Türkiye'nin Ekonomik Deðer Taþýyan Geofitlerinden Corydalis solida subsp. solida ve Corydalis conorhiza (Fumariaceae)'nin Anatomik Özellikleri

Transkript

1 15, 60, Türkiye'nin Ekonomik Deðer Taþýyan Geofitlerinden Corydalis solida subsp. solida ve Corydalis conorhiza (Fumariaceae)'nin Anatomik Özellikleri Semra KILIÇ, Ali ÝNCE, Hasan ÖZÇELÝK Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, ISPARTA Özet Türkiye'de pek çok geofit doðal olarak yetiþmektedir. Bunlardan önemli bir kýsmý endemiktir. Son zamanlarda ekonomik önemi olan pek çok geofit antropojenik baský faktörlerinin tehdidi altýnda kalmýþtýr. Bu nedenle geofitlerin tehdit faktörlerinin, koruma statülerinin ortaya konmasý ve biyolojik özelliklerinin bilinmesi öncelik taþýmaktadýr. Bu çalýþmada, Türkiye'de yayýlýþ gösteren Corydalis (Fumariaceae) cinsine ait 2 taksonun (Corydalis solida subsp. solida ve Corydalis conorhiza) anatomik özellikleri incelenmiþtir. Taksonlarýn kök, gövde ve yaprak gibi çeþitli organlarýnýn anatomik yapýsý ortaya konulmuþtur. Otsu gövdelerin öz bölgeleri uzunlamasýna oluklu bir yapý gösteren kanal þeklini almýþtýr. Ýncelenen taksonlarýn gövdelerinde farklý sayýda ve büyüklükte iletim demeti bulunur. Her iki taksonda da kambiyuma rastlanmamýþtýr. Kök öz bölgesi ksilem (metaksilem) elemanlarýyla kaplýdýr. Yaprak amfistomatik, mezofil izolateraldir. Stoma indeks oranlarý C. solida subsp. solida için 0,8645, C. conorhiza için 0,9952 olarak tespit edilmiþtir. Çevresel baský faktörleri ve taksonlarýn durumu arazi gözlemlerine dayanarak ilgili literatürlerin ýþýðýnda irdelenmiþtir. Anahtar Kelimeler: Anatomi, bitki tahribi, biyoçeþitlilik, Corydalis. The Anatomical Characteristics of two Economically Important Geophytes of Turkey: Corydalis solida subsp. solida and Corydalis conorhiza (Fumariaceae) Abstract Many geophytes in Turkey are grown naturally and a considerable amount of them are endemics. Recently most economically important geophytes have become endangered due to anthropogenic pressure factors. Therefore, understanding of their biological characteris-tics, threat factors and protection statuses deserve special importance. In this study, the anatomical characteristics of two taxa, Corydalis solida subsp. solida and Corydalis conorhiza, belong to the genus Corydalis (Fumariaceae) distributed naturally in Turkey were investigated. Detailed explanations of root, stem and leaf anatomies are described. The herbaceous stems are turned into an empty canal. The vascular bundle in different size and numbers drew our attention to the stems of the investigated taxa. The stems have no cambium in both C. solida subsp. solida and C. conorhiza. The root is covered with xylem (metaxylem) components. The leaves are amphistomatic type and mesophylles are isolateral. Anthropogenic factors and status of the taxa are discussed in the light of literatures and our field observations. Keywords: Anatomy, biodiversity, Corydalis, endangered plants. GÝRÝÞ Tabiatta en büyük harika olay, þüphesiz ki canlý çeþitliliðidir. Ýnsanoðlu da bu çeþitliliðin bir üyesidir. Gün geçtikçe biyolojik çeþitliliðin azalmasý veya doðanýn tahribi, tek baþýna insanoðlunun ortaya çýkardýðý küresel bir sorundur. Doða korumanýn amacý da biyolojik çeþitliliðin ve habitatlarýnýn (biyotop) korunmasýdýr. 