Rol ve gönderim dilbilgisi ve Türkgenin katmanli yapisi

Transkript

1 Rol ve gönderim dilbilgisi ve Türkgenin katmanli yapisi ílker Aydin* Girif Dil, dilbilgisel yapilarin baglam iginde anlami ifade etmek igin kullanildigi ileti imsel bir sosyal eylem dizgesidir. Bütün diller basit, benzer iletijimsel amaca ula abilmek igin farkh dilbilimsel araglar kullanirlar. Bu farkliliklarin önemli bir görünümü, diller kar isinda ayn k sözdizimsel, anlambilimsel ve edimbilimsel etkile im yollarini ilgilendirir. Sözdizimi, anlambilim ve edimbilim arasindaki ortak ili kiye dayanan Rol ve Gönderim Dilbilgisinde (RGD) (Van Valin ve LaPolla 1997; Van Valin 2001, 2002) ü? farkli gösterim bulunmaktadír: Tümcelerin sözdizimsel yapisini yansitan, söylenen sözün asil yapisal biqimine oldukga uyan gösterim. Dilbilimsel ifadenin igeriginin önemli yönlerini yansitan anlambilimsel gösterim. Söylenen sözün ileti imsel i leviyle ilgili olan bildirim ya da odak yapisimn sunumu. Baglanti algoritmasi (i lemsel süre^) olarak adlandirdan birbiriyle ilintili sözdizimsel ve anlambilimsel gösterimlerden olujan bir dizi kural ve söylem edimbilimi baglantida rol oynar. RGD sözdizim, anlambilim ve edimbilimsel faktörlerin etkilejimine olanak tanir. Bu durum ekil l'deki gibi gösterilebilir: ekil 1 RGD'nin düzeni (Van Valin 2002: 1) is. O < r!ti 2 2 P 2 * Yüziincü Yd University.

2 94 llker Aydin RGD mantiksal yapi, kurucularin yansimasi, içlemcilerin yansimasi ve edimbilimsel y a n s i m a biçiminde dört bdeçen arasindaki ara yüze d a y a n a n, bu dört bileçenin nasil içbirligi yaptigini betimlemeyi a m a ç l a y a n bir dilbilgisidir. Mantiksal yapi sözcenin mantikli anlambilimsel gösterimini içerir. Kurucularin yansimasi gönderimsel ya da yüklemsel levli sözdizimsel parçalardan oluçan sözdizimsel gösterim modeli oluçturur. îçlemcilerin yansimasi kurucularin y a n s i m a s i n d a n a y n a olarak yararlanir. Yüklemsel bir içlev üstlenen ö n e r m e n i n katmanli yapisimn içlevsel ulamlarini (gôrûnûç, zaman, kiplik, edimsözsel gûç) ve gönderimsel içlevden sorumlu ad öbeginin katmanli yapisinin içlevsel u l a m l a n n i (gösterici, önyinelem, belirtme, nicelendirme, nitelendirme) inceler. Son olarak edimbilimsel y a n s i m a mantiksal yapiyla, konuya özgü ya da odaksal bir içlev yerine getiren k u r u cular yansimasimn sözdizimsel parçalarmi ayiklamaya yardim eder (François 2003: 4). RGD sözlüksel ulamlar ve içlevsel ulamlar arasinda a y n m a gider: sözlüksel ulamlari kurucularin yansimasina, içlevsel ulamlari da içlemcilerin yansimasi içine yerleçtirir. Sözlüksel ulam, anlamli sözcükler sinifidir; yani zihinsel sôzlûkçemizdeki bir kavramla ilintili olan ve siklikla di d ü n y a y a g ö n d e r m e y a p a n anlam. Buna karçilik içlevsel ulam, dilbilgisel bir kategoridir. Yani bize metinde veya iletiçimsel b a g l a m d a sözcenin iliçkisel ve hiyerarçik yapisina yönelik temel bilgiler verir. Sözlüksel u l a m a ait olan dilbilimsel ögeler açik birlikteliklere yer verirler: sözcük türetme kurallari u y g u l a n a r a k yeni üyeler ilave edilebilir. Öte y a n d a n içlevsel kategoriye ait olan dilbilimsel ögeler kapali birliktelikler oluçtururlar (Bellosta von Colbe 2003: 37-38). Bu çaliçmada R G D ' n i n kuramsal temelleri tartiçilmakta, bu çerçevede Tûrkçenin betim ve açiklama uygulamalarina yer verilmektedir. Araçtirma R G D ' y e dayali yargilarinin hareket noktasi olmakla birlikte 'üretici modeller'in de özü ve temelini oluçturan ' t ü m c e nin hiyerarçik yapisi' k a v r a m i üzerine kurulmaktadir. Foley ve Van Valin (1984)'e göre, her t ü m c e n i n katmanli bir sözdizim yapisi vardir ve tümceler birbirleriyle farkli k a t m a n da birleçirler. Her tümcecik a y n bir birleçim bölgesidir. Bu birlejim bölgeleri öz k a t m a n d a (core), çekirdek k a t m a n d a (nucleus) ya da di k a t m a n d a (periphery) birbirlerine b a g l a n a bilirler. Her dil tümcecikleri bu belirtilen k a t m a n l a r d a baglar. K a t m a n l a r görünü, o l u m suzluk, özne u y u m u ve sözeylem gibi içlemciler t a r a f i n d a n belirlenir. Bu ç a h ç m a d a R G D ' n i n genel ilkeleri tanitilarak Tûrkçede tümcelerin katmanli yapilan, birleçme türleri kurucu ve içlemci yansimalari ele alinmaktadir. Bildiri k u r a m a giriç niteligi taçidigindan verilen örnekler u y a r l a m a özelligi göstermektedir. 1. T ü m c e n i n katmanli yapisi Tümcecigin temel kurucu birimleri yüklemi içeren çekirdek 'nucleus', çekirdegi ve yüklemin üyelerini içeren öz 'core', ve y ü k l e m e bagli o l m a y a n üyeleri kapsayan di$ ' p e r i p h e r y ' katmandir. ö z, çekirdek ve t ü m c e di i unsurlar her dogal dilin sahip oldugu evrensel özelliklerdir. Gösterimde eylem yüklemi oluçturmakta ve üst k a t m a n d a çekirdegi olu turmaktadir. Yükleme bagli unsurlarda özü meydana getirmektedir. Di unsurlarda öze baglanmaktadir. Bütün üyeler en üst seviyede tümceyi oluçturmaktadir. RGD a y n i z a m a n d a y ü k l e m e bagli bir ögeye (yüklemcil) gönderimde b u l u n m a k için çekirdek 'nucleus' terimini kullanir; ancak bu öge eylem, ad öbegi, sifat ya da ba ka t ü r bir öge olabilir. Basit bir t ü m c e n i n katmanli yapisi ekil 2'deki gibi gösterilebilir:

3 Rol ve gonderim dilbilgisi ve Tiirkçenin katmanli yapisi 95 ekil 2 Türkgede tümcenin katmanli yapisi (Van Valin 2005: 7'den uyarlanmi tir.) ZKF Diiii sinemada Cau C'eyda'yi gördll 'Gör-' eylemi tümcecigin gekirdeginde yüklemdir. íki ü y e ' C a n ' ve 'Ceyda' tümcecigin özündeki üyelerdir. íki eklenti d ü n ' ve 'sinema' tümcecigin di k a t m a n i n d a bulunurlar. Sözdizimsel yapilar sözdizimsel parqalar olarak sözdizimsel envanterde depolanmi tir ve bu pargalar tümcenin yapisini olu turmak üzere birle irler. RGD'de anlambilimsel gösterim, ayn im s u n u m u n a dayali (aktiyonsart) gekirdekte yüklemin sözlüksel s u n u m u etrafinda gergekle ir. Ad d u r u m u düzenli dillerde yalin durum, belirtme d u r u m u ve yönelme d u r u m u dolaysiz durumlarken diger d u r u m l a r dolaylidir. RGD ile diger kuramlar arasindaki en b ü y ü k a y n m, C h o m s k y ' y e dayali yakla imlarda merkezi bir rol o y n a y a n ö kategorisinin tümcecigin katmanli yapisinda benzer i levi üstlenmemesidir. 2. Í$lemciler R G D ' n i n önemli k a v r a m l a n n d a n birisi de illemei 'operators' terimidir. Görünü, z a m a n ve kip gibi dilbilgisel similar, tümcecigin farkli k a t m a n l a n n i niteleyen i lemciler i leyi indedir. Her bir tümcecik seviyesi bir veya daha fazla illemei tarafindan nitelenebilir. Qekirdek ijlemciler gekirdek üzerinde etkilidir. Üyelere göndermede b u l u n m a d a n eylemi, olayi veya d u r u m u nitelerler. ö z i lemcileri, eyleyen bir öz ü y e ile eylem arasindaki ili kiyi niteler; bu özellikle kiplik ve yönsel özün d u r u m u d u r. Tümcecik i lemcileri adindan da anla ilacagi gibi t ü m tümcecigi nitelerler. íki gruba ayrihr; biri zaman ve d u r u m u digeri ise delile dayalihk ve edimsözsel gücü i^erir. Z a m a n ve d u r u m tümcecik tarafindan ifade edilen önermeyi zamansal ve fark edilirlik/fark edilmezlik süremi igine yerle^tirir. dimsözsel güg konu ma eyleminin tipini belirtirken delile dayalilik ifade edilen olaym durum u n u n bilgi kuramsal dayanagmi i aret eder; yani 'konu ucu söylenmi bilgiye nasil sahip oluyor'u agiklar. Bu yüzden delile dayaldik ve edimsözsel güg tümcenin niteleyicileridir. Sadece temel tümcede bulunurlar. Tümcecikler temel tümcenin yönetimi altindadirlar.

