LİSE ÖĞRENCİLERİNİN MEZHEP ALGISININ DİN ANLAYIŞINDA DEĞİŞİM SÜRECİNE ETKİSİ (İSTANBUL ANADOLU YAKASI ÖRNEĞİ)

Transkript

1 T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI Doktora Tezi LİSE ÖĞRENCİLERİNİN MEZHEP ALGISININ DİN ANLAYIŞINDA DEĞİŞİM SÜRECİNE ETKİSİ (İSTANBUL ANADOLU YAKASI ÖRNEĞİ) Sümeyra TEYMUR Tez Danışmanı Prof. Dr. Mehmet DALKILIÇ İstanbul 2015

2

3 ÖZ LİSE ÖĞRENCİLERİNİN MEZHEP ALGISININ DİN ANLAYIŞINDA DEĞİŞİM SÜRECINE ETKİSİ (İSTANBUL ANADOLU YAKASI ÖRNEĞİ) SÜMEYRA TEYMUR Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersleri ortaokul ve liselerde zorunludur. Diğer derslerde olduğu gibi bu derslerin müfredatı, ders kitapları ve diğer ders materyalleri öğrencilerin ilgi ve ihtiyaçlarına uygun şekilde hazırlanmalıdır. Alanımız açısından lise öğrencilerin mezhep konusundaki bilgileri ve DKAB derslerindeki mezhep ünitelerinin yetkinliğini inceledik. Çalışmamızda yaş grubu öğrencilerin diğer mezheplere bakış açısını tesbit etmeye çalıştık. Böylece ileride diğer yaş grupları üzerinde yapılacak başka bir çalışma bize kırılma noktalarını gösterecektir. İstanbul Anadolu yakasında bulunan toplam 10 okuldan, 933 öğrenci üzerinde anketimiz uyguladık. Anketten çıkan verileri öncelikte Excel de topladık, daha sonra SPSS programını kullanarak bu verilerden istatistiksel sonuçlara eriştik. Giriş bölümüne araştırmanın amaç ve yöntemlerini incelediğimiz çalışmamız toplam dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde araştırmada geçen bazı kavram ve terimler açıklanarak çalışmanın kavramsal çerçevesi oluşturulmuştur. İkinci bölümde araştırmanın betimsel istatistikleri vardır. Üçüncü bölümde yaş grubu öğrencilerinin mezhep hakkında neler bilip, neler bilmediği üzerinde durulmuştur. Dördüncü bölümde ise deneklerin diğer mezheplere bakış açıları tesbit edilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Mezhep, Din algısı, Mezhep algısı, Din eğitimi, Mezhep bilgisi $iii

4 ABSTRACT HIGH SCHOOL STUDENTS SECT PERCEPTION THAT AFFECTS THE CHANGE PROCESS OF RELIGIOUS APPREHENSION (SAMPLE CASE OF ASIAN SIDE OF İSTANBUL) SÜMEYRA TEYMUR Religious studies are mandatory in middle and high schools. Syllabus, textbooks and other necessary materials for these courses should be prepared based on the needs and interests of students. Based in our field, we analysed denomination knowledge of high school students along with adequacy of denomination units in DKAB courses. In our study with a group of students aged between 14 and 19, we tried to determine their perspective towards other denominations. This way, another study among other age groups in the future will show us the breaking points. We conducted our survey on 933 students from 10 different schools located in the Anatolian side of Istanbul. We gathered all the results on Excel first and utilised the SPSS software to reach at statistical conclusions. Our study consists of four sections in which the object and method of the study is portrayed in the introduction. First section explains certain concepts and terms utilised within the study and presents the conceptual framework. Second section has the descriptive statistics of the study. Third section of the study focuses on what students between the age of 14 and 19 know about denomination and what they do not know. Fourth section of the study analyses the perspective of respondents on other denominations. Keywords: Sects, Religions perception, The perception of sectarian, Religious education, Sects information $iv

