DİKKATİ ÇEKME ETKİNLİKLERİNİN ÖĞRETMEN ADAYLARININ BİLİŞSEL VE DUYUŞSAL ÖĞRENMELERİNE ETKİSİ

Transkript

1 DİKKATİ ÇEKME ETKİNLİKLERİNİN ÖĞRETMEN ADAYLARININ BİLİŞSEL VE DUYUŞSAL ÖĞRENMELERİNE ETKİSİ Nevzat YİĞİT Ali Rıza AKDENİZ K.T.Ü. Fatih Eğitim Fakültesi, OFMA Eğitimi Bölümü, Fizik Eğitimi Anabilim Dalı, Trabzon ÖZET Bu çalışmanın amacı, derse girişte uygulanan dikkati çekme içerikli soru ve etkinliklerin öğretmen adaylarının bilişsel ve duyuşsal öğrenmelerine etkisini araştırmaktır. Deneysel yöntem kullanılarak yürütülen araştırmada, ilk olarak doküman analizleri ile çeşitli soru ve deneysel olarak Fen Bilgisi Laboratuarı dersi kapsamında etkinlikler hazırlanmıştır. Geliştirilen etkinliklerin en önemli özelliği kavramların günlük hayatla ilişkilendirilmesi ve deneylerin basit araç gereçler içermesidir. KTÜ Fatih Eğitim Fakültesi Sınıf Öğretmenliği ikinci sınıfta bulunan 150 kişilik bir örneklem üzerinde yürütülen çalışmanın bulgularından, derslerde dikkat çekici güdüleyici ve basit araç gereçler içeren etkinliklere yer verilmesinin öğretimi daha etkili hale getirdiği sonucuna ulaşılmıştır. Bu nedenle, derslerin uygulanmasında benzer etkinliklere daha fazla önem verilmesi gerektiği önerilmiştir. 1. GİRİŞ Günümüzde, teknolojideki gelişmelere paralel olarak mevcut bilgi birikimi hızla artmaktadır. Ülkemizde okul öncesinden üniversite eğitimine kadar bilgi yığınlarının ezberlenmesine yönelik geleneksel yaklaşımların uygulanmasına karşın bu alandaki değişimlerde çoğunlukla Batılı ülkeler model alınmaktadır. Bu durum, son olarak öğretmen eğitimi kapsamında Eğitim Fakültelerinin yeniden yapılandırılması ve kesintisiz sekiz yıllık eğitime geçişteki paralellik ile programlara ders düzeyinde yansımıştır (Yiğit, Akdeniz ve Kurt, 2002). Öğrenmede esas olanın öğrenmeyi öğretmek olduğu dikkate alındığında, bunun sorgulayıcı bir temelde yapılması gerekmektedir. Sorgulamada, başta Gagne nin olmak üzere pek çok öğrenme kuramında da desteklendiği gibi dikkati çekme etkinlikleri ile öğrenenin zihninde soru işaretlerinin oluşturulması amaçlanmaktadır (Turgut, Baker, Cunnigham ve Piburn, 1998; Öztürk, 1999). Bunun için derse girişte, öğrencilerin zihninde cevabını ancak dersin sonunda bulabilecekleri bir soru işaretinin oluşturulması önerilmektedir. Bu amaçla, herhangi bir olay, anı, fıkra, bir resim, açık uçlu bir soru gibi uyarıcı durumlar derste kazandırılması gereken davranışlara uygun olarak etkinlikler sunulabilir (Yiğit ve Akdeniz, 2001). Çeşitlilikten yoksun bir eğitimin başarıyı olumsuz etkilediği, değişik yöntemler kullanıldığında ise başarının arttığı düşünüldüğünde, derse girişte uygulanan etkinliklerin bilişsel ve duyuşsal öğrenmeleri de olumlu yönde etkilediği belirtilmektedir (Büyükkaragöz ve Sünbül, 1999; Battal, Ergin ve Çardak, 1999; Aydoğdu, 2000; Şahin ve Cansoy, 2001; Yiğit ve Akdeniz, 2001). Dersin hedef davranış düzeyine göre bu tür etkinliklerin kullanılmasının, öğrencilerin tutumlarını ve başarılarını olumlu olarak etkilemesine karşın ülkemizde bu konuda uygulanabilir etkinlikler geliştirmeye yönelik yeterince çalışma yapılmadığı