4 llker Aydin 96 Olumsuzluk t ű m seviyelerde gergekle en tek i lemcidir: gekirdek olumsuzluk sadece gekirdegi, öz olumsuzluk bír ya da daha fazla öz üyeyi, tümcecik olumsuzluk t ü m t ü m c e cigi kapsar. (gekirdek, öz veya tümcecik olarak i$lemcilerin siniflandinlmasi a n l a m l a r i y l a d o g r u d a n ilintilidir. Higbir dil t ü m bu i lemcilere dilbilgisel kategori olarak ihtiyag d u y maz. T ü m dillerde b u l u n a n operatörler edimsözsel güg ve olumsuzluktur. Türkge 'gel-iyord u - m ' örnegi görünüf, z a m a n ve u y u m i lemcilerini; 'gel-eme-yebil-ir-im' örnegi ise kiplik, d u r u m, zaman ve u y u m i lemcilerini yansitmaktadir. Türkge eylemin sonda b u l u n dugu, sola dallanan dillerdendir ve bu nedenle illemei tafiyici bigimbirimler eylemi izler. ylemin ortada bulundugu, saga dallanan tngilizce, Fransizca gibi diller zit d ü z e n l e m e sergiler ve ijlemci ta iyici bigimbirim eylemden öncedir (Van Valin 2005: 9-10). R G D ' n i n i lemcilere yönelik ortaya koydugu en önemli kurallardan biri de e y l e m i n i aret ettigi ilgili yerlere illemei ta iyici bigimbirimlerin u y g u n bigimde siralanmasidir. Qekirdegi dayanak noktasi alarak gekirdek i lemcilerini gergekle tiren bigimbirimler gekirdege, öz i lemcileri gösterenlerden d a h a yakin olmahdir. Bu sirali düzen dáhilinde tümcecik i lemcilerini gösterenler gekirdek ve öz i lemcilerini i aretleyenlerin di$inda yer almalidir. jlemciler yansimasi i levsel kategorilerin bigimsözdizimsel gergekle mesini yönetir. Öz veya yüklemsel gekirdek igin yüklemsel kategori zaman, görünü, kiplik, e d i m söz güg iken göndergesel ad öbegi igin göndergesel kategori belirtme, sifatsal niteleme, sayi ve miktardir. Qizimde en üst bölüm 'kurucu yansima', alt b ö l ü m 'illemei y a n s i m a ' olarak adlandirihr. í lemci yansimada, i lemcinin kapsami okun hedefi olan birim t a r a f i n d a n gösterilmi tir. Basit bir tümcenin illemei yansimasi ekil 3'te verilmi tir: ekil 3 Türkgede tümcenin ijlemci yansimasi CK ZRF AÖ AÖ AÖ ZRF AÖ AÖ AÖ OY OY CK YUK OLM öz CK ZAM CKCK' DSÖZ J

5 Rol ve gonderim dilbilgisi ve Tiirkçenin katmanli yapisi 97 çlemci y a n s i m a d a, olumsuzluk biçimbirimi ÇK üzerinde içaretlenirken zaman, uyunri ve edimsôzgiiç CÍK diizeyinde i aretlenmi tir. K u r a m i n baki açisi, bagimsiz tümceler, özellikle art-koçaç k u r u c u n u n benzer tür ve roliinü yansitan bôliinmûç tümceler için yapilan kolaylaçtirmaktadir. Ayrica kuram, batí dillerinde b ö l ü n m ü tümcelerde ko aç eylem ve yüklemcil öge arasindaki a y n m i da belirtmektedir (Pavey 2002: 3). Tiirkçe açisindan koçaç eylemin gösterimi oldukça belirgindir. ekil 4'te 'gelemeyebilirim' diziminin yapisi ve koçaçli kuruluç birlikte verilmiçtir; Çekil 4Tûrkçe'gel-eme-ye-bil-ir-im' diziminin yapisi v e ' k o ç a ç h ' tümce kuruluçu TCMC ÇK YUK! Gel -ri yrtil BL ÇK OZ4-K OZ«CK* TCMCCK «TUMCCTK < - DSOZ CTK«DSÔZ 'Gelemeyebilirim' yeterlilik eylemiyle 1 kurulmuç bir olumsuz birleçik eylemdir. Birinci tekil ki iye gönderimde bulunan '-m' eki UYUM kategorisi içinde degerlendirilmi ve CtK k a t m a n i n a baglanmiçtir. 1 Temel eyleme bugiin için istek eki diyebilecegimiz '-e-' ekinden sonra, '-bil-' (= bir $ey yapmak elinden gelmek) tasvir eylemi getirildigi zaman yeterlilik eyleminin olumlusu elde edilmiç olur. Yeterlilik eyleminin olumsuzu iki biçimde yapilmaktadir: a) Temel eyleme'umak' (= giicii yetmek, kudreti olmak) mastarinin olumsuzu 'uma(mak)', bunun da geniçlemi? biçimleri olan 'eme(mek)', 'ama(mak)' kökleri kullanilarak elde edilir: gel-eme-, koç-ama- gibi. Yeterlik eyleminin asil olumsuz biçimi budur. b) Olumsuz temel eyleme bugiin için istek eki diyebilecegimiz'-e-' ekinden sonra'-bil-' tasvir eylemi getirilerek yapilir: 'gitme-(y)e-bil-\ 'yazma-(y)a-bil-' gibi (diskun 1999: ).

