Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 57, Kasım 2017, s. 1-20

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 57, Kasım 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Prof. Dr. Erol ALTINSAPAN Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü ealtinsapan@anadolu.edu.tr Ali GERENGİ Anadolu Üniversitesi,Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi agerengi@anadolu.edu.tr ESKİŞEHİR ODUNPAZARI MAHALLE ÇEŞMELERİ Öz Tarih öncesi dönemlerden başlayarak günümüze değin kesintisiz bir yerleşime sahip olan Eskişehir de kentin güney bölümünü oluşturan tarihi Odunpazarı yerleşiminin Türk dönemi ile birlikte kurulduğu kabul edilmektedir. Günümüze ulaşan tarihi Odunpazarı semti Alanönü, Akarbaşı, Akcami, Akçağlan Cunudiye, Dede, Orta, Paşa, Karapınar ve Şarkiye mahallelerinden oluşmaktadır. Bu bölgede yaptığımız kısa bir araştırma sonucunda Alanönü, Dede, Karapınar, Orta, Paşa ve Şarkiye mahallelerinde, farklı fonksiyonları olan (Cami, konut, vb.) yapılara bağımlı yada bağımsız, olarak inşa edilmiş yirmi adet çeşme tespit etmiş bulunmaktayız. Çeşmelerin büyük bir çoğunluğu 19. yy ın sonu ile 20. yy ın ilk yarısına tarihlenmektedir. Bazı Çeşmelerin inşa tarihi tespit edilememiştir. Suya bağlı olarak inşa edilen yapılar tarih boyunca kentlerin hem sosyal alanları olmanın yanı sıra beraberinde inanca bağlı olarak dini faaliyetlerin gerçekleşmesine yardımcı olmaları ve temel ihtiyaçların karşılanması açısından her zaman önem teşkil etmişlerdir. Bu bağlamda hamamlar temizlik ihtiyaçlarının karşılanmasına olanak sağlarken, çeşmeler su ihtiyacının karşılanmasının yanı sıra bulundukları alanlarda bir toplanma merkezi olarak sosyal bir işlevde üstlenmişlerdir. Anahtar kelimeler: Çeşme, Odunpazarı, Türk Mimarisi, Eskişehir

2 ESKİSEHİR ODUNPAZARI NEIGHBORHOOD FOUNTAINS Abstract It is accepted that the historic Odunpazarı settlement that formed the southern part of the city in Eskişehir, which has an uninterrupted settlement starting from prehistoric era, is established together with the Turkish era. The day-to-day date is comprised of Odunpazarı Semti Alanönü, Akarbaşı, Akcami, Akçağlan Cunudiye, Dede, Orta, Paşa, Karapınar and Şarkiye. As a result of a short survey in this area, we have identified twenty fountains built independently in the neighborhoods of Alanönü, Dede, Karapınar, Orta, Paşa and Şarkiye, which have different functions (mosque, house, etc.). The vast majority of fountains are dated to the end of the 19th century and the first half of the 20th century. The construction date of some fountains could not be determined. Constructions built on water have always been important in helping cities to have social areas as well as helping to carry out religious activities in connection with it and to meet basic needs throughout history. In this context, the hammams allow the cleaning needs to be met, while the fountains take on a social function as a gathering center in the areas where they meet the water need. Keywords: Fountain, Odunpazarı, Turkish Architecture, Eskişehir 2 GİRİŞ Tarih öncesi dönemlerden başlayarak günümüze değin kesintisiz bir yerleşime sahip olan Eskişehir de kentin güney bölümünü oluşturan tarihi Odunpazarı yerleşiminin Türk dönemi ile birlikte kurulduğu kabul edilmektedir 1. Kent Türk dönemi yerleşimi ile birlikte araştırmacılar tarafından Sultan Öyüği olarak da adlandırılmaktadır. 2 Odunpazarı bölgesinin Eskişehir de Türk dönemi yerleşimi ile biçimlenişini bugün tespit edilen yapılar üzerinden okumak mümkündür. Odunpazarında bugün kitabesi ile tarihini belirleyebildiğimiz en erken tarihli yapı, 1268 tarihli Alaeddin camisidir. 3 Bu dönemden itibaren Türk yerleşiminin Alaeddin Camisinin güneyinde bugünkü Odunpazarı semtinde yoğunlaştığını görmekteyiz. Bunun önemli göstergelerinden bir tanesi de 13. yy ilk yarısında Selçuklu Sultanı Alaeddin Keykubad a Fütuvvet şalvarı giydiren ve bugün Kurşunlu Külliyesinin hemen batısında yer alır Şahabeddin Sühreverdi ye bağlı bir zaviyenin 13.yy ile 15. yy arasında bu semtte kurulmuş olmasıdır. 4 Diğer gösterge ise bugünkü bademlik mevkiindeki mezarlığın içerisinde kalan 14. yy başlarında Osmanlının kuruluşunda çok önemli bir rol oynayan Ahi Edebali ye bağlı olarak kurulan Zaviyedir yılın- 1 Claude Cahen; bu alanın Dorylaion kenti harabelerinin 3 km güneyinde kurulan yeni bir kent olduğunu belirtmektedir. Bkz. Cahen 2000, s Albek, Suzan, (1991), Dorylaion dan Eskişehir e, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, s Altınsapan, Erol, (1999), Ortaçağ da Eskişehir ve Çevresinde Türk Sanatı ( Yüzyıllar mimarisi), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir,s Altınsapan (1999), s Altınsapan (1999), s.129