5 ÖNSÖZ Ülkemizde MEB e bağlı olarak eğitim-öğretim yapan resmi ve özel eğitim kurumlarında 4-8. sınıflarda haftada 2 saat, sınıflarda haftada 1 saat Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi verilmektedir. Bu dersin 7. sınıf müfredatında 1 ünite ve 11. sınıfın müfredatında 1 ünite olmak üzere toplam 2 ünite mezhepler konusuna ayrılmıştır. Fakat bu mezhep üniteleri ne kadar yeterlidir, ne kadar yetersizdir? Öğrencilerin ihtiyaçlarını ne kadar karşılamaktadır? soruları sorularak Din Kültürü dersi üniteleri yeniden ele alınmalıdır. Bilindiği üzere Türkiye deki müslümanların büyük bir kısmı sünnidir. Fakat Türkiye deki Alevi nüfus da Türkiye nüfusunun %6-8 oranı ile yadsınamayacak bir büyüklüktedir. Türkiye de ve Dünya da müslümanlar arasında mezheplerden doğan problemleri anlamak, bu problemleri çözmek açısından hayati önem taşımaktadır. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ders kitaplarındaki ünitelerin doyurucu şekilde yazılması şarttır. Çünkü yapılan araştırmalar ve kendi gözlemlerimiz Din Kültürü öğretmenlerinin büyük bölümünün ders işlerken sadece Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ders kitabını kaynak olarak kullandıklarını göstermektedir. Lise öğrencilerinin mezhep bilgisi ve mezhep algısını konu alan anketimiz İstanbul Anadolu Yakasında bulunan 10 adet ilçede yapılmıştır. Her ilçeden bir tane Düz Lise veya Anadolu Lisesi seçilmiştir. Toplam 933 öğrenci üzerinde uygulanan anketimizden 777 adet anket geçerli sayılmıştır. 156 adet form ise geçersiz sayılmıştır. Bu formların geçersiz sayılmasının sebepleri, bazı formlarda çoğu soruların boş bırakılması, bazı soruların üzerinin çizilmesi veya bilerek yanlış cevaplar verildiğinin tesbit edilmesidir. Alan araştırmaları bugüne ışık tutmaları dolayısı ile hem bugünümüzü anlama ve düzeltme hem de gelecekte yapılacak araştırmalara o gün ile geçmişi kıyaslama imkanı $v

6 vermesi açısından çok değerlidir. Bu araştırmanın da hem bugün, hem de gelecekte faydalı olmasını ümid ediyorum. Doktora öğrenimim boyunca bana rehberlik eden ve bilgileri ile bana yol gösteren değerli hocalarım; tez danışmanım Prof. Dr. Mehmet DALKILIÇ a, tez izleme komitemdeki Prof. Dr. Mazlum UYAR a ve Doç. Dr. Adem ARIKAN a; anket verilerini tablolara dökmeme yardımcı olan Hazel Kavilli ye; okullarında anket uygulamama izin veren ve bana bu konuda yardımcı olan okul müdürleri ve öğretmenlere; araştırmama katılan öğrencilere ve bu süreçte benden desteklerini esirgemeyen aileme teşekkürü bir borç bilirim. Sümeyra TEYMUR GÖREN Mart 2015 $vi

7 İÇİNDEKİLER ÖZ... iii ABSTRACT... iv ÖNSÖZ... İKİNCİ BÖLÜM v TABLOLAR ARAŞTIRMA LİSTESİ ALANI... İLE İLGİLİ BİLGİLER VE BETİMSEL İSTATİSTİKLER xii GRAFİKLER LİSTESİ... xv KISALTMALAR... xvii GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM 42 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE 42 KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.1. MEZHEPLER TARİHİ TEMEL KAVRAMLARI Fırka Mezhep Makale ve Makalat Milel ve Nihal MEZHEPLERİ ORTAYA ÇIKARAN SEBEPLER İTİKADİ MEZHEPLER Haricilik Mürcie Mutezile Şia Ehl-i Sünnet Maturidilik Eşarilik FIKHİ MEZHEPLER Hanefilik Malikilik Şafiilik $vii