6 98 3. llker Aydin Birle ik tiimcenin yapisi 3.1. Baglanti noktasi Geleneksel, yapisal ve uretici dilbilgisine gore ' e g u d i i m ' v e ' b a g i m l a n m a ' o l m a k iizere iki tiir baglanti noktasi vardir. jgiidiim, e it sayi ve statiideki iki veya daha fazla birimin birlejmesiyle tanimlanmi tir ve tumceciklerin tiimii bagimsiz temel tiimcecik yapisina sahiptir. B a g i m l a n m a d u r u m u ise bir birimin diger birim igine yerle tirilmesini igerir ve yerle tirilen (gomiilu) birim bagimsiz temel tiimcecik bigimine sahip degildir. G o m i i l u tiimcecik bir tiimlemede iiye olarak veya bir zarf ttimcesinde niteleyici olarak i lev goriir (Lyons 1968: 178). R G D karma ik tiimcelerde, tiimcecikler arasindaki baglanti ili kilerine bazi dillerde goriilen anahtar-gonderim ' s w i t c h - r e f e r e n c e ' yapilarina d a y a n a r a k e$bagimlanma ' c o s u b o r d i n a t i o n ' olarak adlandirilan iigiincu bir baglantiyi ekler ve b a g lanti noktalanni iige gikartir (Van Valin 2005: 187) Tiimcecigin katmanli yapisi ve birle me Foley ve Van Valin (1984)'e gore, her tiimcenin katmanli bir sozdizim yapisi v a r d i r ve tiimceler birbirleriyle farkli k a t m a n d a birle irler. Ba ka bir deyijle, her tiimcecik a y n bir birle im bolgesidir. Bu birlejim bolgeleri oz k a t m a n d a, qekirdek k a t m a n d a ya da di k a t m a n d a (tiimcecik) birbirlerine baglanabilirler. Karma ik yapida tiimcecigin baglanti n o k t a l a n birle me'juncture' olarak a d l a n d i n h r ve bu iig birle me noktasi oyle gosterilir. (1) [Oz... [CK... ] [CK...].. ] e k i r d e k s e l birle me (2) [TUMCCK... [oz... ] [oz...]... ] O z birle me (3) [TOMC-.-TOMCCK... ] [TCMCCK...]...] Tiimceciksel birle me Van Valin ve LaPolla'nin terminolojisine bagli kalarak iig baglanti seviyesi (gekirdek, oz ve tiimcecik) ve iig gekirdek tip (e gudiim, b a g i m l a n m a ve e bagimlanma) soz k o n u sudur. Ug gekirdek tip bu iig baglanti seviyesinde de miimkiindur; b u n d a n dolayi evrensel dilbilgisinde dokuz baglanti-gekirdegi tipi vardir. Bununla birlikte her dogal dil soz k o n u su dokuz baglanti tipine sahip olmak zorunda degildir. Ornegin ngilizcede yedi tip baglayici gekirdek goriiniirken Korecede dokuzu da goriilmektedir (Pastor : 166). H e r dil tiimcecikleri bu belirtilen katmanlarda baglar. Katmanlar g o r i i n u j, o l u m s u z luk, ozne uyumu ve sozeylem gibi i lemciler tarafindan belirlenir. e k i r d e k k a t m a n d a iki (ya da daha fazla) ytiklemcil oge; oz katmanda, iki (ya da daha fazla) tiimcecik ve di katmaninda, iki (ya da daha fazla) tiimce birbirine baglanir. Qekirdek, yiiklemcil o g e n i n kendisini igine alan ve tiimcecigin en iginde b u l u n a n katmandir. Oz katman, yiiklemcil oge ve o n u n zorunlu iiyelerinden olu ur. Son olarak di katman, karma ik tiimcede anlatilan olayin uzamsal baglamini t a n i m l a y a n iiyeleri ve yiiklemin yaptigi o n e r m e y i sinirlandiran her tiirlii segimlik iiyeyi igerir. Her tiimcecik belirli bir tiimcecik b i r i m i n d e n olu maktadir. Tiimcecigin en kiigiik pargasi olan yiiklemcil oge gekirdek olarak a d l a n d i n l maktadir. Qekirdek birle mede iki yiiklem birbirine baglanmakta ve bir oz olu turmaktadir. Ote y a n d a n oz, yiiklemcil ogeler ve o n l a n n iiyelerini igerir. Oz birle mede, oz