görülmektedir. Bununla birlikte, mevcut öğretmenlerin öğretim sürecinde bu denli önemli etkinliklerden yararlanmadıkları belirtilmektedir (Battal, Ergin ve Çardak, 1999; Öztürk, 2001). Bu sorunun, özellikle hizmet öncesi öğretmen eğitimindeki uygulamalarla giderilebileceği düşünülmektedir. Bu nedenle, Fen Bilgisi ve diğer öğretmenlik programlarında, bu kapsamda yürütülen derslerde uygulamaların nasıl yapıldığının öğretmen adaylarına hissettirilmesi ve onların başarılarının bu uygulamalardan nasıl etkilendiğinin farklı örneklerle ortaya konulması gerekmektedir. Böyle çalışmalarla, öğretmen yetiştiren kurumlarda program geliştirme kapsamında, derslerin eğitim durumlarının belirlenmesi ve düzenlenmesinde örnek olması açısından katkıda bulunulacağına inanılmaktadır. Bu çalışmanın amacı Fen Bilgisi Öğretiminde dikkat çekici etkinlikler kullanılarak yürütülen derslerin, öğrencilerin bilişsel ve duyuşsal öğrenmelerini nasıl etkilediğini belirlemektir. 2.YÖNTEM Bu araştırma deneysel yöntem kullanılarak yürütülmüştür. İlk olarak doküman analizi yardımıyla uygulanabilecek etkinlikler geliştirilmiştir. Bu etkinlikler, fen eğitimi uzmanları tarafından kontrol edilmiş ve alınan dönütler doğrultusunda materyaller şekillendirilmiştir. Araştırmanın evrenini, KTÜ Fatih Eğitim Fakültesi sınıf öğretmenliği 2. sınıftan 340 kişi oluşturmaktadır. Çalışma, bu evrenden seçilen 150 kişilik bir örneklem üzerinde yürütülmüştür. Deney grubu (DG) sınıf öğretmenliği 2. Sınıf (II. Öğrt.) öğrencilerinden, kontrol grubu (KG) ise sınıf öğretmenliği örgün eğitim öğrencilerinden oluşmaktadır. Oluşturulan deney grubuna aşağıda bir örneği sunulan fizik

2 kavramlarıyla ilgili hazırlanan etkinlikler derse girişte uygulanmıştır. Örnek olarak, ışığın doğrusal yolla yayıldığını gösterebilme amacı doğrultusunda, derslerdeki etkinlikler için öğrenci düzeyine uygun olarak aşağıdaki uyarıcı durumlardan biri veya birkaçı kullanılmıştır: Etkinlik 1: Yazın pencere veya kapı aralığından sızan güneş ışınlarını gözlemlemişsinizdir. Kapı aralığından veya anahtar deliğinden sızan ışık odaya nasıl yayılmaktadır? Etkinlik 2: Şimşek çaktığında önce etrafımız aydınlanır daha sonra gök gürültüsünü duyarız. Bunun nedeni ne olabilir? Etkinlik 3: Gece gözümüze doğrudan gelen ışınlar gözlerimizi kamaştırır ve bizi rahatsız eder. Arabanın hafif bir yön değiştirmesi ile gözümüz rahatlar. Bu olayı nasıl açıklarınız? Etkinlik 4: Gruplara ayrılan öğrencilere, beyaz kağıt, mum ve etrafı siyah kartonla kaplı birer çıta dağıtılır. Beyaz kağıt ekran mum, ışık kaynağı tahta çıta ise cisim olarak kullanılır. Öğrencilerden mumu yakarak önüne cismi koymaları ve beyaz kağıt üzerine gölgesini düşürmeleri istenir. Daha sonra bu işlemi cisim ışık kaynağına yaklaştırılıp uzaklaştırarak tekrarlamaları istenir. Cismi ışık kaynağına yaklaştırdığınızda ne gözlediniz? Cismi ışık kaynağından uzaklaştırdığınızda ekrandaki gölgede nasıl bir değişim gözlediniz? Uygulanan bu deneysel ve düşündürücü soru türündeki etkinliklerle öğrencilerin zihinlerinde soru işaretleri oluşturulup, düşünmeye sevk edilmeye çalışılmıştır. Kontrol grubunda ise geleneksel yollarla ilgili kavramlar öğretim elemanı tarafından yazılı ve sözlü olarak açıklanmış ve öğretmen adaylarından gelen sorular cevaplandırılmıştır. Daha sonra, 23 sorudan oluşan bir anket, deney ve kontrol gruplarından 75 şer olmak üzere toplam 150 öğrenciye uygulanmıştır. Ankette basınç, ısı, ışık, kuvvet, manyetizma, ses, elektrik, madde, ölçme olmak üzere 9 kavramdan oluşan sorular aşağıda verilmektedir. 