18. yüzyýldan bu yana tür ölümlerinin hýzlandýðý açýkça söylenebilir. Zamanýmýzda günlük olarak arasýnda canlý türü antropojenik faktörler sebebiyle yeryüzünden kaybolmaktadýr. Sadece tropiklerde yok edilen ormanlar nedeniyle yýllýk ortalama türün yok olduðu kaydedilmektedir (Çolak ve Sorger 2004). Türk halkýnýn çoðunluðu kýrsal kesimde yaþamasý nedeniyle bitkileri yakýndan tanýr ve kullanýmý konusunda önemli derecede bilgi ve tecrübeye sahiptir. Gýda, baharat, ilaç vs. ihtiyaçlarý genelde doðadan saðlanýr (Öztürk ve Özçelik 1991). Yeryüzünde yaklaþýk 320 türü bulunan 46

2 Türkiye'nin Ekonomik Deðer Taþýyan Geofitlerinden Corydalis... Ekoloji (Heywood 1993) Corydalis DC. cinsi Türkiye'de 22 taksonla temsil edilmektedir (Güner ve ark. 2000). Bu taksonlardan 8'i endemik ve tamamý geofittir. Ayrýca ilaç sanayiinde oldukça büyük öneme sahip bir cinstir. Yumrularý yiyecek olarak kullanýlmakta, toprak üstü kýsýmlardan kurutulup çayý yapýlmaktadýr. Ayrýca çiçekçilikte ve peyzaj tasarýmlarýnda süs bitkisi olarak deðerlendirilebilmektedir (Öztürk ve Özçelik 1991). Metcalfe ve Chalk (1957) tarafýndan Papaveraceae familyasýnýn genel anatomik özellikleri açýklanmýþ ve Corydalis solida L. taksonunun anatomik yapýsýndan kýsaca bahsedilmiþtir. Davis (1965), Türkiye'de yayýlýþ gösteren üyelerini 11 takson olarak belirtilmiþtir. Özçelik (1998), C. rutifolia (Sibth. & Sm.) DC. nin Doðu Anadolu'da yetiþen populasyonlarýný taksonomik ve morfolojik açýdan incelemiþ; Flora of Turkey'de (Davis 1965) belirtilen ayýrt edici karakterlerin varyasyon göstermesi sebebi ile alt tür ayýrýmýnda karþýlaþýlan zorluklara dikkat çekmiþ ve çözüm getirmiþtir (Özçelik 1998). Liden (1995) bu genusun revizyonunu yaparak Türkiye'de 22 takson olduðunu belirtmiþtir. Ancak C. solida subsp. solida taksonunun sistematik pozisyonu hakkýnda herhangi bir bilgi vermemiþtir. Ayný araþtýrýcý daha önceden yaptýðý bir çalýþmasýnda (Liden 1991), C. henrikii L. taksonunun kromozom yapýlarýný incelemiþ ve kromozom sayýsýný 2n= 16 olarak belirlemiþtir. Her iki çalýþmada da ilgili cinsin anatomik yapýlarýna iliþkin her hangi bir bilgi verilmemiþtir. Bu çalýþmada Türkiye'nin önemli geofitlerinden olan Corydalis taksonlarýnýn tehdit faktörleri, koruma statüleri ve biyolojik özelliklerinin belirlenmesi amacýyla iki taksonunun anatomik özellikleri ortaya konulmuþtur. MATERYAL VE METOT Bu çalýþmanýn materyali Corydalis cinsine ait 2 taksondan seçilmiþtir. C. conorhiza Ledeb. örnekleri A8 Rize Ýkizdere, Anzar köyü, Derebaþý Mevkii, m yükseklikteki çayýrlýk alandan toplanmýþtýr. C. solida (L.) Swartz subsp. solida örnekleri C3 Isparta, Aksu, Pýnargözü Mesireliði, 1500 m Pinus nigra Arn. ormaný altlarý ve açýklarýndan toplanmýþtýr. Örneklerin bazýlarý %70 'lik alkol içinde muhafaza edilmiþtir. Geri kalan örnekler Süleyman Demirel Üniversitesi Herbaryum'unda korunmaktadýr. Materyallerin kök, gövde ve yapraklarýndan el ile kesitler alýnmýþ ve %50'lik gliserin içerisinde 24 