7 Rol ve gonderim dilbilgisi ve Tiirkçenin katmanli yapisi 99 k a t m a n d a birleçen çekirdekler ayni di üyeleri paylaçmakta ve bir tümcecik olu turmaktadir. Di birleçmede ise tümcecigin çekirdek ögeleri ve öz üyelerinin hepsi yer almakta ve karma ik t ü m c e oluçturmaktadir (Çetintaç Yildinm 2008: ). Ö z b i r l e j m e d e, kendi öz üyeleriyle iki ayri öz kuran iki çekirdek vardir. Bagimli bir ö z birle mede baglanmi birim temel eylemin bir öz iiyesi olarak kullanilirken, bagimli olmayan öz birle melerde, baglanmi birimler zorunlu olarak bir öz üyeyi payla tigindan onlar üst üste binerler. ekil 5 Tûrkçede öz e güdüm 1 CÍK Caii müzik dmleyerek deis çahçiyor Can her iki eylemin de anlambilimsel üyesidir; digerleri ise belirli bir çekirdegin üyeleri olarak kodlanmiçtir: yani, 'müzik' sözdizimsel ve anlambilimsel olarak sadece 'dinleyerek'in üyesi iken a y m çekilde 'ders' yalmzca 'çahçiyor'un üyesidir. Örnekte görüldügü gibi '-rk' ulaç eki iki özü birbirine baglamiç ve iki öz birleçerek tümcecigi olu turmu tur. Çekirdek birleçmede iki ya da daha fazla çekirdek tek bir yapi, tek öz üyeler kümesiyle karmaçik çekirdek olu turmak için birleçir. îçinde paylaçilan tek bir üyenin bulundugu bagimli o l m a y a n öz birle menin aksine çekirdek birleçmede, eylemler bileçenin b ü t ü n üyeleri türemi karmaçik çekirdek için tek bir öz üyeler grubu oluçturmaya yönelik olarak toplanmiçtir. Bu d u r u m, Fransizca ve Jakaltek dilinden örneklerde açiktir. Fransizca Je ferai manger les gâteaux à Jean 'Jean'a pastayi yedirtecegim' örneginde özne ve düz tümlece f a r k h eylemler t a r a ñ n d a n katkida bulunulmuçtur ve bagimli eylemi yöneten, neden oían birim, karmaçik çekirdegin dolayh tümleci olarak kodlanmi tir (Van Valin 2005: 191).

8 100 llker Aydin ekil 6 Fransizca çekirdek birle me TUMC TUMCCÎK ÇK YXJK 1 ÇK 1 YUK 1 Je ferai manger les gâteaux à Jeaii Tùrkçe çekirdek birleçmeye izin vermez. Tiirkçede yardimci eylemlerle kurulan bileçik eylemlerin çekirdek birleçmeye ôrnek olarak verilebilecegi tartiçilabilir. ekil 7 Tiirkçe çekirdek birle me TÛMC TUMCCK Sen artik biiralara selme; oldun Sonuçta, RGD'de tiimcecik, ôz ve çekirdek katman olmak iizere iiç temel birleçme diizeyi; ve birleçimdeki birimler arasinda da e$gudiim, bagimlanma ve eçbagimlanma olmak

9 Rol ve gonderim dilbilgisi ve Tiirkçenin katmanli yapisi 101 üzere iiç olasi baglanti noktasi ilifkisi vardir. Bu ûç baglanti noktasi tipi birleçmenin tiim iiç t ü r ü için de olasidir (Van Valin 2005: 191). 'Ben gençken sadece Fransizca konuçuluyordu' gibi bir tiimcede, 'ben genç iken' dizimi bir ônyerleçik zarf tümcecigidir ve bu tiimce temel t ü m c e n i n sol-ayrik konumundadir. Bu y a p i m n g ö r ü n ü m ü ekil 8'de verilmiçtir. Kendini büyük tiimce d ü g ü m ü n ü n kizi y a p a n sol-ayrik k o n u m d a bir t ü m c e b u l u n d u g u n d a n, bu d u r u m tilmcesel bagimlanmadu. Çekil 8 SAK (Sol-Ayrik Konum) Tümcesel Bagimlanma Ben gençken sadece Fransizca koniiçulnrdu Tümcesel bagimlanmada, sol-ayrik konumda (SAK) bulunan ve büyük tümce dügüm ü n ü n kizi oían bir tümcecik vardir. Tümcesel bagimlanma, açagidaki örnekte oldugu gibi diçsal zarf tümceciginin one yerleçik konumda olmasini gerektirir. 'Fakülteye varinca C a n Ceyda'yi g ö r d ü ' gibi bir tümcede, zarf içlevli yan t ü m c e n i n niteledigi özle ili$kisi, özü niteleyen diçsal t ö ' n i n iliçkisiyle benzerdir. Yan t ü m c e temel özün niteleyicisi oldug u n d a n ve diçoz içinde b u l u n d u g u n d a n bu d u r u m ek-öz bagimlanma 'ad-core subordination' olarak adlandirilacaktir.

10 102 llker Aydin Çekil 9 Tiirkçede ek-öz bagimlanma CÍK Can Ceyda'yi gördii AO Fakiilteye Bütün eklenti tümcecikler yüklemcil ekkonum ögeleri degildir. RGD'de neden, koçul ya da zitlik ifade eden zarf tümcecikleri diçoz içinde bulunmazlar; bu tarz yapilar ek-öz bagimli tümceciklerden farkli özelliklere sahiptirler. R G D ' d e bu d u r u m ek-tümceciksel bagimlanma ad-clausal subordination' olarak adlandinlir. k-öz yantiimcelerden farkli olarak bu tarz tümcecikler, öz t a r a f i n d a n açiklanan olayin uzamsal ya da zamansal düzenini ifade etmezler; onlar d a h a çok, b ü t ü n olarak tümcecikler t a r a f i n d a n belirtilen olayin neden ya da k o j u l u n u ortaya koyarlar. 'Deniz'i öptügü için C a n C e y d a ' y a kizdi' tümcesinin yapisal g ö r ü n ü m ü ekil 10'da verilmiçtir. ekil 10 Tûrkçede ek-tümcecik bagimlanma Deniz'i