1. Bazı insanların cam fincanlara sıcak çay doldurmadan önce metal kaşık koymalarının nedenini öğrendim. 2. Kumlu yada topraklı bir alanda sivri topuklu ayakkabı ile yürürken neden zorluk çekildiğini biliyorum. 3. Bir aracın içinde yolculuk yaparken bazen bir kuvvetin beni koltuğuma doğru itmesi ilgimi çekiyor. 4. Otomobile binerken bazen kapıya dokunduğumuzda elektriklenme hissetmemizin sürtünmeden kaynaklandığını artık öğrendim. 5. Gemilerin gövdelerindeki demirden kısımların zamanla aşınmasına neden olan faktörü artık biliyorum. 6. Araba çöplüklerinde arabaların dev mıknatıslar sayesinde taşındığını biliyorum. 7. Pencerelerdeki çift kat camın arasındaki havanın ısı yalıtımını sağladığını artık biliyorum 8. Elektrik akımının elektron akımı olmadığını öğrendim. 9. Kesilerek güneşli bir yere koyulan karpuzun bir müddet sonra soğumasının nedenini artık öğrendim. 10. Kara tahtaya yazı yazarken tebeşirin zaman zaman iç gıcıklayıcı bir ses çıkarması ilgimi çekiyor. 11. Normalde hep aynı yönde akan suyun yönünü nasıl değiştirebileceğimi öğrendim. 12. Dünyanın çevresinde manyetik alan çizgilerinin dolaştığını biliyorum. 13. Sokak lambasının göle düşen aksinin çok uzun ve kırık olmasının nedenini merak ediyorum. 14. Dünyada bir mumu yaktığımız zaman alevin yukarı doğru yükseldiğini biliyoruz. Aynı mumu oksijenin bulunduğu fakat yerçekiminin bulunmadığı bir ortamda yaktığımızda alevin şeklinin nasıl olacağını merak ediyorum. 15. Televizyon camı ve plakta zaman zaman toz parçacıklarının asılı kalmasının nedenini merak ediyorum. 16. Yumuşak çamurlu tarlada koca traktör rahatça hareket ederken yere basan çiftçinin neden dizine kadar çamura battığını artık biliyorum. 17. Kapı aralığından yada anahtar deliğinden sızan ışığın doğrusal yolla yayıldığını öğrendim. 18. Hava yalıtkan olduğu halde yıldırım olayında havanın elektriği nasıl ilettiğini merak ediyorum. 19. Pusulanın bir tür mıknatıs olduğunu öğrendim. 20. Sesin boşlukta ilerleyemediğini ancak farklı ortamlarda maddeleri araç olarak kullanıp ilerlediğini biliyorum. 21. Soğuk havada dışarıya bırakılan balonun sıcak odada sobanın yanına konulduğunda ne tür bir değişimin olacağını merak ediyorum. 22. Bir apartmanın çatısındaki su deposundan çıkan suyun neden en hızlı birinci kata akma nedenini öğrendim. 23. Göçmen kuşların karanlıkta V şeklindeki uçuşlarını hiç bozmamalarının nedenini merak ediyorum. Anketteki görüş puanlarının ortalaması Hiç Katılmıyorum(1,00-1,79), Az Katılıyorum(1,80-2,59), Orta Derecede Katılıyorum(2,60-3,39), Oldukça Katılıyorum(3,40-4,19), Tamamen Katılıyorum(4,20-5,00) kategorilerinde belirlenmiş ve ortalaması 3,40 ve üzeri olan görüş puanları olumlu olarak kabul edilmiştir.