saat bekletilmiþtir. Lam üzerine yerleþtirilen kesitler saf su ortamýnda incelenmiþtir. Ýncelemelerde Sartur reaktifi (Baytop 1972) kullanýlmýþtýr. Lamelin etrafý kanada balsamý ile kapatýlarak daimi preparatlar haline getirilmiþtir. Bu preparatlardan anatomik yönden dikkati çeken özelliklerin fotoðraflarý çekilmiþtir. Yapraklarýn alt ve üst yüzeylerinden alýnan kesitlerde mm 2 'deki stoma sayýsý, stoma indeksi ve stoma indeks oranlarý belirlenmiþtir. Bunun için kesitler 10 X objektif ve 1 mm 2 'lik oküler ile incelenip sayýmlarý yapýlmýþtýr. Çalýþmalarda genel anatomik çalýþma yöntemlerinden faydalanýlmýþtýr (Meidner ve Mansfield 1968). Ýlgili taksonlarýn çevresel baskýlarý üzerine yapýlan tartýþmalar literatür ýþýðýnda arazi gözlemlerinin sentezinden ibarettir. Anatomik kesitlerde þekillerin sýralanmasý tür sýrasýna göre (1: C. solida subsp. solida, 2: C. conorhiza) yapýlmýþtýr. Metin içersinde anatomik yapý kök, gövde, yaprak sýrasý ile verilmiþtir. Tekrar eden taksonlarda cins isimleri baþ harfi ile kýsaltýlmýþ ve otör kullanýlmamýþtýr. BULGULAR Kökte Anatomik Yapý Corydalis solida subsp. solida En dýþta koruyucu doku olarak bulunan ekzoderma 3-4 hücre sýralý, oval veya yuvarlak þekilli, mantarlaþmýþ hücrelerden oluþmaktadýr. Epiderma parçalandýðý için ayýrt edilememektedir. Korteks 4-5 hücre sýrasýndan oluþur. Endoderma belirgin olarak ayýrt edilememektedir. Periskl tek hücre sýralý parenkima hücrelerinden oluþur. Merkezi silindir floem ve ksilem elemanlarýyla kaplýdýr. Floem elemanlarý bazý bölgelerde oldukça yoðun gözlenmektedir. Protoksilem hücreleri ksilem kollarýnýn ucuna doðru radyal olarak uzanmaktadýr. Metaksilem trake ve trakeidlerden oluþmaktadýr (Þekil 1a). Corydalis conorhiza En dýþta koruyucu doku olarak bulunan ekzoderma 4-6 hücre sýrasýndan oluþmaktadýr. Epiderma parçalandýðý için ayýrt edilememektedir. Korteks; 7-8 hücre sýralý, kalýn çeperli, oval þekilli parenkima hücrelerinden oluþmuþtur. Endoderma tek sýralýdýr ve çeper kalýnlaþmasý 4 yönlüdür. Periskl 1 sýralý ve küçük parenkimatik hücrelerden meydana gelmiþtir. Daha sonra floem ve ksilemden meydana gelen ve geniþ bir alaný kaplayan merkezi silindir yer alýr. Parenkimatik öz bulunmayan merkezi silindir metaksilem ile doludur. Protoksilem kol ucuna doðru radyal olarak uzanýr (Þekil 2a). Toprak Üstü Gövdelerde Anatomik Yapý Corydalis solida subsp. solida En dýþta tek hücre sýrasýndan oluþan epiderma 47

3 S. KILIÇ, A. ÝNCE, H. ÖZÇELÝK yer alýr. Epiderma üzeri oldukça kalýn bir kutikula tabakasý ile kaplýdýr. Epidermanýn altýnda bir hücre sýrasýndan oluþan hipoderma tabakasý yer alýr. Hipodermayý oluþturan hücreler epidermis hücrelerine oranla daha büyük, iç ve dýþ teðetsel çeperleri bombeli, radyal çeperleri ise daha düzgündür. Bu tabakanýn altýnda geliþmiþ bir kollenkimatik doku tabakasý (laküner kollenkima) gövdeyi çepeçevre sarmaktadýr. Bu tabaka gövdenin kavisli kýsýmlarýnda daha yoðun (2-3 tabaka ve çeperleri daha kalýn) gözlenmektedir. Korteks 7-8 hücre tabakasýndan oluþmaktadýr. Korteksi oluþturan parenkima hücreleri oval veya yuvarlak þekilli olup merkeze doðru gidildikçe hücreler büyümekte ve