3 da Çoban Mustafa Paşa tarafından inşa edilen 6 Kurşunlu Camii külliyesi ise semtin 16. yy ilk çeyreğinde kentin merkezi konumunda olduğunu göstermektedir. Günümüze ulaşan tarihi Odunpazarı semti Alanönü, Akarbaşı, Akcami, Akçağlan Cunudiye, Dede, Orta, Paşa, Karapınar ve Şarkiye mahallelerinden oluşmaktadır. Bu bölgede yaptığımız kısa bir araştırma sonucunda Alanönü, Dede, Karapınar, Orta, Paşa ve Şarkiye mahallelerinde, farklı fonksiyonları olan (Cami, konut, vb.) yapılara bağımlı yada bağımsız, olarak inşa edilmiş yirmi adet çeşme tespit etmiş bulunmaktayız. Çeşmelerin büyük bir çoğunluğu 19. yy ın sonu ile 20. yy ın ilk yarısına tarihlenmektedir. Bazı Çeşmelerin inşa tarihi tespit edilememiştir. 7 Suya bağlı olarak inşa edilen yapılar tarih boyunca kentlerin hem sosyal alanları olmanın yanı sıra beraberinde inanca bağlı olarak dini faaliyetlerin gerçekleşmesine yardımcı olmaları ve temel ihtiyaçların karşılanması açısından her zaman önem teşkil etmişlerdir. Bu bağlamda hamamlar temizlik ihtiyaçlarının karşılanmasına olanak sağlarken, çeşmeler su ihtiyacının karşılanmasının yanı sıra bulundukları alanlarda bir toplanma merkezi olarak sosyal bir işlevde üstlenmişlerdir. Çeşme kelimesinin Farsça'da "göz" anlamındaki çeşmden geldiği umumiyetle kabul edilir. 8 Sözlüklerde kısaca, göz gibi olan delik ve bu delikten akan su diye açıklanan çeşme kelimesinin yerine, Yüzyıllarda arapça sıkaye, ayn yahut meska terimlerinin kullanıldığı görülmektedir. 9 Bir genel su sağlama sisteminden gelen suyun kamunun kullanımına sunulduğu yapı 10 manasına gelen çeşmeler; Türk mimarisi içerisinde önemli bir yere sahiptirler. Yapılış amaçları ve konumlarına göre, Ev Çeşmeleri, Mahalle Çeşmeleri, Meydan Çeşmeleri gibi farklı adlar ile adlandırılırlar. XVI. yüzyıldan itibaren büyüyen kentlerin artan su ihtiyacını karşılamak amacıyla su mimarisinde farklı çeşme tiplerinin ortaya çıktığı görülmektedir. Bu değişimin en önemli göstergelerinde biri bir su deposuna sahip olan çeşmelerin inşasıdır. 11 Bir su deposuna sahip olan mahalle çeşmelerinde su deposunun üzerinin genellikle kubbe veya tonozla örtülü olduğu görülmektedir. 12 Anadolu Türk kentlerinde bu yapılar kimi zaman bulundukları alanda küçük ölçekli birer meydan oluşumunu sağlamışlardır. Bu oluşum çeşmenin bulunduğu muhitteki insanların birbirleri ile görüşüp konuşabildikleri ve günlük sorunların ortaya konulduğu bir alan oluşturmasına olanak sağlamıştır Çeşmelerin birçoğu hayrat olarak inşa edilmişlerdir. Orta gelir düzeyine sahip olan insanlar kendi adlarını yaşatmak amacı ile sıklıkla çeşme inşa ettirme yoluna gitmişlerdir. Bunun yanında inançları gereği suya verilen önem, böyle bir faaliyet ile kazanılacak olan sevap düşüncesi yapım faaliyetlerinin fazla olma nedenleri arasında yer alır. Bu nedenledir ki birçok Anadolu Türk yerleşiminde hatta kırsal kesimde çok sayıda çeşme örneğini görmemiz mümkün ol- 3 6 Altınsapan, Erol; Tulum, Mehmet Mahur (2016), Eskişehir Kurşunlu Cami Kitabesinin Tarihlendirilmesi Üzerine Son Tespit, Asos Jurnal, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 23, s Bu çalışma ETO Dergisinde 2005 yılında yayınlanan Odunpazarı Kentsel Sitinde Yer Alan Mahalle Çeşmeleri adlı makale referans alınarak düzeltilmiş ve yeni örnekler eklenmiştir. (Altınsapan, Erol; Gerengi Ali, (2005) Odunpazarı Kentsel Sitinde Yer Alan Mahalle Çeşmeleri ETO S.96, s.32-35, Eskişehir.) 8 Eyice, Semavi (1993), Çeşme, İslam Ansiklopedisi, C.8, İstanbul, s Denktaş, Mustafa, Anadolu Türk Mimarisinde Çeşmeler, Türkler, s Sözen Metin; Tanyeli, Uğur, (1994), Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitapevi, İstanbul, s Önge, Yılmaz, (1997), Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s Yılmaz Önge, (1997), s.37