3 Örneklemdeki öğretmen adaylarının bilişsel yeterlikleri için dönem sonu alınan notlar göz önünde bulundurulmuştur. Bu amaçla her adayın ara sınav ve uygulama notlarının % 60 ı ve dönem sonu sınavının % 40 ı toplanmış ve geçme notu hesaplanmıştır. Gruplardaki bilişsel başarının hesaplanmasında, ilgili fakültedeki not sistemine göre bu dersin geçme notu olarak kabul edilen 50 (100 üzerinden) puanı esas alınmıştır. Tüm veriler frekans ve yüzdeliklerle tablolaştırılarak bulgularda verilmiştir. 3. BULGULAR Bu bölümde ilk olarak öğretmen adaylarının bilişsel başarılarına ait bilgiler, ikinci olarak da duyuşsal yeterliklere ilişkin bulgulara yer verilmiştir. Tablo 1. Öğretmen adaylarının bilişsel başarıları Gruplar N X SS Başarı (%) DG ,85 7,65 119/138=86,23 KG ,06 9,05 101/150=67,33 Tablo 1, tüm programlarda dönem sonu notları rakam olarak ilan edilen öğrencilere ait tanımlayıcı istatistikî bilgileri göstermektedir. Buna göre, deney grubunda bilgiler kontrol grubundakilere oranla daha olumludur. Tüm gruplar açısından ise deney gruplarında % 20 daha yüksek bir başarı elde edilmiştir. Tablo 2. DG ve KG lerdeki öğretmen adaylarının görüşleri Kavramlar Gruplar f % f % f % Basınç Isı Kuvvet Elektrik Kontrol Deney Kontrol Deney Kontrol Deney Kontrol Deney Kontrol Manyetizma Deney Işık Ses Kontrol Deney Kontrol Deney Basınç kavramına ilişkin sorulara KG öğrencilerinin yaklaşık % 30 u (az katılıyorum) olumlu görüş belirtirken, DG de bu oran % 80 e (tamamen katılıyorum) ulaşmıştır. Isı kavramına ilişkin sorulara KG öğrencilerinin yaklaşık % 35 i (orta derecede katılıyorum) olumlu cevap belirtirken, DG de bu oran % 63 tir (oldukça katılıyorum). Kuvvet kavramına ilişkin sorulara KG öğrencilerinin yaklaşık % 40 i (oldukça katılıyorum) olumlu cevap belirtirken, DG de bu oran % 63 e (orta derecede katılıyorum) ulaşmıştır. Elektrik kavramına ilişkin sorulara KG öğrencilerinin yaklaşık % 44 ü (orta derecede katılıyorum) olumlu cevap belirtirken, DG de bu oran % 53 e (oldukça katılıyorum) ulaşmıştır. Manyetizma kavramına ilişkin sorulara KG öğrencilerinin yaklaşık % 43 ü (oldukça katılıyorum) olumlu cevap belirtirken, DG de bu oran % 60 a (orta derecede katılıyorum) ulaşmıştır. Işık kavramına ilişkin sorulara KG öğrencilerinin yaklaşık % 37 si olumlu cevap belirtirken, DG de bu oran % 27 dir. Bu sorulara her iki grupta da orta derecede katılıyorum şeklinde görüş belirtilmiştir. Ses kavramına ilişkin sorulara KG öğrencilerinin yaklaşık % 28 i (az katılıyorum) olumlu cevap belirtirken, DG de bu oran % 59 a (oldukça katılıyorum) ulaşmıştır.

4 KG ve DG öğrencileri arasındaki en belirgin görüş farklılığı, basınç kavramıyla ilgili sorulara verilen cevaplarda ortaya çıkmıştır. Kuvvet kavramına ilişkin soruların merak ediyorum, ilgimi çekiyor, gibi soru kökleriyle bitmesinden dolayı bu kavramla ilgili sorulara diğerlerinden farklı olarak DG deki öğrenciler olumsuz görüş belirtmişlerdir. 4. SONUÇLAR Basınç kavramına ilişkin sorulara Deney Grubundaki öğrenciler tamamen katılıyorum şeklinde görüş belirtirken Kontrol Grubunda öğrencilerin az katılıyorum şeklinde görüş belirtmesinin nedeni; Deney Grubunda bu konuyla ilgili birçok deneysel ve düşündürücü soru türündeki etkinliklere yer verilerek öğrencilerin güdülenme düzeylerinin artırılması olabilir. Ankette bulunan Kuvvet kavramına ilişkin cümlelerin sonu Merak ediyorum, İlgimi çekiyor gibi soru kökleriyle bitmektedir. Bu kavramla ilgili sorulara Deney Grubu öğrencilerinin Kontrol Grubu öğrencilerine göre olumsuz görüş belirtmesinin nedeni; derste etkinliklerin uygulanması sırasında öğrencilere yöneltilen ilgi çekici soruların merak edilerek araştırılmış olması olabilir. Işık kavramına ilişkin sorulara her iki gruptaki öğrencilerin de Orta derecede katılıyorum şeklinde görüş belirtmelerinin nedeni; Kontrol Grubu öğrencilerinin bu konuyla ilgili ön bilgilerinin iyi olması olabilir. Ses kavramına ilişkin sorulara Deney Grubu öğrencilerinin Oldukça katılıyorum şeklinde görüş belirtmelerine karşın Kontrol Grubu öğrencilerinin Az katılıyorum şeklinde görüş belirtmelerinin sebebi, bu konuyla ilgili etkinliklerin sınavdan bir önceki derste uygulanmasından dolayı öğrencilerin sınav kaygısı taşımaları ve bu nedenle dersi daha dikkatli takip etmeleri olabilir. Deney grubundaki öğretmen adaylarının II.