Tiirkgedeki ilgi-iyelik yapilarinda yapisal hazirlama*

Transkript

1 Tiirkgedeki ilgi-iyelik yapilarinda yapisal hazirlama* Gozde Bahadir** - Annette Hohenberger** 1. Giri 1.1. Yapisal hazirlama Son d o n e m d e psikodilbilim a l a m n d a pek 50k ara tirmaya konu olan yapisal hazirlama (Ingilizcesi: structural priming), "bir tiimceyi, daha onceden kar ila ilmi ('hazirlayici') bir tiimceye olan yapisal benzerligi dolayisiyla tekrarlama veya daha iyi i lemleme egilimi" 1 olarak tanimlanabilir (Bock 1986, aktaran Pickering & Ferreira 2008: 427). Sozdizimsel hazirlama veya siirerlik (Ingilizcede syntactic priming veya persistence) olarak da bilinen bu kavramin ortaya atildigi ilk gah^mada (Bock 1986), Ingilizcedeki giftgegigli; yani h e m dolayli, h e m de dolaysiz nesne alan eylemlerin ilgegsel-nesne ve gift-nesne kojullari incelenmi tir. Q a h j m a n i n ilk a amasi olan "hazirlama" a amasinda, katilimcilara (la) ve (lb) gibi ilgegsel-nesne ve gift-nesne igeren ingilizce tiimceler okunmu tur ve katihmcilarin asil amaci anlamamalari igin bir hafiza testi goriiniimunde bu tiimceleri yiiksek sesle tekrar etmeleri istenmi tir. (la) The foundation is giving several million dollars to the 'Vakif iiniversiteye milyonlarca dolar veriyor.' university. (Ilgegsel-nesne) (lb) The foundation is giving the university several 'Vakif iiniversiteye milyonlarca dolar veriyor.' dollars. (Qift-nesne) million A y n i anlami ta iyan bu iki sozdizimsel yapidan birini i lemlemi olmanin, katilimciyi; daha sonraki tiimcelerde de benzer yapiyi i lemlemeye hazirlamasi beklenmektedir. Bu etkinin gozlenip gozlenmeyecegini test etmek amaciyla, ikinci a ama olan deney a amasmda, katilimcilara yine h e m ilgegsel-nesne; h e m de gift-nesne tiimceleri ile ifade edilmesi miimkiin olan (5iftgegi li) bir eylemin, ornegin bir kiz gocugunun bir a d a m a bir firga vermesinin betimlendigi bir resim gosterilmi tir. Katihmcilarin bu resimde ne gorduklerini tarif etmeleri istenmi$tir. Sonug olarak, hazirlama a amasinda ilgegsel-nesne tiimcesini tekrar eden katihmcilarin, deney a amasinda resmi tarif ederken gift-nesne'den 50k ilgegsel-nesne yapisim kullandiklan; hazirlama a j a m a s i n d a gift-nesne tiimcesini tekrar * Ilk yazara saglanan BIDEB 2211 Yurtigi Doktora Bursu if in TOBITAK'a; degerli yorumlari igin Cem Boz ahin, Ash Goksel, Ay e Betiil Toplu ve Deniz Zeyrek'e; deneyde goniillii olarak yer alan katilimcilarimiza ve gali ma ile ilgili gorii? bildiren ba ta ICTL 2010 dinleyicileri olmak uzere, turn ara$tirmaci ve ogrencilere gok tejekkiir ederiz. Uyaran tiimcelerin tamami ve turn yazi malar igin ileti im adresi: Gozde Bahadir, Enformatik Enstitiisii, Bili sel Bilimler Programi, Orta Dogu Teknik Universitesi, Ankara; e-posta: gozdebahadir@gmail.com. ** Orta Dogu Teknik Oniversitesi. 1 Tanimin Ingilizce orijinali u ekildedir: "... A tendency to repeat or better process a current sentence because of its structural similarity to a previously experienced ('prime') sentence."

2 112 Gözde Bahadir - Annette Hohenberger eden k a t i h m c i l a n n ise resmi tarif ederken ilgegsel-nesne'den qok giít-nesne iqeren t ü m c e ler ürettikleri göriilmüjtür. Bu etki, hazirlama etkisidir. Ayrica, a y m sonuglarin etken/ edilgen tümce y a p i l a n i^in de gegerli oldugu ortaya konmu tur. D a h a sonra y a p d a n gah malar, yapisal hazirlama etkisini farkli yöntemler ile incelemi tir. Bu y ö n t e m l e r d e n biri yazili dil üretiminde yapisal hazirlama etkisini incelemeyi saglayan tümce t a m a m l a m a yöntemidir. Bu yöntemin kullanildigi őrnek bir g a h j m a d a, (Pickering & Branigan 1995), katihmcilar önce yalniz ilgegsel-nesne (2a) veya yalniz gift-nesne (2b) ile t a m a m l a n a bilecek bo luklu bir tümceyi doldururlar. D o l d u r d u k l a n bu ilk t ü m c e hazirlayici tümcedir. Hedef tümce olan ikinci tümce ise (3), d a h a az sözcükten olu ur ve n o r m a l artlarda h e m ilgegsel-nesne; h e m de gift-nesne ile tamamlanabilir. (2a) The messenger handed an unsigned note... (őrnek t a m a m l a m a :...to the prince). 'Elqi imzasiz bir notu iletti.'(örn. tamamlama: '...prense...') (2b) The messenger 'Elgi kontese (3) The head waiter gave ([i]...the man a drink / [ii]...a drink to the man). 