11 Rol ve gonderim dilbilgisi ve Tiirkçenin katmanli yapisi 103 RGD'de kiz evlat bagimlanma ve di katman bagimlanma olmak üzere iki farkli tip bagimlanma vardír (Van Valin 2005: 197). Kiz evlat bagimlanmada bagimli baglanti daha büyük dügümün kizidir. Őrnek gizimlerdeki yantümceler bu konumdadir. ekil 11 Zarf tümcecik Türkge baglaminda, eylemsilerle kurulun ve kendi i?inde tamlama olu turan yantümcelerin gözümü RGD'de olanak di i oldugundan bu tarz tümceler üggen imi altinda gösterilmijtir. ylemsilerle kurulan ekil 12, 13 ve 14'teki tümcecikler hem temel eylemin anlamsal üyesi hem de özün üyesi konumundadir. ekil 12 özne tümcecik CÍK öz CÍK Aö <;K Ahmet'm eve ge^ gelmesi herkesi jok etti

12 104 llker Aydin ekil 13 Düz tiimleç tümcecik Can dersten soiira C'eyda'ya yiirda geç dönecegini söyledi Çekil 14 Dolayli tûmleç tümcecik AO Ceyda Canin seçiiiu kaybetmcsinc üzüldü Di katmansal bagimlanmada bagimli birle me, tümcecigin katmanin di inda bulunan bir niteleyicidir. Açagidaki tümce bu konuya örnektir.

13 Rol ve gonderim dilbilgisi ve Tiirkçenin katmanli yapisi 105 ekil 15Türkgede ek-tümcecik bagimlanma * CÍK DS CÍK-«TBl óz AÓ AO AÓ CK YÜK -digi igiii cami AÓ CK YÜK ^ocuk ÓZ annesi onu azailadi kir Di katmansal b a g i m l a n m a ek-gekirdeksel, ek-oz ve ek-tümceciksel bagimlanmayi igerir. Ü5 baglanti noktasi tipiyle birle erek tümcecigin katmanli yapisinin üq temel pargasinin sonucu oían dokuz birle im-baglanti noktasi tipinin sayisini daha da artirmak m ü m k ü n d ü r. Her dogal dil bu birlejim-baglanti noktasi tipinin t a m a m i n a sahip olmak d u r u m u n d a degildir. Bu birle im-baglanti noktasi tiplerinin soyut baglanti ili kileri oldugu, dilbilgisel yapi tipleri olmadigini; her biti im-baglanti noktasi tipinin, bir dilde birden fazla dilbilgisel yapi t a r a ñ n d a n ger^eklejtirilebildigini u n u t m a m a k gerekir. Diger taraftan birlejim-baglanti noktasi tipleriyle bi^imsel yapi tipleri arasinda birebir e le me yoktur (Van Valin 2005: 197). 4. Karma ik t ü m c e n i n yapisi 4.1. Simetrik ve a s i m e t r i k b a g l a n t i Karma ik y a p i l a n yóneten basit bir ilke vardir: i aretlenmemi baglanti birle menin ayni düzeyinde birimleri igerir; yani gekirdek gekirdekle, oz ozle, tümcecik tümcecikle, t ü m c e tümceyle birle ir. Bu v a r s a y i m ' s i m e t r i k baglanti' olarak degerlendirilir. n b ü y ü k istisna óz üyeler olarak tümceciklerin kullanildigi tümlemedir. Bu d u r u m daha geni? bir birimin daha kügük bir birime bagli olmasinin sonucudur, yani bir tümcecik bir óz igine gómülmü tür. Bu tür baglanti, y a n i tümcecigin bir óz i?inde gómülü oldugu baglanti 'asimetrik' baglanti olarak adlandinlir. Türkgede eylemsilerle kurulan ve t a m l a m a ózelligi gósteren y a n tümceler asimetrik baglanti górünümündedirler. A agida tümcesel ve ózsel birle m e y e d a y a h bir k a r m a j i k t ü m c e n i n yapisi sunulmu tur:

14 106 llker Aydin ekil 16 Tümcesel ve özsel birle meye dayali bir karma ik t ü m c e n i n yapisi AO AÓ Hakan Suat'i CK dun faäjrdi o d a s i n i beyaza b o y a m a s i m söyledi Örnekte iki tümcecik 'Tümce Baglama í aretleyicisi'yle (TBÍ) birbirine baglanmi ; ikinci tümcecik altinda bir öz k a t m a n ve özkatmana bagimli adeylemle kurulu ü g ü n c ü bir tümcecige yer verilmijtir K a r m a i k t ü m c e d e i lemciler RGD'de, Türkgedeki '-rk/-p' baglama ulaglarini öz k a t m a n d a tümcecik baglanti i aretleyicileri olarak görür. Bunlar bagimli birim i aretleyicileridir. Van Valin (2005: 202, 204) k a r m a i k t ü m c e d e baglanti noktasina yönelik Türkgeden iki őrnek t ü m c e verir: 'Gid-ip gör-meli-yiz' ve 'Müzik dinle-yerek uyu-yabil-ir-im'. ö z birle mede ilgili ijlemci kipliktir. Birinci örnekte kiplik illemei '-meli', baglanti noktasi ili kisinin e f b a g i m l a n m a oldugunu i aretleyerek her iki tümcecigi de niteler. B u n a kar ilik ikinci örnekte kiplik i lemci '-ebil', iginde b u l u n d u g u öz üzerinde etki alanina sahiptir. Bu y ü z d e n b u d u r u m, öz katman düzeyinde bir e güdüm d u r u m u d u r. ki t ü m c e nin k a t m a n h yapisi ekil 17'de sunulmu tur: Bu gizimlerde kipsel i lemcilerin farkli etki alanlari da gösterilmi tir: güdülenmeden farkli olarak e bagimlanmanin temel özelligi birle me d ü z e y i n d e payla ilan i lemcilerdir. Y u k a n d a degindigimiz gibi, öz e j b a g i m l a n m a d a kiplik i lemcisi ' meli' her iki özü de nitelemektedir. '-p' tümcecik baglanti i aretleyicisi iki özü birbirine baglayarak bagimli kilmaktadir. Örnekte b a g i m l a n m a olgusu vardír; a m a g ö m ü l ü ólma d u r u m u söz konusu degildir. tjlemciler dogrudan b a g i m l a n m a n i n belirtilmesiyle ilgili degildir; günkü b a g i m l a n m a n i n kesin belirleyici özelligi gömülü olmadir. Bu özelligiyle diger iki baglanti noktasi t ü r ü n d e n aynlír; bu d u r u m kiz evlat kadar di$sal b a g i m l a n m a igin de gegerlidir. bagimli k u r u l u j l a r i lemci bagimhligim sergilerler; Türkgede t ü m c e cik düzeyinde kip, edimsöz güg ve zamani paylajirlar. Oysa bagimli yapilar yapisal olarak bagimhdir; y a n i onlar üye ya da niteleyici olarak i lev görürler.

15 Rol ve gonderim dilbilgisi ve Tiirkçenin katmanli yapisi 107 ekil 17 Türkqe öz e bagimlanma ve öz e güdüm CÍK K müzik YÜK r i uyu -yabil -íi 1 i : i CK ;! Ö ÖZ*-KÍP DSÖZ CtK > CÍK-' CÍK ; - ZA\! UYM DSÖZ Sonug Dilde birtok konu ve sorún dilbilgisinin sadece bir koluyla ilgili degildir. Özellikle Türkbe gibi eklemeli dillerde bu d u r u m daha da karma iktir. Türkbe sesbilgisi bigimbilgisiyle, bigimbilgisi ise sözdizimi ile i^edir. Yani her alt birim birbirine baglidir. Böyle bir d u r u m da dilbilgisinin alt kollarini birlikte ele alma gerekliligini ortaya koyar. Bu ;ali$mada térnél kavramlarina ve Türkge u y g u l a m a l a r i n a yer verilen RGD de dilin farkli k a t m a n l a n n i ele alarak sorunlara egilir. Bu agidan RGD diger güncel dilbilim teorilerinden birtok yönüyle aynlir. íngilizce di indaki birtok ulusal ve yerel dile u y g u l a n a n kuram sözdizim, anlambilim ve edimbilimi birle tirerek dilin mantiksal yapilanni betimlemeye gali ir. Diger sözdizimsel kuramlara göre R G D ' y e yönelik temel savlardan biri, dilbilimsel birimlerin birinin digerine oranla öncelikli olmadigi iki yansima i^inde düzenlenmi olmasidir. Kurucu ve ijlemci yansimasi arasindaki ayrim RGD'nin dilbilgisi anlayi i i?in hayati ö n e m ta$imaktadir. RGD'de gekirdek (yüklem), öz (yüklem + üyeler) ve tümcecik (yüklem + üyeler + di üyeler) basit ve k a r m a i k kurulu larda temel yapiyi olu^turan unsurlardir. A y m k a t m a n d a n gelen ögeler birle ebilirler (gekirdek baglanti, öz baglanti, tümcecik baglanti). Türktje íekirdek birlejmeye izin vermezken diger birle me türleri (öz ve tümcecik) ve baglanti tipleri (ejgüdüm, b a g i m l a n m a ve e j b a g i m l a n m a ) gözlenmektedir. Yardímci eylemlerle kurulan bilejik eylemlerin?ekirdek birlejmeye őrnek olacagi tartifilabilir. $bagimli kuru-