8 Hanbelilik Caferilik ALEVİLİK ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İKİNCİ BÖLÜM 72 MEZHEPLER HAKKINDAKİ BİLGİ SEVİYESİ Araştırma Alanı İle İlgİlİ Bİlgİler ve Betİmsel İstatİstİkler ARAŞTIRMA ALANI İLE İLGİLİ BİLGİLER Ataşehir Beykoz Kadıköy Kartal Maltepe Pendik Sancaktepe Sultanbeyli Ümraniye Üsküdar ARAŞTIRMANIN BETİMSEL İSTATİSTİKLERİ Denek Sayısı Öğrencilerin Cinsiyet Dağılımı Öğrencilerin Yaş Dağılımı Öğrencilerin Doğum Yeri Dağılımı Ailenin Gelir Durumu Babaların Eğitim Durumu Annelerin Eğitim Durumu Babaların Meslek Durumu Annelerin Meslek Durumu ANNE VE BABANIN DİNİ DURUMU Anne ve Babanın Dini Eğitim Durumu Ailenin İslam Mezhepleri Konusundaki Bilgi Seviyesi $viii

9 Ailenin Dindarlık Durumu BÖLÜM DEĞERLENDİRMESİ ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 109 Mezhepler HakkIndaki Bİlgİ Sevİyesİ ÖĞRENCİNİN DİNİ BİLGİSİ VE DİNDARLIK DURUMU Öğrencinin Dini Bilgi DÖRDÜNCÜ Seviyesi... BÖLÜM MEZHEPSEL Öğrencilerin HOŞGÖRÜ Dindarlık Durumu DÜZEYİ... VE BUNUN DİN ANLAYIŞINDAKİ DENEKLERİN MEZHEPLERİ DEĞİŞİM SÜRECİNE... ETKİSİ ÖĞRENCİLERİN MEZHEP TANIMI Mezhep Tanımının Cinsiyet Değişkenine Göre Dağılımı Mezhep Tanımının Gelir Durumu Değişkenine Göre Dağılımı Mezhep Tanımının, Ailenin Dini Eğitim Değişkenine Göre Dağılımı Mezhep Tanımının Dini Bilgi Seviyesi Değişkenine Göre Dağılımı Mezhep Kavramının Dindarlık Değişkenine Göre Dağılımı MEZHEPLER KONUSUNDAKİ BİLGİ SEVİYESİ Öğrencilerin İslam Mezhepleri Konsundaki Bilgi Seviyeleri Öğrencilerin Kendi Mezhepleri Hakkındaki Bilgi Seviyeleri Öğrencilerin Bildikleri Mezhepler Öğrencinin Hz. Muhammed in Mezhebi Konusundaki Bilgisi Öğrencilerin Mezhep Bilgisi Düzeyi Öğrencilerin Din ve Mezhep Kavramları Hakkındaki Bilgi Düzeyleri MEZHEP BİLGİSİNİN KAYNAĞI Öğrencilerin Mezhep Bilgisinin Kaynağı Öğrencinin Mezhep Bilgisi Kaynağına Göre Mezhep Tanımı Mezhep Değişkenine Göre Mezhep Bilgisinin Kaynağı Öğrencilerin Mezhep Bilgisini Almak İstedikleri Kaynak Öğrencilerin Dini Konular Hakkında Başvurdukları Kaynak Öğrencilerin Mezhepler Hakkında Yaptıkları Araştırmalar Öğrencilerin Mezhepler Hakkında Okuma Yapma Durumu $ix