'Ba$ garson verdi.' ([i] / [ii]...adama bir igki...) handed the countess... (örn. t a m a m l a m a :...the iletti.' (örn. tamamlama:'...mektubu...') letter). Sonu^ta, katilimcilarin hedef tümceyi tamamlarken, d a h a önce doldurmu? o l d u k l a n hazirlayici tümcenin yapisindan etkilendikleri; ilk t ü m c e d e kullandiklari yapiyi tekrarlam a egilimi gösterdikleri ortaya gikmi tir T ü r k b e ilgi-iyelik y a p i l a r i Bu psikodilbilimsel gali mada yapisal hazirlama etkisi, Türkgede farkli sözdizimsel siniflara ait sözcüklerle kullanilabilen ilgi-iyelik kalibi üzerinde incelenmektedir. Ele a l i n a n yapi gifti: iyelik bildiren belirtili ad t a m l a m a l a n ve yüklemi adla mi eylemlerden 2 olu an tümceciklerdir. Türkgede iyelik bildiren belirtili ad t a m l a m a l a n n d a tamlayan, ilgi eki (-In) alir, yapinin ba u n s u r u olan t a m l a n a n ise t a m l a y a n ile ki i ve sayi y ö n ü n d e n u y u m l u iyelik ekini (-1) alir (Kornfilt 1997). (4) Kadin [focug -un ses -i] -ni duy -du. Türkgede ilgi-iyelik eklerinin kullanildigi bir diger yapi ise yüklemi -DIK, -I gibi bir sonek aracihgiyla adla mi bir eylemden olu an tümceciklerdir. Bu tümcecikler, bir a n a t ü m c e igerisinde yer alan d a h a kügük, y a n tümcelerdir (Göksel & Kerslake 2005). A n a tümcecigin yüklemi olan temel eylem; ki i, sayi, z a m a n ve kip agisindan t a m a m e n gekimli iken, y a n tümcecigin eylemi, eylem adla tirma ekleri aracihgiyla adla mi tir. 2 Bu makalede, -DIK ve benzeri adla$tirma eklerini ta iyan ve daha büyük bir tümcede gömülü alt tümceciklerin yüklemini olu?turan sözcükler, 'adla mi eylem' olarak adlandirilacaktir. Türkge dilbilim yazininda, bu ve benzeri sözcükler, bir eylemsi türü olan 'ad-eylem' olarak da adlandirilmaktadir. Bu <;ali mada adla?tirma vurgusu önem tajidigi i?in 'adla mi eylem' terimi tercih edilmi tir.

3 Tiirkgedeki ilgi-iyelik yapilarinda yapisal hazirlama (5) Kadin [qocug -un agla -dig -i] -ni 113 duy -du. Bu tür tümceciklerin bigimdizimsel yapisi, ilgi (-In) ve iyelik (-1) eki almalari agisindan, iyelik bildiren ad t a m l a m a l a r i m n k i ile aynidír ve aldiklari gekim ekleri, eylemlerin degil, a d l a n n aldiklari gekim ekleridir. Yani, bu tümceciklerdeki eylemler, adsal özellikler ta ir. Ancak, bu adla mi eylemler; eylemden türemi adlardan farkli olarak, eylemsel bir takim özelliklerini de korumaktadir. Örnegin, adla mi eylemler, öznelerine iyelik, belirtili nesnelerine de -i hali eklenmesini gerekli kilar; u y g u n sonek ile edilgen hale getirilebilir ve belirtegler ile nitelenebilir. Ancak, bu tümceciklerdeki adla mi eylem; ana t ü m c e n i n yüklemi olan eylem gibi t a m olarak gekimli de degildir. Adla$mi eylemin adsilik/eylemsilik derecesi aldigi adla tirma sonekine baghdir (Kornfilt 1997). Özetle, Türkgede yapisal hazirlama etkisinin özei olarak bu iki yapi üzerinde incelenmesinin sebebi, adsal ve eylemsel köklerin ayni genel bigimdizimsel gergevede; yani ilgiiyelik kahbinda kullanilmakta olmasidir. 2. A r a t i r m a s o r u l a r i ve h i p o t e z l e r Bu gah mada, ilgili literatürde sikga incelenen C e r m e n ve Romans dillerinden tipolojik olarak farkli, sondan eklemeli bir dil olan Türkge'deki ilgi-iyelik y a p i l a n n d a yapisal hazirlama etkisi görülüp görülmeyecegi incelenmektedir. 3 Bu amagla öncelikle belirtili nesne olarak yüklemi adla mi eylemlerden olu an tümcecikleri alabilen temel gekimli eylemler ele ahnmaktadir. Bu eylemler, genellikle gör- gibi fiziksel algi, hatirla- gibi bilissel süreg veya anlat- gibi ileti im bildiren eylemlerdir (Göksel & Kerslake 2005). Bu eylemler gegi$li o l d u k l a n igin iyelik bildiren belirtili ad tamlamalarini da nesne olarak alabilmektedir. Söz konusu temel eylemlerin bir kismimn daha gok belirtili ad tamlamalariyla; bir kisminin daha gok adla mi eylem tümcecikleriyle; bir kismmin ise her iki yapi ile yakla ik e it siklikta kullanilacagi öngörülmektedir. Yapilan pilot gali ma, bu hipotezi test etmekte ve ge itli eylemler igin bir profil gikarmaktadir. Iki yapiyla da dengeli $ekilde kullanilan eylemlerin; pilot gali mayi takiben gergekle tirilecek yapisal hazirlama gali masinda u y a r a n tümcelerin yüklemi olarak görev yapmasi planlanmijtir. Türkgede gergeklejtirilen ilk yapisal hazirlama g a h j m a s i olan bu deneyde ise yazili tümce t a m a m l a m a yöntemi kullanilmi tir. Eger Türkgedeki ilgi-iyelik y a p i l a n n d a hazirlama etkisi varsa; iyelik bildiren belirtili ad tamlamalari ile doldurulan hazirlayici tümcelerden sonra hedef tümceler yine bir ad ile tamamlanacaktír, adla mi eylem igeren tümcecikler ile t a m a m l a n a n tümcelerden sonraki hedef tümceler ise yine d a h a gok adla mi eylemle tamamlanacaktír. Eger bu etki gözlemlenirse, bu d u r u m, Türkge ilgi-iyelik y a p i l a n n i n yapisal hazirlama etkisine m a r u z kalan diger bir yapi gifti oldugunu gösterecek ve yapisal hazirlama olgusunun etkili oldugu sözdizimsel düzeyin daha iyi anla ilmasina katkida bulunacaktir. 3 Bu galíjmanin ilk sonuglari Bahadír & Hohenberger 2009 (a) ve (b) ba$ta olmak üzere bir takim akademik toplantilarda sunulmu tur. Bu sunumlarda dinleyicilerden gelen geribildirim dogrultusunda, makale son jeklini almi tir.