4 maktadır. Ancak günümüz toplumunda hızlı kentleşme ile birlikte büyük merkezlerde bulunan çeşmelerden birçoğu harap hale gelmiş ve bir kısmı da maalesef günümüze ulaşamamıştır. Kalan örneklerden çoğu bakımsızlıktan harap olurken artık suları da akmamaktadır. Birçoğu bulunduğu sokağa ve hatta mahalleye adını veren, bulunduğu yerin bir adresi olan bu yapıların korunması gerekmektedir. Mevcut olan örneklerden birçoğu bilinçsizce yapılan onarımlardan ötürü büyük değişikliklere uğramış ve kitabeli olan örneklerde kitabeler okunamayacak duruma gelmiştir. ALANÖNÜ MAHALLESİ Dere Cami Çeşmesi Çeşme Sokakta yer alan Dere Caminin arkasında bulunmaktadır. Yuvarlak kemerli aynalık bölümünün üst kısmında sekiz satırlı dikdörtgen bir kitabe panosu yer almaktadır. Kitabe sıva ve boya ile kapatıldığından okunamaz durumdadır. Kitabesi okunamayan çeşmenin inşa tarihi tespit edilmemiştir. Ancak yakınında bulunan Dere caminin giriş kapısında inşa tarihi olarak 1801 tarihi yazılıdır. Çeşmenin camiye yakınlığından iki yapının aynı yıllarda inşa edilmiş olabileceğini düşündürmektedir. Bugün yol kodunun yükselmesinden dolayı, çeşme yol kodunun altında kalmıştır. Dikdörtgen planlı olan çeşmenin aynası yuvarlak kemerli bir niş biçiminde düzenlenmiştir. Aynanın iki yanında üzerlerinde kaval silme konsollar olan birer paye bulunmaktadır. Çeşme aynasının merkezinde yuvarlak kemerli küçük bir niş yer almaktadır. Dikdörtgen prizma biçimindeki yalak beton ile doldurulmuştur. Çeşmede bir musluk bulunmaktadır. Depo kısmı arka taraftadır. Bugün beş betonarme kolona oturan haç tonoz benzeri örtüsü olan 4 bir sundurma ile üzeri kapatılmıştır. Herhangi bir süsleme unsuru yer almamaktadır. Çeşme, günümüzde de aynı işlevini sürdürmekle birlikte çamaşır yunağı olarak da kullanılmaktadır. Emin Hoca Çeşmesi Yüce Zafer Sokak ile Eminhoca Sokağın birleştiği yerdeki konutun duvarına bitişik olarak inşa edilmiştir. Kitabesi bulunmayan çeşme, bitişinde yer alan konutla birlikte değerlendirildiğinde 19. yüzyıl sonu 20. yüzyıl başına tarihlendirebiliriz. İki musluğu olan çeşmenin bir musluğundan su akmamaktadır. Dikdörtgen planlıdır. Aynalık kısmı yuvarlak kemerlidir. Aynalığın ortasında kare biçiminde bir maşrapalık nişi yer almaktadır. Dikdörtgen prizma biçimli taştan

5 bir yalağı bulunan çeşmenin üstü kiremit kaplı tek yönde meyilli çatı ile örtülüdür. Çeşmede herhangi bir süsleme unsuru bulunmamaktadır. Sarı Sungur Çeşmesi Çalıklar sokakta 35 nolu evin duvarına bitişik olarak inşa edilmiştir. 19. yüzyıl sonu 20. yüzyıl başlarına tarihlenen çeşme dikdörtgen bir plana sahiptir. Üç musluk deliğinin yer aldığı yuvarlak kemerli aynalığı iki bölümlüdür. Aynalığın alt bölümü dikdörtgen iki parça mermerle kaplıdır. Üst bölümü tuğla örgülüdür. Çeşme aynasının alt bölümünde dışa taşkın iki sütünce bulunmaktadır. Sütünceler mermer bir lentoyla birbirine bağlanmışlardır. Üst bölümün ekseninde sivri kemerli bir maşrapalık nişi bulunmaktadır. Yuvarlak kemerli üst bölümün her iki yanında dışa taşkın tuğladan örülü payeler yer alır. Çeşmenin sol tarafında dikdörtgen planlı yuvarlak kemerli tuğla örgülü bir niş bulunmaktadır. Herhangi bir süsleme unsuru bulunmayan çeşme bugün kullanılmamaktadır. 5