10 Öğrenilere Göre Mezhepler İçin Doğru Bilgi Kaynağı MEZHEP ÖĞRETİMİ VE DKAB DERSLERİ Öğrencilere Göre Mezhep Öğretiminin Önemi Öğrencilere Göre Mezhep Ünitelerinin Yeterlilik Durumu ÖĞRENCİLERİN MEZHEP BİLGİSİNİN ÖLÇÜLMESİ BÖLÜM DEĞERLENDİRMESİ DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 164 Mezhepsel Hoşgörü Düzeyİ ve Bunun Dİn Anlayışındakİ Değİşİm Sürecİne Etkİsİ MEZHEPLERE GENEL BAKIŞ Mezhepler Hakkındaki Düşünceler Mezheplerin Doğruluğu Konusundaki Düşünceler Mezhep Değişkenine Göre Mezheplerin Doğruluğuna Bakış Farklı Mezhep Mensuplarının Birlikte İbadet Etmeleri Mezhep Değişkenine Göre Mezheplerin Birlikte İbadet Etmesine Bakış Öğrencilere Göre Müslümanları Birleştirecek Mezhep MEZHEP DEĞİŞTİRMEYE KARŞI TUTUM Öğrencilerin Mezhep Değiştirmeye Bakışı Öğrencilerin Aileden Birisinin Mezhep Değiştirmesine Vereceği Tepki Ailelerin Öğrencilerin Mezhep Değiştirmesine Vereceği Tepki Öğrencinin Eşinin Mezhep Değişmesine Vereceği Tepki FARKLI MEZHEP MENSUPLARI İLE TOPLUMSAL İLİŞKİLER Farklı Mezhepten Bireyler İle Arkadaşlık Kurma Mezhep Değişkenine Göre Farklı Mezhepten Biri İle Arkadaşlık Kurma Farklı Mezhepten Birisi İle Sıra Arkadaşı Olmaya Bakış Farklı Mezhepten Birisi İle Evlenmeye Bakış Sünni-Alevi Evliliklerine Bakış ALEVI-SÜNNİ OLAYLARINA BAKIŞ Sünnilerin Alevilere Karşı Tutumuna Bakış Mezhep Değişkenine Göre Sünnilerin Alevilere Tutumuna Bakış $x

11 Alevilerin Sünnilere Karşı Tutumuna Bakış Mezhep Değişkenine Göre Alevilerin Sünnilere Tutumuna Bakış Öğrenciler Göre Toplumdaki Mezhep Problemlerini Önlemenin Yolları TÜRKİYE DE DİN ANLAYIŞINDAKİ DEĞİŞİM SÜRECİ DEĞERLENDİRME SONUÇ KAYNAKÇA EKLER EK1: MEB Anket Uygulama İzni ÖZGEÇMİŞ $xi

12 TABLOLAR LİSTESİ TABLO 1: İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Müfredatı (2013 Yılı)... 6 TABLO 2: Lise Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Müfredatı (2013 Yılı)... 7 TABLO 3: DKAB Dersi, 7. Sınıf, İslam Düşüncesinde Yorumlar Ünitesi TABLO 4: DKAB Dersi, 11. Sınıf, İslam Düşüncesinde Yorumlar Ünitesi TABLO 5: Anket Uygulanan Okullar TABLO 6: Denek Sayısı TABLO 7: Öğrencilerin Cinsiyet Dağılımı TABLO 8: İstanbul da Bulunan Lise Sayısı ve Lise Öğrenci Sayısı TABLO 9: Deneklerin Yaş Dağılımı TABLO 10: Deneklerin Doğum Yeri Dağılımı TABLO 11: Ailenin Gelir Durumu Dağılımı TABLO 12: Babaların Eğitim Durumu TABLO 13: Türkiye 6 Yaş ve Üstü Erkek Nüfus Eğitim Durumu TABLO 14: Türkiye Geneli Yaş Arası Erkekler Eğitim Durumu TABLO 15: Annelerin Eğitim Durumu TABLO 16: Türkiye 6 Yaş ve Üstü Kadınların Eğitim Durumu TABLO 17: Türkiye, Yaş Arası Kadınların Eğitim Durumu TABLO 18 : Deneklerin Babalarının Meslek Durumu TABLO 19: Annelerin Meslek Durumu TABLO 20: Anne ve Babanın Dini Eğitim Durumu TABLO 21: Ailelerin İslam Mezhepleri Konusundaki Bilgi Seviyesi TABLO 22: Ailelerin Dindarlık Durumu TABLO 23: Öğrencinin Dini Bilgisi Seviyesi TABLO 24: Öğrencilerin Dindarlık Durumu TABLO 25: Öğrencilerin Mezhepleri TABLO 26: Öğrencilerin Mezhep Tanımı TABLO 27: Mezhep Tanımının Cinsiyet Değişkenine Göre Durumu TABLO 28: Mezhep Tanımının Ailelerin Gelir Durumu Değişkenine Göre Dağılımı TABLO 29: Mezhep Tanımının Ailenin Dini Eğitim Durumu Değişkenine Göre Dağılımı TABLO 30: Mezhep Tanımının Dini Bilgi Seviyesi Değişkenine Göre Dağılımı $xii