4 Gözde Bahadir - Annette Hohenberger Pilot ç a h ç m a Yukarida da belirtildigi üzere, fiziksel algi, biliçsel siireç veya iletiçim bildiren belirli eylemler, nesne olarak, iyelik bildiren belirtili ad t a m a m l a m a l a r i n i n y a n i sira yüklemi adla mi$ eylemlerden oluçan tümcecikleri de alabilmektedir. Pilot çaliçmanin amaci, bu eylemlerin adiar ve adlaçmiç eylemleri nesne olarak h a n g i siklikta aldiklanni o r t a y a koymak; b u n a bagli olarak da ana yapisal hazirlama çaliçmasinda kullanilacak tümcelerin h a n g i ana eylemler ile hazirlanmasi gerektigini belirlemektir. Yapisal hazirlama çaliçmasindaki tümcelerde; hazirlama etkisinden bagimsiz olarak, h e m adiarla h e m de adlaçmiç eylemlerle kullanilma ihtimali e it oían a n a eylemler tercih edilmelidir. Pilot çaliçma bu eylemlerin hangileri o l d u g u n u ortaya k o y m a y i hedeflemektedir. Oncelikle, ODTÜ Tûrkçe Derlem (Say, Zeyrek, Oflazer & Ozge 2004) taranarak; belirtili nesne olarak a d l a n n y a n i n d a adla mi eylemler de alabilen 14 hedef eylem belirlenmiçtir. Bu eylemler anla-, gôr-, dü$ün-, gizle-, hatirla-, açikla-, onayla-, ôgren-, duy-, hisset-, gôzlemle-, unut-, anlat- ve kamtla- dir. A r d i n d a n, bu eylemlerin her birinin ad ve adla mi eylemlerle kullanim sikligini belirlemek üzere yazili bir t ü m c e t a m a m l a m a górevi hazirlanmiçtir. T ü m c e t a m a m l a m a çahçmasindaki d e n e y tümceleri (6) gibi ózne olarak yalin d u r u m d a b u l u n a n (canil) bir ad; ilgi eki (-Irí) almiç diger bir (canil) ad; doldurulacak boçluklu kisim ve geçmiç z a m a n d a 3. tekil kiçiye gôre çekilmiç hedef eylemden oluçmaktadir. íkinci adin s o n u n d a b u l u n a n ilgi eki, katilimcilann boçluklu kismi iyelik bildiren bir ad veya adlaçmiç bir eylem ile doldurmasini garantilemektedir. (6) Korsan prenses -in hatirla -di. Bôylece, katilimcilar (6) tümcesini yüzünü gibi iyelik eki ve bildirme d u r u m eki almi bir ad ile ya da geldigini gibi -DIK adlaçtirma eki ve bildirme d u r u m eki almiç bir adla miç eylem ile doldurabilmektir. Hazirlanan her bir kitapçikta 7 adet deney tümcesi, 21 adet de çeldirici t ü m c e bulunmaktadir. Çeldiriciler, yapisal ve anlamsal olarak d e n e y t ü m celerinden farkli olacak çekilde hazirlanmi bo luklu tümcelerdir. Çeldiricilerin deneysel tümcelere herhangi bir etkisinin olmamasi için, bu tümcelerdeki boçluklar dilbilgisel olarak ancak bir eklenti veya belirtme diçinda bir d u r u m d a k i bir degini ile doldurulabilecek çekilde hazirlanmijtir. 14 eylem, 2 farkh ana versiyon halinde katilimcilara s u n u l m u ç tur. Yani katihmcilarin yarisi ilk 7 eylemi; diger y a n s i ise kalan 7 eylemi g o r m ü j t ü r. B u n u n nedeni, her hedef eylem ba ina 3 çeldirici konulmasi; 14 hedef eylemin de ayni kitapçikta yer almasi d u r u m u n d a ; testin çok uzayacak olmasidir. Çeldiricilerin siralamasi sabittir; ancak deney tümceleri çeldiriciler arasina 4 f a r k h çekilde dagitilmi tir. Bôylece, 14 hedef t ü m c e iki gruba ayrildigi ve her g r u p içerisinde 4 farkh siralama oldugu için; her bir katilimci, 28 tümcelik kitapçiklarin 8 a y n ait v e r s i y o n u n d a n birine rastgele atanmiçtir. Her bir tümce için 4 adet boçluklu kutu hazirlanmiçtir. Katilimcilardan bu kutularin en az bir tanesini d o l d u r m a l a n istenmi tir. Birden fazla boçluklu kutu verilmesinin sebebi, katihmcilarin dilerlerse alternatif t a m a m l a m a l a r yazmalarina olanak saglamaktir. Tümceler, katihmcilara elektronik kitapçik halinde, e-posta ile iletilmiçtir. A y r i bir sayfada katihmcilara çaliçma ile ilgili açiklamalara yer verilmiçtir. Açiklamalarin ardindan, teste ba lamad a n h e m e n once katilimcilardan, demografik sorular içeren kûçûk bir anketi d o l d u r m a l a n istenmiçtir. Çaliçmaya anadili Tûrkçe oían; 13'ü kadin, 28 yetiçkin birey katilmiçtir. Katihmcilarin ya ortalamasi 30.71'dir (standart sapma: 10.18).