6 Madam Çeşmesi Odunpazarı, Alanönü Mahallesi, Bekir Çavuşlar Sokakta yer alır. Mahalle sakinlerine göre Banisinin Madam lakaplı, sonradan Müslüman olan bir kadın olduğu kabul edilir yılında, Odunpazarı Belediyesi tarafından, restorasyonun yapılan çeşmede, yalak ve aynalık bölümünün bir kısmı orijinalliğini korumaktadır. Çeşmenin deposu, arka kısımda yer almaktadır. Çeşme kırma çatı ile örtülüdür. Önceden, dört musluklu olduğu bilinen çeşmenin bu musluklarında sıcak, soğuk ve kalabak suyu aktığı mahalle sakinleri tarafından dile getirilmektedir. Çeşmede bugün tek bir musluk bulunmaktadır. 6 DEDE MAHALLESİ Ağa Suyu Çeşmesi Kemal Zeytinoğlu Caddesi üzerinde yer alır. Dikdörtgen planlıdır. Yuvarlak kemerli bir niş içerisine alınmış olan çeşmenin üç musluğu bulunmaktadır. Aynalık kısmı mermer panolardan oluşmaktadır. Beden duvarları tuğla ile kaplanmış olan çeşmenin, üstü saçak biçiminde dışa taşan beton çatı ile kapatılmıştır. Önünde bulunan yalak betondan yapılmıştır. Aynalık kısmında Ağa Suyu, bizim için yaratmış bu suyu O yüce Allah. İçelim de diyelim ki Elhamdülillah yazısı bulunmaktadır. Büyük oranda orijinalliğini kaybeden çeşmenin inşa tarihi tam olarak bilinmemektedir. Ancak Odunpazarında bulunan ve Salı Mescidi olarak bilinen yapının 1767 yılında Şahabeddin Sühreverdi zaviyesi Şehi Es-Seyid el Hac Süleyman tarafından yeniden yaptırılırken zaviye ile mescid arasında Ağa Çeşmesi olarak adlandırılan birde çeşme yaptırıldığı bilinmektedir. Çatak vadisinde bulunan kaynaklardan suyu getirilen bu çeşmenin 13 çalışmamamızda Ağa Suyu Çeşmesi olarak adlandırılan çeşme ile aynı yapı olduğunu kanaatindeyiz. Bu durumda yapının ilk inşasının 1767 yılı olduğu düşünülmektedir. 13 Doğru Halime (2005), XVI. Yüzyılda Eskişehir ve Sultanönü Sancağı, Odunpazarı Belediyesi Kültür Yayınları, Eskişehir, s.47-48

7 Alem Çeşme Alem Çeşme Sokak ile Zeybekler sokağın birleştiği yerdedir. Dikdörtgen planlıdır. Tuğla örgülü olan çeşme, yuvarlak kemerlidir. Tek muslukludur. Aynalık kısmı mavi renkli fayans ile kaplanmıştır. Aynalığın ortasında mermer bir pano bulunmaktadır. 7 Çoban Çeşme 1 Çoban Çeşme sokakta yer almaktadır. Dikdörtgen planlı olan çeşmenin inşa tarihi bilinmemektedir. Son dönemlerde yapılan onarımlarda duvarlar tuğla ile kaplanmıştır. Çeşmenin üst kısmına dışa taşkın şekilde üçgen alınlıklı betonarme saçak yapılmıştır. Odun pazarı mezarlığı girişinde bulunan çeşmenin iki musluğu çalışır durumdadır. Betondan yapılmış olan yalak dikdörtgen prizma bir yapıya sahiptir. Kaide örgüsünden özgününde kesme taş örgülü olduğu anlaşılan çeşmede, herhangi bir süsleme unsuru bulunmamaktadır.

8 Çoban Çeşme 2 Şeyh Edebali Sokak ile Nebiler Sokak ın birleştiği yerde bulunur. Dört cepheli mimari bir kimliği olmayan çeşme 2009 yılında inşa edilmiştir yılı öncesinde ki çeşmenin hangi sebeple yıkıldığı neden böylesine bir çeşmenin inşa edildiği anlaşılmamıştır. Yıkılmadan önce çektiğimiz fotoğraf ve yeni hali aşağıda yer almaktadır. 8 Maşallah Çeşme Hacı Hafız Sokak ile Mısırlı sokağın birleştiği yerde bulunmaktadır. Dikdörtgen planlıdır. Aynalık kısmı dikdörtgen bir niş içerisinde iki sütünce üzerine oturan yuvarlak kemerli bir düzenlemeye sahiptir. Nişin içinde muslukların üzerinde H.1321 / M.1903 tarihi ve Bismillah yazısı yazılmıştır. 14 Kemer alınlığının her iki yanında ay yıldız motifi yer almaktadır. Yuvarlak kemerin üst bölümünde dikdörtgen bir çerçeve içerisine alınmış oval boş bir pano bulunmaktadır. Çeşmenin yalağı dikdörtgen prizma biçimlidir. Üstü ikisi serbest dört payeye oturan dıştan kiremit kaplamalı çatı ile kapatılmıştır. Çatının alınlığında Maşallah yazılı çini bir pano bulunmaktadır. 14 Arslan, Nizamettin, (2014), Eskişehir Kitabeleri, Eskişehir, s159

