serisi, No: 151, Bodenheimer, F.S., Introduction in to the Knowledge of the Amphibia and Reptilia of Turkey. Rev. Fac. Sci. Univ. stanbul, 9, B:1-33, Ar kan, H., On a new form of Rana ridibunda (Anura, Ranidae) from Turkey. stanbul Üniv. Fen Fak. Mec. 53: 81-87, Atatür, K.M., Ar kan, H., Mermer, A., A taxonomical investigation on Rana ridibunda Pallas (Anura, Ranidae) populations from the Lakes District-Anatolia. stanbul Üniv. Fen Fak. Biyoloji Der. 54: 79-83, Ar kan, H., Özeti, N., Çevik, E.., Tosuno lu, M., Rana ridibunda caralitana (Anura, Ranidae) n n Göller Bölgesinde da l fl. Do a- Tr.J. of Zoology, 18: , Alpagut, N. ve Falakal, B., Karyotype Analysisi of Two Rana ridibunda (Ranidae, Anura) Populations in Turkey. Israel J. Zool., 41: , Baran,., Y lmaz,., Kete, R., Kumlutafl, Y., Durmufl, H., Bat ve Orta Karadeniz Bölgesinin Herpetofaunas. Do a-tr. J. of Zoology, 16, , Baran,., Tosuno lu, M., Kaya, U., Kumlutafl, Y., Çaml hemflin (Rize) Herpetofaunas Hakk nda. Do a-tr. J. of Zoology, 21, , Y lmaz,., Kuzey Anadolu amfibilerinin yay l fl üzerine bir çal flma (Amphibia:Urodela, Anura). Do a-tr. J. of Zoology, D. 13, , Ar kan, H., Rana ridibunda (Anura, Ranidae) populasyonlar üzerinde morfolojik ve serolojik araflt rmalar. Do a-tr. J. of Zoology, C.14, 40-83, Schneider, H., S nsch, U., Nevo, E., The lake frogs in Israel represent a new species. Zoologischer Anzeiger 228: , Joermann, G., Baran, I., Schneider, H., The mating call of Rana ridibunda (Amphibia: Anura) in Western Turkey: Bioacustik analysis and taxonomic consequences. Zoologischer Anzeiger 220: , Disi, A.M., Böhme, W., Zoogeography of the amphibians and reptiles of Syria, with additional new records. Herpetozoa 9(1/2): 63-70, Wien, Schneider, H., Sofianidou, T.S., Kyriakopoulou-Sklavounou, P., Bioakustic and morphometrik studies in water frogs (Genus:Rana) of lake Ioannina in Greece and description of a new species (Anura, Amphibia) Zeitschrift für Zoologische Systematik und Evolutionsforschung. 22: , Scheneider, H., Sinsch, U., Sofiandou, T.S., The water frogs of Greece. Bioacustic evidence for a new species. Zeitschrif für Zoologische Systematik und Evolutions Forchung, 31: 47-63, Leipzing, Terentjev, P., C., Chernov, S. A., Key to Amphibians and Reptiles. (Israel Prog. for Sci. Transl., Jerrusalem 1965), Ryan, B.F., Joiner, B.L., Ryan, T.A.JR, Minitab, Handbook Second Edition. WS-Kent Publishing Company, Boston, Mayr, E., Principles of Systematic Zoology. Mc. Graw-Hill Book, C. New York Göçmen, B., Tok, C. V., Kaya, U., Tosuno lu, M., Kuzey K br s Herpetofaunas Hakk nda Bir Ön Çal flma Raporu. Do a-tr. J. of Zoology, 20 (Ek Say ): ,