5 Tiirkgedeki ilgi-iyelik yapilarinda yapisal hazirlama 115 Katihmcilarin d o l d u r d u k l a n her bir deney tümcesi igin Verden yanitlar'adsal', 'eylemsel' ve 'diger' eklinde gruplanmi tir. Tek sözcükten daha uzun olan yanitlar, söz öbeginin ba u n s u r u n u n sözcük t ü r ü n e göre gruplandinlmi tir. Buna göre, (6) örnegi igin kedisini gibi adiar; gizimlerini gibi eylemden türeyen adiar, masum yüziinü gibi önad öbekleri ve yaptigi hatayi gibi ilgi tümcecikleri 'adsal' yanitlar olarak kodlanmijtir. Öte y a n d a n, hata yaptigim gibi adla mi eylem tümcecikleri ile neden güldiigünü gibi soru tümcecikleri 'eylemsel' olarak gruplanmi tir. Bunlarin di inda kalan yanit türleri ile gelecegini gibi h e m adsal; h e m de eylemsel yorumlanabilecek belirsiz yanitlar 'diger' kategorisinde toplanmi tir. gali manin sonuglari analiz edildiginde, 14 hedef eylemden 13'ünün h e m ad h e m de adla mi eylemler ile kullanildigi g ö r ü l m ü j t ü r (Derlem incelemesi sonucu dilbilimsel olarak her iki yapiyla da kullanilmasi m ü m k ü n olan gizle- eylemi, katihmcilar t a r a f i n d a n yalnizca adiar ile kullanilmi tir). ö t e yandan, bazi hedef eylemlerin nesne olarak gogunlukla adlari; bazilannin adla mi eylemleri aldigi; bazilannin ise iki yapiyla da dengeli o r a n d a kullanildigi ortaya gikmi tir (bkz. ekil l). Bu veriler ljiginda, hedef eylemler, agirlikli olarak aldiklan nesnenin t ü r ü n e bagli olarak 'ad egilimli'; 'eylem egilimli' ve 'dengeli' olmak üzere üg gruba ayrilmi tir. Bir diger deyi le, her bir hedef eylem igin bir profil gikarilmi tir. Buna göre, 'ad egilimli' eylemler: gizle- ve onayla-, 'eylem egilimli' eylemler: agikla-, gör-, kanitla-, hisset- ve dü$ün-\ 'dengeli' eylemler ise: anlat-, duy-, gözlemle-, unut-, hatirla-, anla- ve ögren-'dir. Bir sonraki ana yapisal hazirlama gali masinda, hedef tümcelerdeki ana eylemlerin adiara veya eylemlere herhangi bir egilimi olmadigindan e m i n olabilmek amaciyla, adiarla ve adla mi eylemlerle e it siklikta kullanildigi gözlemlenen 'dengeli' hedef eylemler u y a r a n tümcelerde kullanilmijtir. ckil 1. Ad vc adla$mi$ eylem yamtlarimn yiizdclcri pult rriayu ania; BAd%si Adlasnu? eylem %si hiisei kamtia

6 Gözde Bahadir - Annette Hohenberger Yapisal h a z i r l a m a gali^masi Bu qali manin temelini olu turan görev, yazili t ü m c e ü r e t i m i n d e yapisal hazirlamayi ölgmeye yönelik olarak hazirlanan bir t ü m c e t a m a m l a m a?ah masidir. Söz konusu galerna, Türkgede y a p i l m i j olan ilk yapisal hazirlama gahjmasidir. Yapisal hazirlama gali malari igin farkli bir dilde yeni bir yapi gifti ortaya koymaktadir. Bu yapi gifti, a y m ilgi-iyelik bigimdizimsel gergevesi igerisinde kullanilan; ancak kökleri farkli türde sözcüklerden olu an iyelik bildiren belirtili ad tamlamalari ve yüklemi adla mi eylemlerden o l u j a n t ü m ceciklerdir. Kisacasi, bu galerna dil üretiminde yapisal hazirlamayi Türkbe ilgi-iyelik kaliplari üzerinde incelemektedir. Bu amagla hazirlanan yazili t ü m c e t a m a m l a m a $ah masinda, k a t i h m c i l a n n hazirlayici tümceleri t a m a m l a r k e n ürettikleri yapilarin, hedef tümceleri t a m a m l a r l a r k e n etkili olup olmadigi ara tinlmaktadir. Pilot fali mada ad ve adla mi eylem türündeki nesneleri e it siklikta aldigi ortaya gikan ögren- gibi 'dengeli' a n a eylemler, bu yapisal h a z i r l a m a gali masinda hedef tümcelerin (8) yüklemi olarak kullanilmi tir. Her bir hedef eylem, bir 'adsal' ve bir de 'eylemsel' hazirlayici tümceyi takip edecek ekilde test b o y u n c a iki kez kullanilmi tir. Yani, hedef tümcelerden hemen önce gelen hazirlayici tümceler, iki türdür. 'Adsal' hazirlayici tümceler (7a), kir gibi nesne olarak yalnizca bir ad (örn. caminí) alabilen bir yükleme sahip iken; 'eylemsel' hazirlayici tümcelerin (7b) yüklemi (örn. farz et) yalnizca eylemsel nesneler (örn. ayrildigini) alabilmektedir. (7a) Qiqekqi, berber-in (7b) Sunucu, (8) Muhasabeci, kameraman-in avukat-m kir-di. farz et-ti. (Adsal hazirlayici) (Eylemsel hazirlayici) ögrendi. (Hedef) Hazirlayici tümcelerin yüklemleri, pilot galijrnadaki 'ad egilimli' ve 'eylem egilimli' eylemlerden farklidir. B u n u n nedeni pilot fali madaki t ü m eylemlerin h e m adiar; h e m de adla mi eylemlerle kullanilmasinin dilbilgisel olarak m ü m k ü n olmasidir. Bu d u r u m, h a zirlayici tümcelerin yüklemleri igin gegerli degildir.'adsal' hazirlayici t ü m c e n i n yükleminin nesnesi higbir jekilde adla mi$ bir eylemden olu amaz; ayni ekilde 'eylemsel' hazirlayici tümcenin yüklemi de higbü zaman bir adi nesne olarak alamaz. Bu ekilde, hazirlayici tümceler, katihmcilan adsal veya eylemsel bir tercih y a p m a y a m e c b u r birakir. Hedef t ü m c e (8) ise