9 Safiye Hatun Çeşmesi Çoban Çeşme Sokakta yer almaktadır. İnşa tarihi bilinmeyen çeşmenin aynalık kısmında bulunan mermer panoda tarihi yazılıdır. Aynı panoda çeşmenin, Ramazanoğlu ailesinden Safiye Hatun tarafından yaptırıldığı belirtilmiştir. Yakın dönemde onarım gördüğü anlaşılan çeşmenin, yapılan bu onarımlarda dış kısımlarının mermerle kaplandığı anlaşılmaktadır. Çeşmenin üç musluğundan ikisi çalışır durumdadır. Mahalle halkı tarafından içme suyu buradan karşılanmaktadır. Dikdörtgen planlı olan çeşmeye üç basamakla çıkılmaktadır. Dikdörtgen prizma biçimindeki taştan oyma yalak merkezdedir. Çeşmenin üst kısmı üçgen biçiminde bir alınlık tarzında düzenlenmiştir. Aynalık kısmının ortasında dikdörtgen mermer pano yerleştirilmiştir. Arka tarafında bulunan su deposunun üzeri betonla kapatılmıştır. Çeşmenin yanlarında dikdörtgen, mermer kaplamalı çıkmalar bulunmaktadır. Çeşmede herhangi bir süsleme unsuru yer almamaktadır. 9 Osmanlı Evi Çeşmesi Odunpazarı, Dede Mahallesi ndeki Osmanlı Evi olarak bilinen konutun bahçesinde bulunur. Osmanlı Evi 19. yüzyıl sonu 20. Yüzyıl başına tarihlendirilmektedir. Evin mimari dokusu ile bütünleşik olarak inşa edilen Çeşmenin evle aynı tarihte yapılmış olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı Evi, Cumhuriyet Dönemi birinci devre milletvekillerinden, Halil İbrahim Efendi (Sipahi

10 oğlu) ye aittir. Çeşme de evin bünyesinde yer aldığı için, çeşmenin banisinin bu kişi olduğu bilinir yılında geçirdiği restorasyonlarla birlikte Osmanlı Evi, ziyarete açılmıştır. Çeşmede yoğun olarak, mermer malzeme kullanımı görülür. Çeşme aynalığı ve yalağı mermer malzemedendir. Aynı zamanda, çeşmenin iki yanında bulunan sütunceler de mermer malzemedendir. Tek musluğu bulunur. Çeşme aynası yuvarlak kemerlidir. Ayna üstte bir kaval silme ile sonlandırılmıştır. Sütuncelerin iki yanında, sütuncelerin boyunda devam eden duvar üzerinde de iki küçük çeşme bulunur. Bu küçük çeşmeler, yuvarlak kemer ile çevrelenmiştir. Çeşmeler, tek muslukludur. Çeşmelerin yalak kısımları mermerdir. Yandaki bu iki duvar da ortadaki çeşme gibi, kaval silme ile sonlandırılmıştır. 10 KARAPINAR MAHALLESİ Allah Verdi Çeşmesi Karapınar Mahallesi Şakayık Sokakta yer almaktadır. Dikdörtgen planlı olan çeşme beyaz fayans ile kaplı bir niş içerisinde bulunmaktadır. Üstü beton çatı ile kapatılmıştır. Çeşme, 2000 yılında onarım geçirmiştir. Çeşme girişinin, karşısında yer alan cephede, mermer pano içinde, Allah Verdi Çeşmesi bu suyu yarattı o yüce Allah, içelim de diyelim Elhamdülillah ve Y.T yazısı bulunmaktadır Çeşme, günümüzde akar durumdadır

11 Çarçır Çeşme Çatak bayırı mevkiinde, Şekerler Sokakta yer almaktadır. Mahalle halkından alınan bilgiye göre daha önce sokağın başında bulunan çeşme yakın zamanda bugün bulunduğu noktaya taşınmıştır. Dikdörtgen bir plana sahiptir. Sekizgen bir mermer kaideye oturtulmuş olan çeşmenin, üstü sekizgen bir beton saçak ile kapatılmıştır. Yarım sekizgen prizma biçimindeki yalağı betondandır. Çeşmenin dört cephesinde kaş kemerli birer niş bulunmaktadır. Kaş kemerli bu nişlerin üzerlerinde içleri boş olarak bırakılmış olan birer pano yerleştirilmiştir. Çeşmenin bir musluğu bulunmaktadır. Herhangi bir süsleme unsuru yoktur. Sağlam ve kullanılmaktadır. 11 Karapınar Camii Çeşmesi Öğür Sokakta yer almaktadır. Karapınar Caminin Avlusunun kuzey duvarına bitişiktir. 19. yy. sonu, 20.yy başına tarihlenen çeşme, dikdörtgen planlıdır. Çeşmenin aynası yuvarlak kemerli bir niş biçiminde düzenlenmiştir. Aynalık kısmında kaş kemerli bir maşrapalık nişi bulunmaktadır. Maşrapalık nişi içinde, Maşallah yazılı, mermer pano yer almaktadır. Çeşmenin üç musluğundan ikisi çalışmaktadır. Önünde mermerden oyma dikdörtgen prizma biçiminde bir yalak bulunmaktadır. Üstü dört çimento sıvalı kolonun taşıdığı ahşap tavanla örtülüdür. Çatı dıştan kiremit kapalıdır. Herhangi bir süsleme unsuru bulunmayan çeşme, sağlam ve kullanılmaktadır.