hücreler arasý boþluklarý fazlalaþmaktadýr. Bu tabakanýn ilk 3 veya 4 hücre sýrasýndaki parenkima hücreleri bol kloroplast ihtiva ederek klorenkimayý oluþturmaktadýr. Ýletim demetleri bir halkada 4 tane büyük, 2-6 arasýnda deðiþebilen sayýlarda olan küçük koleteral iletim demeti mevcuttur. Kambiyum net olarak gözlenememiþtir. Öz bölgesi parenkima hücrelerinin parçalanmasý sonucunda oluþan bir boþluk olarak bulunmaktadýr (Þekil 1b, c, d). Corydalis conorhiza Epiderma dokusu 1 sýralý izodiyametrik hücrelerden oluþmuþtur. Üzerinde nispeten kalýn sayýlabilecek bir kutikula tabakasý bulunur. Epidermanýn altýnda 1 hücre sýrasýndan oluþan hipoderma bulunur. Hipodermayý oluþturan hücreler epiderma hücrelerine oranla daha büyük, dikdörtgenimsi ve yer yer oval þekillidir. Korteksin epiderma yakýnlarýndaki 4-5 sýralý parenkima hücreleri yoðun kloroplastlýdýr (klorenkima). Korteksin geri kalan 5-6 tabakasý oval þekilli, hücreler arasýnda yer yer boþluklarý bulunan parenkima hücrelerinden oluþur (Þekil 2c). Ýletim demetleri bir halkada 2 veya 3 adet ve kolleteral tiptedir. Kambiyum net olarak gözlenememiþtir. Merkezi silindir; öz bölgesini oluþturan, parenkimatik dokuyu teþkil eden hücrelerin parçalanmasý sonucunda oluþan boþluk olarak bulunur (Þekil 2b, c, d). Toprak Altý (yumru) Gövdelerde Anatomik Yapý Corydalis solida subsp. solida Toprak altýnda bulunan yumru gövdeden alýnan enine kesitlerde, en dýþta mantar doku yer almaktadýr. Bu doku, yassý hücrelerden oluþmuþtur. Mantar tabakasý genellikle 4, nadiren 5 hücre sýrasýndan oluþur. Mantar dokunun altýnda, parenkimatik dokudan oluþan korteks tabakasý bulunur. Þekil 1a. C. solida subsp. solida'nýn kök enine kesiti. Ek: Ekzoderma; Ko: Korteks Þekil 2a. C. conorhiza'nýn kök enine kesiti. Ek:Ekzoderma; Ko: Korteks; En: Endoderma; F: Floem; Ks: ksilem Korteksi oluþturan parenkima hücreleri yuvarlak, basýk þekillidir ve yoðun niþasta taneleri içermektedir (Þekil 1e). Corydalis conorhiza Toprak altýnda bulunan yumru gövdeden alýnan enine kesitlerde, en dýþta mantar doku yer alýr. Bu doku yassý hücrelerden oluþmuþtur; genellikle 10, nadiren 11 hücre sýrasýndan oluþmaktadýr. Mantar dokunun altýnda parenkimatik hücrelerden oluþan korteks tabakasý bulunur. Korteks hücreleri yuvarlak, basýk þekillidir ve yoðun niþasta taneleri içermektedir (Þekil 2e). 48

4 Türkiye'nin Ekonomik Deðer Taþýyan Geofitlerinden Corydalis... Ekoloji Tablo 1. Yapraklarda stoma indeksine iliþkin ölçüm deðerleri (1 mm 2 ). Yaprakta Anatomik Yapý Corydalis solida subsp. solida Yapraðýn enine kesiti incelendiðinde alt ve üst epidermanýn ince bir kutikula ile kaplý olduðu görülmektedir. Üst epiderma hücreleri alttakilere oranla daha düzgün ve büyüktür. Mezofil tamamen palizat parenkimasýndan meydana gelmiþ olup yaprak izolateraldir. Palizat parenkimasý hücreleri uzun, silindirik yapýda ve hücreleri arasýnda boþluk çok azdýr. Ýletim demetleri kolateral tiptedir (Þekil 1f). Yaprak yüzeysel kesitleri incelendiðinde yapraðýn her iki yüzeyinde de bulunan stomalar (amfistomatik) alt yüzeyde (23,2394) üst yüzeye oranla (20,0923) daha yoðundur (Tablo 1). Stomalar oval þekilli olup