pilot gah madaki 'dengeli' eylemleri y ü k l e m olarak igerdiginden, n o r m a l artlarda bu t ü m c e n i n h e m bir adla (örn. amacim); h e m de bir adla mi eylemle (örn. istifa ettigini) t a m a m l a n m a s i olasihgi yakla?ik olarak aynidir. Bu gah^mada, hedef t ü m c e den h e m e n önce gelen hazirlayici tümcenin yapisini kontrol ederek, katihmcilarin hazirlayici tümce i?in verdikleri yanitin, hedef tümce igin verdikleri y a m t i istatistiksel olarak anlamli ekilde etkileyip etkilemedigi incelenmijtir. Bu deney igin ikisi (7a,b gibi) hazirlayici (bir adsal ve bir eylemsel) ve ikisi (8 gibi) hedef olmak üzere toplam 4 tümceden olu an 7 ayri set hazirlanmi tir. T ü m tümceler pilot 5ah mada oldugu gibi yalin d u r u m d a (canli) bir a d d a n olu an özne; ilgi eki almi (canli) bir ad; doldurulacak bofluklu kisim ve g e g m i j z a m a n 3. tekil ki i igin gekilmi bir eylemden olu$maktadir. Ilgi eki alan ad, b o j l u k l a n n sadece iyelik eki iteren bir ad veya adiaron? eylemle t a m a m l a n m a s i n a imkan saglamaktadir. Adsal hazirlayici tümcelerin y ü k l e m i

7 Tiirkgedeki ilgi-iyelik yapilarinda yapisal hazirlama 117 olarak kullanilan; nesne olarak yalniz ad alabilen eylemler: begen-, ara-, al-, oku-, getir-, öde- ve kir- dir. Eylemsel hazirlayici tümcelerin yüklemi olarak kullamlan ve nesne olarak yalniz adla mi eylemler alabilen eylemler ise: zannet-, varsay-, iddia et-, haber ver-, ima et-, san- ve farz et-'tir. Hedef tümcelerde kullamlan eylemler ise pilot gali ma ile belirlenen 'dengeli' eylemlerdir. Bu 7 hedef eylemin her biri; bir kez adsal hazirlayicidan sonra; bir kez de eylemsel hazirlayicidan sonra olmak üzere ikijer kez kullanilmi tir. A n cak, eylemin tekrarlandigi hedef tümcelerde farkli özne ve ilgi eki almi (canli) adlara yer verilmi tir. Bu 4'er tümcelik 7 deney tümcesi setine ek olarak, 42 adet de geldirici t ü m c e hazirlanmi tir. Pilot gali mada oldugu gibi geldiriciler deney tümcelerinden m ü m k ü n oldugunca farkli a n l a m ve yapida olup; higbiri iyelik eki almi bir sözcükle doldurulamamakta ve deney tümceleri ile a y m ana eylemi igermemektedir. Katihmcilara, her biri 70 bojluklu t ü m c e d e n (42 geldirici ve 28 deney tümcesinden) olu an 3'er sayfahk kitapgiklar dagitilmi tir. Önceki gali madan farkli olarak, kitapgiklar elektronik degil basili kopyalar halinde hazirlanmi tir ve katihmcilar kalem kullanarak tümceleri tamamlamíjlardir. Tümcelerin sirasi, deney tümce giftleri arasinda üger geldirici t ü m c e olmasi ko ulu ile her bir katihmci igin farkli bigimde, rastgele siralanmijtir. A y n c a, geldiricilere ek olarak a y m temel eylemin yer aldigi tümceler arasinda mutlaka en az bir adet farkli hazirlayici-hedef t ü m c e gifti bulunmaktadir. Agiklamalardan hemen sonra, k a t i h m c i l a n n teste ba lamadan y a m t l a m a l a n rica edilen ve demografik sorulardan olu an kügük bir ankét yer almaktadir. Katihmcilara kitapgiklar dagitilmi, bitirdiklerinde deneyciye gönüllü katilim f o r m u ile birlikte teslim etmeleri istenmi tir. Deney yaklajik 20 dakika sürmü tür. Qah maya t a m a m i Orta Dogu Teknik Üniversitesi'nde yüksek lisans/lisansüstü ögrencisi olan 21 ki i katilmi tir. Katihmcilann t a m a m i anadili Türkge olan yeti kin bireylerdir. Katihmcilardan 10'u kadin, 10'u erkektir. Kalan bir ki i cinsiyetini belirtmemeyi tercih etmijtir. Katihmcilann ya? ortalamasi 26.48'dir (standart sapma: 2.77). Sonuglar analize hazirlanirken, deney tümcelerine yazilan t ü m yanitlar, 'adsal', 'eylemsel', 'diger', 'belirsiz' ve 'teknik sorún' olarak be? grupta kodlanmi tir. Bu gruplamada kullamlan ölgütler u jekildedir: her tür ad öbegi, önad öbegi, verdigi yüzügii gibi ilgi tümcecigi ile nitelenen adlar, yaptiklarim gibi bajsiz ilgi tümcecikleri 'adsal' yanitlar olarak kodlanmi tir. Yüklemi adla mi eylemden olu an tümcecikler (örn. bagirdigini) ve g ö m ü l ü sorú tümcecikleri (örn. ne yaptigini) 'eylemsel' yanitlar olarak kodlanmi tir. Dilbilgisel olarak y a n l i j olmayan, ancak bekledigimiz iki tür y a m t t a n farkli olan yanitlar 'diger' g r u b u n d a kodlanmi tir. Örnegin, Adam kadinin unuttu. Tümcesine verilen hesabina bakmayi y a m t i bu gruba dahildir. 'Belirsiz' yanitlar ise gelecegini gibi, h e m ad h e m de adla mi eylem olarak yorumlanabilecek yanitlardir. Belirsizligin nedeni, eylemsel köke gelen a d l a j t i r m a eki ile ad türetme ekinin ( - A c A K ) seste olmasidir. Son olarak, yanitlar dilbilgisel olarak kuralli veya anlamli bir tümce olu turmadiginda, örnegin katihmci y a m t i n i n ikinci sözcügünü yazmayi u n u t t u g u n d a (Adam kadimn...qizimindeki... hatirladi.), verilen y a m t ' t e k n i k sorún' g r u b u n d a kodlanmi tir.