12 ORTA MAHALLE Acı Çeşme Yüce Zafer Sokakta yer almaktadır. Dikdörtgen planlıdır. Çeşme cephesi üç parçalı iki sütunun üzerine oturan yuvarlak kemerli bir sundurma biçiminde düzenlenmiştir. Tek musluklu olan çeşmenin önünde betondan dikdörtgen prizma biçiminde bir yalak bulunmaktadır. Aynalık kısmı ve üstü tuğla örgülüdür. 12 Hacı Hasan Çeşmesi Hacı Hasan Sokak ile Tahmisci Sokağın birleştiği yerde bir evin avlu duvarına gömülü olarak inşa edilmiştir. 20. y.y. başına tarihlenen çeşme dikdörtgen planlıdır. Dikdörtgen biçimli bir niş içerisine alınmış olan çeşmenin iki musluğu bulunmaktadır.

13 Mücellit Çeşme Mücellit sokakta yer almaktadır. Dikdörtgen planlı, çift muslukludur. Çeşme aynası yuvarlak kemerli bir niş biçiminde düzenlenmiştir. Nişin üst bölümünde yazılı bir çini pano bulunmaktadır. Dikdörtgen prizma biçimli taştan bir yalağı bulunmaktadır. Çeşme yalağı iki yandan dışa doğru uzanan duvarlarla çevrelenmiştir. Sağlam ve kullanılmakta olan çeşmede herhangi bir süsleme unsuru yer bulunmamaktadır. 13 PAŞA MAHALLESİ Hoca Müftü (Buyurevet Efendim)Çeşmesi Hoca Müftü Sokak Meydanında bulunmaktadır tarihinde inşa edildiği belirtilmektedir. 15 Buyur Evet Efendim adlı bir Yaver tarafından yaptırıldığını söylenmektedir. 16 Aynalık kısmının üzerinde 1945 tarihi yazılıdır. Bu tarih çeşmenin belki de onarım tarihini göstermektedir. Dikdörtgen planlı olan çeşmenin aynalık kısmı yuvarlak kemerli bir niş içerisine alınmıştır. İki su oluğu bulunan çeşmenin aynalık kısmının üzerinde kabartma şeklinde ay yıldız bulunmaktadır. Ay yıldız formundan çeşmenin, 1936 yılında kabul edilen bayrak kanunundan önce inşa edildiği anlaşılmaktadır. Aynalık kısmı dıştan tuğla örgülü iki sütunceye oturmaktadır. Yalak dikdörtgen prizma biçimli oyma bir taştan yapılmıştır. Üstü saçak biçiminde dışa taşkın beton sıva ile örtülü olan çeşmenin, su deposu arka tarafında bulunmaktadır. Dıştan sıvalı olan su deposunun saçak altında kare bir pencere bulunmaktadır. Pencereden su deposunun içten tuğla örgülü tonozlu bir örtüye sahip olduğu anlaşılmaktadır. Çeşmede herhangi bir süsleme bulunmamaktadır. 15 Bu bilgi mahalle sakinlerinden 1926 doğumlu Emin Yenersoy dan alınmıştır. 16 Emin Ersoy dan alınan bilgi. Ayrıca çeşmelerin tespit çalışmalarında katkılarından dolayı Cüneyt Bostancı ya teşekkür ederiz

14 Müftü Camii Çeşmesi Şakirler Sokakta Müftü Camiinin Güney duvarına bitişik olarak inşa edilmiştir. Dikdörtgen planlıdır. Tek musluklu olan çeşmenin aynalık kısmı dikdörtgen bir niş içerisine alınmıştır. Nişin üzerinde bulunan mermer panoda Besmele yazılıdır. Bu panonun üzerinde kabartma şeklinde M harfi yer almaktadır. Üstü beton örtülü olan çeşmenin önünde betondan bir yalak bulunmaktadır. Çeşmede herhangi bir süsleme unsuru bulunmamaktadır. 14