anomositiktir. Stomalar 4 epiderma hücresi tarafýndan kuþatýlmýþtýr (Þekil 1g, h). Corydalis conorhiza Yapraðýn enine kesiti incelendiðinde alt ve üst epidermanýn ince bir kutikula tabakasý ile kaplý olduðu gözlenmektedir. Üst epiderma hücreleri alttakilere oranla daha düzenli ve büyüktür. Mezofil tamamen palizat parenkimasýndan meydana gelmiþ olup yaprak izolateraldir. Palizat hücrelerinin üst epidermaya yakýn olanlarý uzun silindirik yapýda ve oldukça bol kloroplastlý, hücreleri arasýnda boþluk yok denecek kadar az, orta kýsýmdaki palizat hücrelerinin ise boylarý kýsalýp kalýnlaþarak küt þekil almaktadýr. Yaprak ayasýnda bulunan iletim demetleri kollateral tiptedir (Þekil 2f). Yaprak yüzeysel kesitleri incelendiðinde yapraðýn amfistomatik olduðu yapraðýn her iki yüzeyinde bulunan stomalarýn alt yüzeyde (14,3224) üst yüzeye oranla (14,2547) daha yoðun olduðu görülmüþtür (Tablo 1). Stomalar oval þekilli olup anomositiktir ve stomalar çoðunlukla 4, nadiren 5 epiderma hücresi tarafýndan kuþatýlmýþtýr (Þekil 2g, h). Þekil 1b. C. solida subsp. solida'nýn toprak üstü gövdesinin enine kesiti. E: Epiderma; Ko: Korteks; Ob: öz boþluðu; Id: Ýletim demeti Þekil 1c. C. solida subsp. solida'nýn toprak üstü gövdesinin enine kesiti. K: Kutikula; E: Epiderma; Kl: Kollenkima; Ko: Korteks TARTIÞMA Son yüzyýlda (özellikle 1960'lý yýllardan sonra) ticareti artan yabani çiçek soðanlarý bir yandan ülke ekonomisine katký saðlarken diðer taraftan bilinçsiz toplama ve dýþ satýmý Türkiye florasýna önemli derecede zarar vermiþtir (Ekim ve ark. 1991). Bu nedenle geofitlerin biyoçeþitliliðinin tespitinde ve çevre korumada önemli sorunlar yaþanmaktadýr. Bu sorunlarýn baþýnda yasadýþý yollarla geofitlerin yurtdýþýna kaçýrýlýþý gelmektedir. Bitki kaçakçýlýðýnýn en önemli vasýtalarýndan birisi eko-turizmdir. Milli parklarýn aðýr koruma 49

5 S. KILIÇ, A. ÝNCE, H. ÖZÇELÝK þartlarýna raðmen Antalya tarafýndan gelen ekoturizm þirketleri aracýlýðýyla Isparta'daki Milli Parklardan bitkilerin kaçýrýldýðý tarafýmýzdan çeþitli vesilelerle dile getirildi. Problemin çözümü olarak da Valilik birimlerinden Kültür ve Turizm Müdürlükleri veya Çevre ve Orman Ýl Müdürlükleri bünyesinde konuya yakýn akademisyenlerin danýþmanlýk yaptýðý bir komisyon tarafýndan kontrol edilmesi gerektiði; böyle durumlarda güvenlik güçleriyle iþbirliði yapýlmasý ve konuya duyarlý vatandaþlarýn ilgili kurumlara bu konulara ihbarda bulunabileceðini belirttik. Eko-turizmden geofitler baþta olmak üzere Türkiye florasýnýn zarar görmesini önlemek için turizm planlarýnýn ve ulusal dað yönetimlerinin bir temele oturtulmasý gerekir. Her çeþit alanda her türlü faaliyet yerine lokalitelerin önemine göre hizmet amaçlý sýnýflandýrýlmasý önem taþýmaktadýr. Her daðýn hiç olmazsa ticari deðer taþýyan bitkilerinin geofitler baþta olmak üzere mahalli idareler yönetiminde kurularak küçük bahçelerle hem eko-turizmi canlandýrmýþ hem de bitkisel gen kaynaklarýmýzý korumuþ olabiliriz. C. conorhiza taksonu eko-turizmin yoðun olarak yapýldýðý bir yörede yayýlýþ göstermektedir. C. solida taksonu üzerinde sistematik çalýþmalar henüz tamamlanmamýþtýr. Ýlgili cinsin revizyonunu