8 118 Gözde Bahadir - Annette Hohenberger ekil 2. Hedef tümcclere vcrilen yanitlarin türlcrinc görc sayilari Adsal Eylemsel Belirsiz Diger Teknik Sorún Yamt türű Bu ekilde kodlanan veriler, 2x2 denekler-igi tekrarlanan ölgümler v a r y a n s analizine tabi tutulmu tur. íki bagimsiz degi ken ve bir bagimli degi ken bulunmaktadir. Bagimsiz degi kenler: 'Hazirlayici t ü r ü ' ('adsal' veya 'eylemsel') ve hedef tümceye verilen ' y a m t türű' ('adsal' veya 'eylemsel')'dür. Bagimli degi ken ise y a n i t l a n n yüzde olarak sikligidir. 'Yamt t ü r ü ' n ü bagimli degijken olarak kodlayip, 'adsal' ve 'eylemsel' yanitlarin (ikisinin birbirine orani $eklinde ifade edilen) yüzdelerini kar ila tirmak yerine; ' y a m t t ü r ü ' n ü bagimsiz bir degi$ken olarak kodlama yolu tercih edilmi$tir. B u n u n nedeni, 'hazirlayici t ü r ü ' ve 'yamt t ü r ü ' arasindaki özei ili ki ile ilgileniyor olmamizdir. Bu yol, bize özei bir etki, yani 'hazirlayici t ü r ü ' ile ' y a m t t ü r ü ' arasinda bir etkile im görülecegi k o n u s u n d a t a h m i n d e b u l u n m a olanagi saglamaktadir. Bu da, 'adsal' hazirlayicilarin 'eylemsel'den gok 'adsal' yamt; 'eylemsel' hazirlayicilarin ise 'adsal'dan gok 'eylemsel' y a m t ortaya gikaracagi a n l a m i n a gelecektir. Varyans analizinin sonuglanna göre, 'hazirlayici t ü r ü ' ana etkisi görülmemi tir. Bu sonug hazirlayici t ü m c e n i n t ü r ü n ü n (adsal/eylemsel) t ü m hedef t ü m c e y a n i t l a n genel olarak ele alindiginda, bu yanitlar üzerinde bir ektisi olmadigi a n l a m i n a gelmektedir. Ayrica, ' y a m t t ü r ü ' ana etkisi de görülmemi tir. Bu da, yine verilerin geneli göz ö n ü n d e b u l u n d u ruldugunda, hedef tümcelerin e it sayida adsal ve eylemsel y a m t ile t a m a m l a n d i g i a n l a mina gelmektedir. ekil 2'de eylemsel y a n i t l a n n, adsal yanitlardan biraz daha fazla sayida oldugu görülse de, bu fark istatistiksel olarak anlamli bir fark degildir. En önemlisi, 'hazirlayici t ü r ü ' ile 'yamt türü' arasinda istatistiksel olarak anlamli bir etkile im görülmü tür: F (1, 20) = , p<.001, r p 2 =, ekil 3'teki iki gizginin kesi mesinden de a n l a ilacagi üzere, adsal hazirlayicilar kendilerinden sonra gelen hedef tümcede eylemsel y a nittan gok adsal y a m t verilmesine yol agarken; eylemsel hazirlayicilar kendilerinden sonra gelen hedef t ü m c e d e adsal y a n i t t a n gok eylemsel y a m t verilmesine yol agmaktadir.