15 Beyzade Konağı Çeşmesi Odunpazarı, Paşa Mahallesi, Kurşunlu Cami Sokakta yer alır. Çeşmenin tarihi, bugünkü ev sahiplerinden alınan bilgiye göre Cumhuriyetin ilk yıllarında, Hamamcı Hacı Kadir Bey tarafından yaptırılmıştır. Çeşme 2009 yılında belediye tarafından onarılmıştır. 17 Çeşme avlu içinde üç yüze, sokağa bakan kısımda da bir yüze sahip olmak üzere toplam dört cepheden oluşur. 15 Kaymakam Çeşmesi Odunpazarı, Paşa Mahallesi, Kurşunlu Cami sokakta yer alır.. Çeşme cephesi kesme taştan, iki yandan dışa taşkın olarak örülmüştür. Çeşmenin en üstü, dışa taşkın saçak ile sonlandırılmıştır. Tek musluklu olan çeşme, akar durumda değildir. Çeşmenin kitabesinde, Arapça olarak, Bismillahirrahmanirrahim, Kaymakam Çeşmesi, 1733 tarihi yazılıdır yılında Çeşmenin cephesinde, iki yanda bulunan sütunceler, cephe kaplaması olarak kullanılan mermer malzemeler ve kitabe yenilenmiştir. 17 Beyzade Konağı sahipleri; Selma ve Emre Candemir Çeşme daha önce serbest iken, belediyenin restorasyonu ile birlikte, bir duvar ile birleştirilmiştir. Günümüzde çeşmenin ön cephesi sokağa bakarken, bahçe duvarının böldüğü depo kısmı, konağın bahçesinde yer almaktadır.

16 ŞARKİYE MAHALLESİ Çengel Çeşme Çengel Çeşme Sokak ile Çürükoğlu Sokağın birleştiği yerde bulunmaktadır. Dikdörtgen planlıdır. Çeşme aynası iki paye üzerine oturan yuvarlak kemerli bir niş içerisindedir. Tek musluklu olan çeşmenin aynalık kısmında dikdörtgen kitabe yer alır. Kitabe oldukça tahrip olmuş durumdadır. Okunabilindiği kadarı ile kitabede; 1- Sahibü l hayrât vel hasenât ( ) 2- ( ) 3- Elhâc Mehmed ( ) ruhiçün elfatiha. Sene1312 Türkçesi: Hayır ve iyilik sahibi ( ). ( ) Hacı Mehmed ( )ruhuna Fatiha [oku]. Sene 1894 yazılıdır. 18 Arkada su deposu bulunmaktadır. Üstü kiremit çatı ile örtülü olan çeşmede herhangi bir süsleme unsuru bulunmamaktadır. 16 Usta Ayvaz Çeşmesi Sivrioğlu sokak ile usta ayaz sokağın birleştiği yerde bulunmaktadır. Dikdörtgen planlıdır. Aynalık kısmı iki mermer sütünce arasında yuvarlak kemerli niş içerisinde yer almaktadır. Tek muslukludur. Musluk dikdörtgen bir çerçeve içerisine alınmıştır. Musluğun üzerinde kaş kemerli bir pano yer alır. Panonun her iki yanında ion başlıklı sütünceler yer alır. Sütuncelerin üst tarafında çerçeve içerisine alınmış ay yıldız motifi bulunmaktadır. Yuvarlak kemerde kilit taşı kabaralıdır. Dikdörtgen prizma biçimli taştan bir yalağı bulunmaktadır. Çeşme, dört ahşap direk üzerine üç yönden ikiz yuvarlak kemerli ahşap tavanla örtülüdür. Ahşap tavanın ortasında bulunan konsantirik dörtgen biçimindeki göbeğin merkezinde altı kollu yıldız motifi görülür. Dıştan kiremit kaplamalı çatı ile örtülüdür. Arka cephenin kemer içleri duvarla örülmüş fakat bu duvarın bir kısmı bugün yıkılmış durumdadır. 18 Nizamettin Arslan; Eskişehir Kitabeleri, Eskişehir Ekim-2014, s158

17 Çeşme kitabesi Tahrip edildiğinden okunamamıştır.(odunpazarı Belediyesi tarafından 2010 yılında yapılan restoreden sonra üzerine asılan tabelâda çeşmenin 1790 yılında yapıldığı yazılıdır.) 19 AKCAMİ MAHALLESİ Yeşil Çeşme Odunpazarı, Akcami Mahallesi, Malhatun Sokakta yer alır. Çeşmenin üzerinde, 1933 tarihi yazılıdır. Çeşme günümüzde akar durumdadır. Mahalle sakinleri tarafından kullanılmaktadır. Kare planlı olan çeşmenin, sokağa bakan cephesinde, açılır kapanır tek musluğu bulunmaktadır. Çeşmenin yalağı, yol kotunun altındadır. Çeşmenin aynalık kısmında, 1933 tarihi yazılıdır. Çeşmenin üç cephesi de yivlerle çevrilmiştir. Çeşmenin deposu, çeşmenin içindedir. Arka cephede, deponun kapağı bulunur. Çeşmenin örtü sistemi pahlı piramidal çatı biçimindedir Arslan, Nizamettin, (2014), s.160