yapan Liden (1995), revizyon çalýþmasýný ex-situ ortamda (kültür) yetiþtirilen örneklere dayanarak yapmýþtýr. Bu durum hem Türkiye'den bitkilerin çýkýþýnýn ne derece kontrol edildiðini hem de yapýlan ilgili araþtýrmacýnýn revizyon çalýþmasýnýn ne kadar ciddi materyaller üzerine dayandýrdýðýný göstermektedir. Tüm bu nedenlerden dolayý çalýþmamýzda Corydalis cinsinin biyolojik özelliklerini ortaya koymayý amaç edindik. C. solida için taksonomik problemler diðerlerine göre daha fazladýr. C. conorhiza alpinik kuþakta yetiþen bir taksondur. Dolayýsýyla bu ortam antropojenik faktörlerin az olduðu lokalitedir. Akdeniz Bölgesi'nde orman içlerinde, dikenli bitkilerin kenarlarýnda bol olarak yetiþmektedir. Beyþehir Gölü, kovada çayý ve Kýzýldað Milli Parklarýnýn kesiþim yeri olan Isparta çevresinde bol olarak yetiþmektedir. Ancak Milli Park sýnýrlarý dýþýnda kalan populasyonlarý için ayný þey söylenemez. Genel olarak Fumariaceae, Türkiye Florasý'nda (Davis 1965) ise Papaveraceae familyasý içersinde yer alan Corydalis cinsinin 6 taksonu endemik olup 2 taksonu ise nadir olmak üzere 8 takson IUCN (The International Union for the Conservation of Nature and Natural Resources.) tehlike kategorilerine göre 50 Þekil 1d. C. solida subsp. solida'nýn gövdesinin iletim demeti. F: Floem; Fp: floem parenkimasý; T: Trake; tr; trakeid; Kp: Ksilem parenkimasý Þekil 2b. C. conorhiza'nýn toprak üstü gövdesinin enine kesiti. K: Kutikula; Ko: Korteks; Öb: Öz boþluðu sýnýflandýrýlmýþtýr. Endemiklerden 4'ü (C. henrikii Liden, C. caucasica DC. subsp. abantensis Liden, C. lydica Liden, C. wendelboi Liden) EN, 2'si (C. rutifolia (Sibth. & Sm.) DC. subsp. kurdica Cullen & Davis, C. solida (L.) Swartz subsp. tauricola Cullen & Davis) LR (Ic) kategorilerinde yer almaktadýr. Endemik olmamakla beraber nadir yayýlýþ gösteren 2 (C. angustifolia (Bieb.) DC., C. bulbosa (L.) DC. subsp. marschalliana (Pall.) Chater) takson ise VU kategorisinde gösterilmiþtir (Ekim ve ark. 2000). Bu çalýþmada, Türkiye'de yayýlýþ gösteren

6 Türkiye'nin Ekonomik Deðer Taþýyan Geofitlerinden Corydalis... Ekoloji Corydalis cinsine ait C. conorhiza ve C. solida subsp. solida taksonlarýnýn anatomik özellikleri ýþýk mikroskobu aracýlýðýyla incelenmiþtir. C. solida türünün alt türleri arasýnda kesin sýnýrlar olmadýðý belirtilmiþtir (Davis 1965). Kök enine kesitlerinde en dýþta rizoderm tabakasý yer almaktadýr. Rizodermin altýnda hücre çeperleri mantarlaþmýþ olan korteks tabakasý yer almaktadýr. Bu tabaka C. conorhiza taksonunda 7 veya 8 hücre sýrasýndan oluþmakta ve hücre çeperleri yüksek oranda mantarlaþma göstermektedir (Þekil 2a). C. solida subsp. solida taksonunda ise bu tabaka 4 veya 5 hücre sýrasýndan oluþmakta ve hücre çeperlerinde mantarlaþma oraný oldukça azdýr (Þekil 1a). Korteks bitiminde endoderma C. conorhiza taksonunda belirgin olarak ayýrt edilmesine raðmen (Þekil 2a), C. solida subsp. solida taksonunda bu tabaka tam olarak ayýrt edilememiþtir (Þekil 1a). Perisikl tabakasý her iki taksonda da tam olarak ayýrt edilememektedir. Ýletim demetleri floem ve ksilemden oluþmaktadýr. Kök merkezi (öz) metaksilem elementleri ile doludur (Þekil 1a, 2a). Gövde enine kesitlerinde, en dýþta epidermis, hemen altýnda hipodermis tabakasý yer alýr. Bu tabakanýn hemen altýnda C. solida subsp. solida taksonunda geliþmiþ kollenkimatik doku tabakasý (laküner kollenkima) yer almaktadýr. Kollenkima tabakasý gövdenin kavisli kýsýmlarýnda daha yoðun olarak gözlenmektedir. Bu tabakanýn altýnda korteks tabakasý yer almaktadýr. C. conorhiza taksonunda korteksi oluþturan parenkima hücrelerinin ilk 4 veya 5 tabakasýnda yoðun kloroplast bulunmakta, merkeze doðru yer alan parenkima hücrelerinde kloroplast azalmakta veya bazý hücrelerinde ise görülmemektedir (Þekil 2c). C. solida subsp. solida taksonunda ise korteksi oluþturan parenkima hücrelerinin ilk 3 veya 4 hücre sýrasýndaki parenkima hücreleri bol miktarda kloroplast taþýmaktadýr (Þekil 1c). Korteksin hemen altýnda iletim demetlerinin bulunduðu vasküler sistem bulunmaktadýr. C. conorhiza taksonunda 3 büyük koleteral iletim demeti vardýr. Ayrýca 2 veya 3 tane oldukça küçük iletim demetinin varlýðý dikkati çekmektedir (Þekil 2b). C. solida subsp. solida'da ise 4 tane büyük koleteral iletim demetinin yanýnda 2-6 arasýnda deðiþen sayýlarda olan küçük iletim demetleri gözlenmiþtir (Þekil 1b). Her iki taksonda da floem ve ksilemin birleþme noktalarýnýn incelenmesi sonucunda kambiyum gözlenememiþtir. Gövdenin öz bölgesi parenkima hücrelerinin parçalanmasý sonucunda oluþmuþ ve kanal þeklini almýþtýr. Þekil 2c. C. conorhiza'nýn toprak üstü gövdesinin enine kesiti. K: Kutikula; E: Epiderma; Kl: Kollenkima; Klo: Klorenkima Þekil 2d. C. conorhiza'nýn gövde iletim demeti. Ko: Korteks; Fp: Floem parenkimasý; Kp: Ksilem parenkimasý; Ah: Arkadaþ hücresi; T: trake; tr: Trakeid Yapraklar izolateral mezofil yapýsýna sahiptir. Ýnceleme materyallerimizde yapraðýn her iki yüzeyinde de palizat parenkimasý vardýr (Þekil 1f, 2f). Metcalfe ve Chalk (1957) yaptýklarý bir çalýþmada Corydalis cinsine ait bazý taksonlarýn yaprak anatomisini incelemiþler ve yaprakta mezofil tabakasýnýn tamamýnýn palizat parenkimasýndan oluþtuðunu ve izolateral bir mezofile sahip olduðunu tespit etmiþlerdir. Bu veri sonuçlarýmýzý destekleyici niteliktedir. Ýnceleme materyallerimizin önemli özelliklerinden biri olan stoma indeksleri C. conorhiza yapraklarýnda üst epidermis stoma indeksi 14,25, alt epidermis stoma indeksi 14,32'dir. C. solida 51

7 S. KILIÇ, A. ÝNCE, H. ÖZÇELÝK Þekil 1e. C. solida subsp. solida'nýn toprak altý gövdesinin enine kesiti. Md: Mantar doku; Nt: Niþasta tabakasý Þekil 1g. C. solida subsp. solida'nýn yaprak üstü yüzeysel kesiti. E: Epiderma; St: Stoma Þekil 1h. C. solida subsp. solida'nýn yaprak altý yüzeysel kesiti. E: Epiderma; St: Stoma Þekil 2e. C. conorhiza'nýn toprak altý gövdesinin enine kesiti. Md: Mantar doku; Nt: Niþasta tabakasý Þekil 1f. C. solida subsp. solida'nýn yaprak enine kesiti. K: Kutikula; E: Epiderma; Pa: Palizat parenkimasý 52 Þekil 2f. C. conorhiza'nýn yaprak enine kesiti. K: Kutikula; E: Epiderma; Pa: Palizat parenkimasý; Id: Ýletim demeti