9 Tiirkgedeki ilgi-iyelik yapilarinda yapisal hazirlama 119 $ekil 3. Tekrarianan olfiimlcr varyans analizi,5 i 4 t: 3 5 f 3 J 2, s 1 0,5 * 0 Adsal Hazirlayici Lylcin.se! Hazirlayici Hazirlayici Tiirii Adsai Yan:l -Lylansel Yaml Adsal hazirlayicilann adsal yanitlarin sayisini, eylemsel hazirlayicdarin ise eylemsel yanitlarin sayisini artirmasi; Tiirkgedeki ilgi-iyelik y a p d a n n d a yapisal hazirlama etkisinin goruldugiinii agik bir bigimde ortaya koymaktadir. Bu gali ma, soz konusu yapilarda adsal veya eylemsel tiimleg segimi konusunda yapisal hazirlama etkisi bulmanin y a m sira, daha once yapilmi olan pilot gali manin da temel eylemlerin iki tiir nesne ile kullanim sikhklanni belirlemekte etkili oldugunu kanitlamijtir. Hazirlama gali masinda, 'hazirlayici t i i r i i ' v e ' y a m t tiirii' a n a etkileri bulunmami olmasi; pilot gali ma sonucunda 'dengeli' olarak gruplandirilan eylemlerin, gergekten de h e m adsal, hem de eylemsel yapilar ile birlikte kullanildigini gostermektedir. 5. Genel tarti ma ve sonug Tiirkgede yapilan ilk yapisal hazirlama deneyi olan bu gah$mada, yazili dil iiretiminde, ilgi-iyelik yapilarinda yapisal hazirlama etkisi bulunmu tur. Yuklemi yalnizca adsal nesneler alabilen eylemlerden olu an hazirlayici tiimcelerden h e m e n sonra gelen ve yuklemi h e m adsal hem eylemsel nesneler alabilen dengeli bir eylemden olu an hedef tiimceler, katihmcilar tarafindan daha 90k adsal yanitlar ile doldurulmu tur. Benzer ekilde, yiiklemi yalnizca eylemsel nesneler, yani adla mi eylemler alabilen hazirlayici tiimcelerden sonra gelen ve yuklemi yine dengeli bir eylem olan hedef tiimceler ise, daha 90k adsal yanitlarla tamamlanmi tir. Boylece, yapisal hazirlama yazinina, farkli bir dilden yeni bir yapi gifti eklenmi tir. Dilin h e m anla ilmasi, h e m de iiretimi alaninda bu paradigma 4 Kismi eta kare (partial eta squared) r)p2. etkinin buyuklugunu gosteren bir degerdir. 'Bir degi kenin diger degi kenler analiz di arisinda tutuldugunda agikladigi varyans orani anlamina gelen kismi eta kare, eta karenin bir tiiriidiir. Eta kare, bir degi$ken tarafindan agiklanan toplam varyans oranini ifade ederken; kismi eta kare bir degi$kenin agikladigi, diger degijkenlerce agiklanmayan varyans orani anlamina gelmektedir.' (Field 2009: 791) r p2 =.465 degeri, orta ila biiyiik arasi boyutta bir etkiye i aret etmektedir.

10 120 Gözde Bahadir - Annette Hohenberger kullanilarak yapilan gali malar, yapisal hazirlamanin dilin h e m konu uculari, h e m de dinleyicilerinin zihninde b u l u n a n ortak sözdizimsel bilgiye eri tigini (Branigan, Pickering, Liversedge, Stewart & Urbach 1995) ve bu temsilci (íngilizcesi: representation) d ü z e y i n i n dilbilim kuramlarinda varsayilan sözdizimsel temsilcilere benzer o l d u g u n u o r t a y a koymu tur. Bu nedenle, özellikle de bili selcilik özelligine ö n e m veren ve dili zihinsel bir nesne olarak kábul eden dilbilim k u r a m l a n n i n yapisal hazirlama gali malarinin sonuglarini dikkate almaiari faydali olacaktir. Bu ekilde yapisal hazirlama k u r a m s a l dilbilime katkida bulunacak yararli bir deneysel y ö n t e m olacaktir (Pickering & Branigan 1999). Ancak, b u n u n igin öncelikle yapisal hazirlamanin etki ettigi sözdizimsel temsil d ü zeyi hakkinda yeterli bilgi sahibi olmak gerekmektedir ve ne yazik ki psikodilbilim yazinin u anki d u r u m u n d a, bu sözdizimsel temsilcilerin dogasi kesin olarak anla ilmi degildir. Bu nedenle, söz k o n u s u etkinin farkli dil ve yapilarda incelenmesi ö n e m t a j i m a k t a d i r. Bu gali mada, d a h a y o g u n olarak incelenmi dillerden tipolojik agidan farkli olan Türkgenin sondan eklemeli yapisi ve bigimbilimsel a y n j t i r m a özelliginden yararlanilarak, yazina katki saglamak hedeflenmi tir. Özei olarak bigimdizimsel bir yapiyi ele a l m a m i z i n temel nedeni, Türkgenin kendine özgü bu nitelikleridir. Yapisal hazirlama etkisinin bu tür bigim-dizimsel özelliklere sahip bir dilde nasil görünecegini inceleyen gali mamizda, katih m c i l a n n sözdizimden bagimsiz olarak bigimbirimlere duyarli olduklari ortaya gikmi tir. Bu gali ma, bir y ö n ü ile daha önce yapilan birgok yapisal hazirlama g a h j m a s i n d a n farkhdir. Yukanda da belirtildigi gibi, birgok yapisal hazirlama g a h j m a s i n d a, ilgegsel-nesneli veya gift nesneli ya da etken veya edilgen tümceler incelenmijtir. Bu yapi giftlerinde, her bir alternatif genel olarak ayni anlami degi ik bir sözdizim ile ifade etmektedir. Bu gali manin farki, tümcelerin anlamsal agidan degil; genel bigimdizimsel gergeve b a k i m i n d a n benzer olmalandir. Tiimce giftlerinin anlamsal agidan farkli oldugu bir diger g a h j m a igin bkz. Scheepers Ayni ilgi-iyelik bigimdizimsel gergevesi igerisinde kullanilabilen, farkli sözcük t ü r ü n d e kóklere sahip yapilar, yani iyelik bildiren belirtili ad t a m l a m a l a r i ve yüklemi adla mi bir eylemden o l u j a n tümcecikler incelenmi tir. Bu gah mada yapisal hazirlama etkisinin bulunmasi, katilímcilann bu genel