16 108 llker Aydin lu lar içlemci bagimliliguu sergilerler; Tiirkçede tümcecik düzeyinde kip, edimsöz gûç ve z a m a n i paylaçirlar. Oysa bagimli yapilar yapisal olarak bagimlidir; yani onlar üye y a da niteleyici olarak ijlev görür. Tiirkçede z a m a n ulaçlariyla kurulan karmaçik tümceciklerin di k a t m a n d a birleçtikleri görülmektedir. Geleneksel dilbilgisi t a r a f i n d a n 'Zarf Fiil Öbegi (ZFÖ)' olarak a d l a n d i n l a n bu tarz yapilar kuramca ' ö n Yerleçik K o n u m (OYK)' ya da 'Sol A y n k K o n u m (SAK)' biçiminde adlandinlmiç ve tümcesel b a g i m l a n m a y a ö m e k oluçturmuçtur. Bir y a n t ü m c e gömülü oldugunda veya üye, tûmleç, niteleyici, zarf, vb. içlev gördügünde otonom bir yapiya sahip degildir. Tiirkçede ingilizcedekine benzer 'because', 'before', 'that' gibi bagimsiz tümcecik baglanti içaretleyicilerinin bulunmayiçi ve yantümcelerin genelde ad gibi çekimlenerek özneleriyle tamlama kurmasi kuramca çôzûmlemeyi gûçlejtiren unsurlar olarak belirmektedir. Yan tümcelerin öz üye olarak kullanildigi gömülü d u r u m larda, y ö n t e m Tûrkçe baglaminda kurucu ve içlemci yansimalarini göstermeye olanak vermez. Bu tarz tümceler ûçgen imi altinda gosterilmiçtir. Söz konusu tümcecikler h e m temel eylemin anlamsal üyesi h e m de özün üyesi konumundadir. Sonuçta kuram, ulaçlarla kurulan bileçik tümcenin katmanh yapisini gösterme olanagi sunmakta, temel tümce içinde gömülü konumdaki yan tümcenin k a t m a n h yapisini s u n m a y a olanak tanimamaktadir. Çetintaç Yildirim (2008)'in da belirttigi gibi, "bir çekim kategorisi olarak özne u y u m u n u n h e m öz k a t m a n d a h e m de di k a t m a n d a gösterilmesi gerekmektedir. Karma ik t ü m c e oluçturan tümceciklerin eçdizinli olan ya da o l m a y a n özneleri oldugundan, özne u y u m u n u n t ü m c e birleçtirme sürecinde bo olarak gösterilmesi Tûrkçe için çok dogru o l m a m a k tadir. Öznelerin e -dizinli olmasi ya da olmamasi d u r u m u n d a ise bu karmaçik tümcelerin i lemci yansimalarindaki gösterimi farkhlaçmaktadir." Öte y a n d a n, Tûrkçe eylem-son dil oldugu için içlemci taçiyici biçimbirimler eylemi izler. A y n i nedenle kurucu ve içlemci yansimalarinda çekirdek (ÇK) ortada degil sonda yer almaktadir. Ayrica, b ü k ü m l ü dillerde lö'lerinin karjiladigi di katmani oluçturan yapilar Tûrkçede genellikle AÖ'lerle karçilanmaktadir. K u r a m i n bakiç açisi bagimsiz tümcelerde yapilari kolaylaçtirmaktadir. Ayrica k u r a m, koçaçh tümcelerde k o j a ç eylem ve yüklemcil öge arasindaki ayrimi da belirtmektedir. Fakat karmaçik tümceler için a y m jeyi söylemek zordur. Tûrkçede yantümcecik, eyleme ulan a n çeçitli eklerle temel tümceye baglandigi için birle me düzeylerini ve baglanti tiplerini belirlemek s o r u n olabilmektedir. îlk bakiçta Tûrkçe açisindan ad d u r u m eklerinin d u r u m u y l a gömülü yantümcelerin k a t m a n h yapisi ve içlemci y a n s i m a l a n belirsizligini k o r u maktadir. Kaynakça Bellosta Von Cölbe, V Sémantique et pragmatique de la projection des constituants: constituance, dépendance, topologie. Cahier du CRJSCO n 13, Çetinta Yildirim, F Tûrkçe'de z a m a n anlatan belirteç yantümcelerinde birleçme türleri ve içlemci y a n s i m a l a n. 20. Ulusal Dilbilim Kurultayi Bildirileri, Mayis 2006, stanbul: Maltepe Üniversitesi diskun, H Türk Dilbilgisi. stanbul: Remzi Kitabevi.

17 Rol ve gonderim dilbilgisi ve Tiirkçenin katmanli yapisi 109 Foley, W. A. & Van Valin, R. D Functional Syntax and Universal Grammar. Cambridge: Cambridge University Press. François, J La Role and Reference Grammar, une grammaire de l'interface entre syntaxe, sémantique et pragmatique. Cahier du CRSCO n 13, Lyons, J ntroduction to Theoretical Linguistics. Cambridge: C a m b r i d g e University Press. Pastor, A. O Complex Structures in Role and Reference Grammar: Some Problematic Cases. Journal of nglish Studies 3 ( ), Pavey, nformation Structure in M a n i t o b a n French - dentificational Clefts a n d Left-detachment Structures, sussex.ac.uk/linguistics/documents/pavey.pdf Van Valin Jr., R. D. & LaPolla, R. J Syntax: structure, meaning and function. Cambridge: Cambridge University Press. Van Valin Jr., R. D An ntroduction to Syntax. Cambridge: Cambridge University Press. Van Valin Jr., R. D Linking in simple sentences: from semantics to syntax. Paper presented at the 2002 nternational Conference on Role and Reference G r a m m a r, 2128 July 2002, Logroño, Spain. Van Valin Jr., R. D xploring the Syntaxe-Semantics nterface. Cambridge: Cambridge University Press.