8 Türkiye'nin Ekonomik Deðer Taþýyan Geofitlerinden Corydalis... Ekoloji Tablo 2. C. solida subsp. solida ve C. conorhiza nýn anatomik özelliklerinin karþýlaþtýrýlmasý. Þekil 2g. C. conorhiza'nýn yaprak üstü yüzeysel kesiti. St: Stoma; E: Epiderma subsp. solida yapraklarýnda üst epidermis stoma indeksi 20,09, alt epidermis stoma indeksi 23,23'dür (Tablo 2). Yapraklarýn üst epidermisindeki stoma sayýsý alt epidermise oranla daha azdýr. Iþýða direk maruz kalan üst epidermisteki stoma sayýsýnýn alt epidermise oranla daha az olmasý terlemeyi ayarlamak için normal bir bulgudur (Yentür 1995). C. conorhiza stomalarý 4 veya 5 epiderma hücresi tarafýnda çevrelenmektedir (Þekil 2g, h). C. solida subsp. solida stomalarý 4 epiderma hücresi tarafýndan çevrelenmektedir (Þekil 1g, h). Metcalfe ve Chalk (1957), komþu epidermis hücrelerini göz önüne alarak dikotil bitkilerde beþ tip stoma þekli ayýrt etmiþlerdir. Bu tipler sistematik amaçlar için kullanýlmýþtýr (Yentür 1995). Ýnceleme materyallerimizde epiderma hücresi ile stoma komþu hücrelerinin arasýnda þekil ve büyüklük bakýmýndan fazla bir fark olmadýðý gözlenmiþtir. Buna göre stomalar anomositik tip özellik göstermektedir. Bu özellik inceleme materyallerimiz için sistematik bir kriterdir. Elde edilen tüm sonuçlar karþýlaþtýrýlmalý olarak Tablo 2'de verilmiþtir. Sonuç olarak iki Corydalis taksonunun anatomik özellikleri bu çalýþmada çeþitli yönleriyle anlatýlmakta ve ilgili cinsin daha iyi tanýnmasýna katký saðlamaktadýr. Þekil 2h. C. conorhiza'nýn yaprak altý yüzeysel kesiti. St: Stoma; E: Epiderma 53

9 S. KILIÇ, A. ÝNCE, H. ÖZÇELÝK KAYNAKLAR Baytop A (1972) Bitkisel Droglarýn Anatomik Yapýsý. Ýstanbul Üniv. Ecz. Fak. Yayýnlarý, Ýstanbul. Çolak AH, Sorger F (2004) Türkiye Çiçekleri. Lazer Ofset Matbaa Tesisleri San. ve Tic. Ltd. Þti., Ankara. Davis PH (1965) Flora of Turkey and the East Aegen Islands. Vol. I, Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Ekim T, Koyuncu M, Güner A, Erik S, Yýldýz B, Vural M (1991) Türkiye'nin Ekonomik Deðer Taþýyan Geofitleri Üzerinde Taksonomik ve Ekolojik Araþtýrmalar. T.C. Tarým ve Köyiþleri Bakanlýðý Orman Gn. Md. Yayýnlarý 269, Ankara. Ekim T, Koyuncu M, Vural M, Duman H, Aytaç Z, Adýgüzel N (2000) Türkiye Bitkileri Kýrmýzý Kitabý. Barýþcan Ofset, Ankara. Güner A, Özhatay N, Ekim T, Baþer KHC (2000) Flora of Turkey and the East Aegean Islands (Supplement II). Vol. 11, Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Heywood VH (1993) Flowering Plants of the World. Oxford Univ. Press, New York. Liden M (1991) New Tuberous Species of Corydalis (Papaveraceae). Wildenowia 21, 1/2, Liden M (1995) A Revision of Corydalis Sect. Fumarioides Liden: Part 2. Rheedea 5/1, Meidner H, Mansfield TA (1968) Physiology of Stomata. Graw-Hill, New York. Metcalfe CR, Chalk L (1957) Anatomy of the Dicotyledons. I, Clarendon Press, Oxford. Özçelik H (1998) Corydalis rutifolia (Sibth. & Sm.) DC. (Papaveraceae)'nin Doðu Anadolu'daki Populasyonlarý Üzerinde Taksonomik ve Morfolojik Bir Çalýþma. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enst. Derg. 3, 1, Öztürk M, Özçelik H (1991) Doðu Anadolu'nun Faydalý Bitkileri. Semih Ofset ve Matbaacýlýk, Ankara. Yentür S (1995) Bitki Anatomisi. Ýstanbul Üniversitesi Yayýnlarý, No: 3808, Ýstanbul. 54