bigimdizimsel gergevenin igerisindeki temel unsurlara duyarli olduklarini göstermektedir. Yani, gergeve igerisinde yer alan yapidaki ba sözcügün sözdizimsel türii (adsal veya eylemsel olu u) hakkindaki dilbilgisel bilgi eri ilebilir durumdadir. Bu da yapisal hazirlamanin, yapinin bir "önerme" ifade edip etmedigi bilgisine; bir öbek mi yoksa tümcecik mi oldugu a y r i m i n a duyarli o l d u g u n u ortaya koymaktadir. Zira adla mi eylemler ad öbegi sinifinda degil, eylemsel bir kategori olan tümcecik sinifinda degerlendirilmektedir; bu gah ma da adla mi eylemlerin eylem özelliklerini korudugu görü üne deneysel bir destek saglami tir. íngilizce gizli sorular alaninda yapilan bir ba ka yapisal hazirlama g a h j m a s i (Bahadir & Polinsky 2010) da bu d u r u m u desteklemektedir. Di bigimbirimler olan belirtme hal eki, ilgi ve iyelik ekleri; iki alternatif igin de a y n i oldugundan, yapisal hazirlama etkisinin kaynagi bu di gergeve olamaz. O halde, yapisal hazirlamanin kaynagi, ya sözcügün adsal veya eylemsel kökü, ya da adla$mi eylem t ü m cecikleri igin a d l a j t i r m a bigimbirimi olan -DIK ekidir. Bu ayrimi yapabilmek amaciyla, gali mayi takiben, basit adiara ek olarak ba$ari, görgü gibi eylemden türemi? adlari ve -1$ gibi farkli adla tirma ekleri aracihgiyla adiaban eylemleri de test eden bir dizi yapisal h a zirlama deneyi gergekle$tirilmi tir (Bahadir & Hohenberger 2010). Alan yetersizligi nede-

11 Tiirkgedeki ilgi-iyelik yapilarinda yapisal hazirlama 121 niyle b u r a d a detayli olarak anlatilamayacak olan bu anlama-iiretim deneyleri, ayni zam a n d a, farkli a d l a j t i r m a eklerinin adsdik/eylemsilik derecelerini de deneysel yonden incelemijtir. Sonug olarak, Tiirkgedeki genel ilgi-iyelik bigimbirimsel gergevesi igerisinde kullanilan iki yapi olan iyelik bildiren belirtili ad tamlamalari ile ytiklemi adla mi eylemden olu an tiimceciklerin yazili uretiminde yapisal hazirlama etkisi oldugu ortaya gikmi tir. Soz konusu ad ve adla mi eylemler ayni bigimdizimsel gergeve iginde yer almakta, buna ragm e n katilimcilarin gergeveyi olu turan unsurlara duyarli o l d u k l a n goriilmektedir. Bu sonug da, sozciigtin sozdizimsel tiirti ile ilgili dilbilgisel bilginin, yapisal hazirlama sirasinda ula ilabilir halde olduguna i aret etmektedir. Gelecekte, bu yapi gifti igin yazili dil u r e t i m i n d e tespit edilen soz konusu etkinin, dili anlama siirecinde de goriiliip goriilmedigini anlamak amaciyla bir kendi-hiziyla okuma deneyi ve bir goz izleme gali masi gergekle tirilmesi planlanmaktadir. Ileride ge itli yontemler ile ba ka yapilarin da incelenmesi miimkiindiir. Birlikte ele alindiginda tiim bu gali malarin sonuglan, h e m genel yapisal hazirlama yazinina, h e m Tiirkge psikodilbilim alanina; h e m de soz konusu yapilarin kuramsal analizine katkida bulunacaktir. Kaynakga Bahadir, G. & Hohenberger, A. 2009a. Morpho-syntactic processing and priming in Turkish: Noun phrases vs. n o u n clauses. [22. CUNY-Conference on Human Sentence Processing de sunulan poster, UC Davis, CA, ABD, Mart, 2009.] Bahadir, G. & Hohenberger, A. 2009b. Tiirkgenin bigimdizimsel i lemlenmesinde yapisal hazirlama. [23. Ulusal Dilbilim Kurultayinda sunulan sozlii bildiri, Gazimagusa, К. K. Т. C Mayis, 2009.] Bahadir, G. & Hohenberger, A Degrees of nominalization in Turkish: A comprehensionto-production priming study. [AAiLaP Architectures and Mechanisms for Language Processing de sunulan poster, York, United Kingdom, September 2010.] Bahadir, G. & Polinsky, M Structural priming of concealed questions. [6. International Workshop on Language Production da sunulan poster, Edinburgh, United Kingdom, September 2010.] Bock, J. K Syntactic persistence in language production. Cognitive Psychology 18, Branigan, H. P. & Pickering, M. J. & Liversedge, S. P. & Stewart, A. J. & Urbach, T. P Syntactic priming: Investigating the mental representation of language. Journal of Psycholinguistic Research 24: 6, Field, A Discovering statistics using SPSS. Third edition. London: Sage. Goksel, A. & Kerslake, C Turkish. A comprehensive grammar. London-New York: Routledge. Kornfilt, J Turkish grammar. London: Routledge. Pickering, M. J. & Branigan, H. P Syntactic persistence in written language production. Priming from written production and reading. [Yayimlanmami metin.]

12 122 Gözde Bahadir - Annette Hohenberger Pickering, M. J. & Branigan, H. P Syntactic priming in language production. Trends in Cognitive Science 3, Pickering, M. J. & Ferreira, V. S Structural priming: A critical review. Psychological Bulletin 134: 3, Say, B. & Zeyrek, D. & Oflazer, K. & Ozge, U Development of a corpus and a treebank for present-day written Turkish. In: imer, K & Dogan, G. (eds) Current Research in Turkish Linguistics. Proceedings of the 11th International Conference of Turkish Linguistics Cyprus: Eastern Mediterranean University Press Scheepers, C Syntactic priming of relative clause attachments: Persistence of structural configuration in sentence production. Cognition 89,