öğretim programında olmasına karşın bu gruptaki bilişsel başarının kontrol gruplarındakilere oranla daha yüksek bulunması, derslere girişte uygulanan etkinliklerin bir sonucu olduğu söylenebilir. Bu araştırmada, kavramların öğrenciler tarafından daha iyi anlaşılması için uygulamalarda dikkat çekici, güdüleyici ve basit araç gereçler içeren etkinliklere yer verilmesinin öğretimi daha etkili hale getirdiği düşüncesi desteklenmiştir. Bu sonuç, Aydoğdu (2000), Değirmençay ve Çepni (2000 ) ve Yiğit ve Akdeniz (2001) in öğrencileri öğrenme olayına aktif olarak katabilecek farklı yaklaşımları uygulayarak zenginleştirilmiş Fen öğretiminin etkililiği ile ilgili çalışmalarındaki sonuçlarla uyuşmaktadır. 5. ÖNERİLER Fen Bilgisi Laboratuarı dersinde öğretmen adaylarının ders yürütmeleri sürecinde deneylerin yanı sıra dikkat çekici etkinlikler kullanarak öğrencileri öğrenme olayına aktif olarak katabilmeleri de önemlidir. Bu nedenle öğretmen adaylarının bu kapsamdaki yeterliklere sahip olabilmeleri için bu yöndeki eğitimlerine daha fazla önem verilmelidir. Hazırlanan etkinlikler, daha küçük örneklemlerde uygulanarak daha sağlıklı sonuçların alınması sağlanabilir. Bu bağlamda, yapılan uygulamalar hakkındaki öğrenci görüşlerinin belirlenip araştırmanın geçerlik ve güvenirliği arttırabilmek amacıyla, gözlem ve anket bilgi toplama araçlarına ek olarak mülakatlar da kullanılabilir. Çalışmanın yürütülmesi sürecinde zaman ve araç gereçlerin yetersizliğinden dolayı, deneysel etkinlikler öğrencilere gösteri şeklinde sunulmuştur. Bunun yerine öğrencilerin etkinlikleri, gruplar halinde yapmaları daha dikkat çekici olabilir. Fen kavramlarıyla ilgili dikkat çekici,basit araç gereçleri içeren etkili bir rehber materyal hazırlanarak Fen Bilgisi öğretmenlerinin ve öğretmen adaylarının kullanımına sunulmalıdır. 6. KAYNAKLAR Aydoğdu, C. (2000). Kimya Öğretiminde Deneylerle Zenginleştirilmiş Öğretim ve Geleneksel Problem Çözme Etkinliklerinin Kimya Dersi Açısından Karşılaştırılması. H.Ü. Eğitim Fakültesi Dergisi, 19, (29-31). Büyükkaragöz, S. ve Sünbül, M. A. (1999). Dikkati çekme, güdüleme ve hedeften haberdar etme etkinliklerinin öğrencilerin başarıları üzerindeki etkileri (ss.1-18). Eskişehir: A.Ü.yayınları (IV. Ulusal eğitim bilimleri kongresi bildiriler kitabı). Cansoy, R. ve Şahin, M. (2001). Kimya öğretiminde model ve laboratuar (deneysel) yöntemin başarıya etkisinin incelenmesi, (ss ). İstanbul: Yeni Bin Yılın Başında Fen Bilimleri Eğitimi Sempozyumu Bildiri Kitabı.

5 Ergin, Ö. Battal, N. ve Çardak, Z. E. (1999). Fen bilgisi ve Fizik derslerinde dikkat çekme ve güdüleme etkinlikleri. D.E.Ü. Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 19, ( ). Öztürk, B. (1999). Öğrenme ve öğretmede dikkat. Milli Eğitim Dergisi, Sayı, (51-58). Öztürk, B. (2001). Derse giriş davranışlarının öğretmenler tarafından kullanılma durumu, Eğitim Yönetimi Dergisi, 25, ( ). Turgut, M. F. Baker, D. Cunnigham, R. & Piburn, M. (1997). İlköğretim fen öğretimi. Ankara: YÖK/Dünya Bankası yayınları. Yiğit, N. ve Akdeniz, A. R. (2001). Manyetizma ünitesine yönelik dikkati çekme etkinlikleri. (ss. ( ). İstanbul: Yeni Bin Yılın Başında Fen Bilimleri Eğitimi Sempozyumu Bildiri Kitabı. Yiğit, N. Akdeniz, A. R. ve Kurt, Ş. (2002). Öğretmen adaylarının fen-edebiyat fakültesindeki problemlerinin araştırılması. İstanbul: 2000 li yıllarda I. öğrenme ve öğretme sempozyumu (29-31 mayıs 2002).