18 Malhatun Sokak Çeşme I Odunpazarı, Akcami Mahallesi, Malhatun Sokakta yer alan çeşme, 12 numaralı evin cephe duvarında yer almaktadır. Çeşme Mart-2010 da restorasyon görmüştür. Malhatun Sokakta, 12 numaralı evin, cephesine bitişik olarak inşa edilmiştir yılında akar durumda olan çeşme, günümüzde kullanılamamaktadır. 18 Malhatun Sokak Çeşme II Odunpazarı, Akcami Mahallesi, Malhatun Sokak, 8 numaralı evin cephesine bitişik olarak inşa edilmiştir. Çeşme Mart-2010 da restorasyon görmüştür. Malhatun Sokakta 8 numaralı evin cephesinde bulunan çeşme, Mart 2010 restorasyonunda açığa çıkartılmıştır. Aynalık kısmında, bir ay yıldız motifi bulunmaktadır. Çeşmenin depo kısmı, tamamen evin içerisinde yer almaktadır. Çeşmenin, ön cephesinde bulunan ay yıldız motifinden aynısı, arka cephede de kullanılmıştır.

19 Sonuç: Çalışma alanı olarak belirlenen Odunpazarı Semti, "Odunpazarı Tarihi ve Kentsel Sit Alanı" olarak tescil edilerek koruma altına alınmıştır. Toplumun su ihtiyaçlarını karşılamak için devlet erkanı tarafından yaptırıldığı gibi, zengin ve orta halli kişiler tarafından hayır amaçlı, hayratlar olarak yaptırıldığı bilinen çeşmelere birçok Anadolu kentinde rastlamak mümkündür. Bu çalışmada Odunpazarı Tarihi ve Kentsel Sit Alanı içerisinde yer alan Alanönü, Dede, Karapınar, Orta, Paşa ve Şarkiye mahallelerinde yirmi çeşme tespit edilmişti. Tespit edilen bu çeşmelerin tamamı bölge halkı tarafından hayır amaçlı olarak yerel malzeme ile inşa edilmiş olan yapılar olduğu anlaşılmaktadır. Odunpazarı semtinde tespit ettiğimiz çeşmeleri konumlarına göre üç ayrı kategoride değerlendirmek mümkündür. Çeşmelerin bir kısmı bir yapının duvarının inşası ile statik anlamda da bütünleşik olarak inşa edilmişlerdir. 20 Bir kısmı yapıların duvarlarına bitişik olarak inşa edilmişlerdir. 21 Bir kısmı ise bağımsız olarak inşa edilmişlerdir. 22 Odunpazarı ndaki bu çeşmelerin bir kısmından günümüzde su akmamaktadır. Çeşmelerin bir kısmı tahrip olmuş, bir kısmı restorasyon çalışmaları ile sağlamlaştırılmış, bir kısmı da restore edilmeyi beklemektedir Sarı Sungur Çeşmesi, Hacı Hasan Çeşmesi, Karapınar Çeşmesi, Malhatun Çeşmesi1 ve Malhatun Çeşmesi Emin Hova Çeşmesi, Alem Çeşme, Safiye Hatun Çeşmesi, Osmanlı Evi Çeşmesi, Acı Çeşme, Müftü Cami Çeşmesi ve Kaymakam Çeşmesi. 22 Dere Cami Çeşmesi, Madam Çeşmesi, Ağa Suyu Çeşmesi, Çoban Çeşme 1, Çoban Çeşme 2, Maşallah Çeşme, Allah Verdi Çeşmesi, Çarçır Çeşme, Mücellit Çeşme, Şeytan Köprüsü Çeşmesi, Hoca Müftü Çeşmesi, Beyzade Konağı Çeşmesi, Çengel Çeşme, Usta Ayvaz ve Yeşil Çeşme.

20 KAYNAKLAR Albek, Suzan, (1991), Dorylaion dan Eskişehir e, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir. Altınsapan, Erol, (1999), Ortaçağ da Eskişehir ve Çevresinde Türk Sanatı ( Yüzyıllar mimarisi), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir. Altınsapan, Erol; Gerengi Ali, (2005) Odunpazarı Kentsel Sitinde Yer Alan Mahalle Çeşmeleri ETO S.96, s.32-35, Eskişehir. Altınsapan, Erol; Tulum, Mehmet Mahur, Eskişehir Kurşunlu Cami Kitabesinin Tarihlendirilmesi Üzerine Son Tespit, Asos Jurnal, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 23, Mart 2016, s. 1-6 Arslan, Nizamettin, (2014), Eskişehir Kitabeleri, Eskişehir. Eyice, Semavi,(1993) Çeşme, İslam Ansiklopedisi, C.8, s , İstanbul. Denktaş, Mustafa, Anadolu Türk Mimarisinde Çeşmeler, Türkler, s.873 Doğru Halime (2005), XVI. Yüzyılda Eskişehir ve Sultanönü Sancağı, Odunpazarı Belediyesi Kültür Yayınları, Eskişehir. Sözen, M.; Tanyeli, U. (1994), Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitapevi, İstanbul. Önge, Yılmaz, (1997), Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. 20