13 TABLO 31: Mezhep Tanımının Dindarlık Değişkenine Göre Dağılımı TABLO 32: Öğrencinin İslam Mezhepleri Bilgi Seviyesi TABLO 33: Öğrencilerin Kendi Mezhepleri Hakkındaki Bilgi Seviyeleri TABLO 34: Kendi Mezhepleri Hakkındaki Bilgi Seviyelerinin Mezhep Değişkenine Göre Dağılımı TABLO 35: Öğrencilerin Bildikleri Mezhepler TABLO 36: Öğrencinin Hz. Muhammed in Mezhebi Konusundaki Bilgisi TABLO 37: Öğrencilerin Mezhep Bilgisi Düzeyi TABLO 38: Öğrencilerin Din ve Mezhep Kavramları Hakkındaki Bilgi Düzeyleri TABLO 39: Öğrencinin Mezhep Bilgisinin Kaynağı TABLO 40: Öğrencilerin Mezhep Bilgisi Kaynağına Göre Mezhep Tanımı TABLO 41: Öğrencinin Mezhep Değişkenine Göre Mezhep Bilgisinin Kaynağı TABLO 42: Öğrencilerin Mezhep Bilgisini Almak İstedikleri Kaynak TABLO 43: Öğrencilerin Dini Konularda Başvurdukları Kaynak TABLO 44: Öğrencilerin Mezhepler Hakkında Yaptıkları Araştırmalar TABLO 45: Öğrencilerin Mezhepler Hakkında Okuma Yapma Durumu TABLO 46: Öğrencilere Göre Mezhepler İçin Doğru Bilgi Kaynağı TABLO 47: Öğrencilere Göre Mezhep Öğretiminin Önemi TABLO 48: Öğrencilere Göre DKAB Dersleri Mezhep Ünitelerinin Yeterlilik Durumu TABLO 49: Öğrenciye Göre Ailenin Mezhebini Benimseme Zorunluluğu TABLO 50: Öğrencilere Göre Kadınların Eşlerinin Mezhebini Benimseme Zorunluluğu TABLO 51: Öğrencilere Göre Doğulan Mezhepte Kalma Zorunluluğu TABLO 52: Öğrencilere Göre Mezhep Değiştirmenin İmkanı TABLO 53: Öğrencilere Göre Mezhep Değiştirmenin Hükmü TABLO 54: Öğrencilere Göre Mezhep Değiştirme Ayini TABLO 55: Öğrencilere Göre Müslümanların Mezheplere Ayrılmasının Anlamlılığı TABLO 56: Öğrencilere Göre Mezheplerin Dinin Bir Zenginliği Oluşu TABLO 57: Öğrencilerin Mezheplerin Doğruluğu Hakkındaki Düşünceleri TABLO 58: Mezhep Değişkenine Göre Öğrencilerin Mezheplerin Doğruluğuna Bakışları TABLO 59: Farklı Mezhep Mensuplarının Birlikte İbadet Etmeleri Konusundaki Düşünceler TABLO 60: Mezhep Değişkenine Göre Mezheplerin Birlikte İbadet Etmelerine Bakış $xiii

14 TABLO 61: Öğrencilere Göre Bütün Müslümanları Birleştirecek Mezhep TABLO 62: Mezhep Değiştirmeyi Düşünen ve Düşünmeyenlerin Frekans ve Yüzde Değerleri TABLO 63: Mezhep Değişkenine Göre Mezhep Değiştirmeye Bakış TABLO 64: Aileden Birisinin Farklı Mezhebe Geçmesine Öğrencilerin Tepkisi TABLO 65: Ailelerin, Öğrencilerin Mezhep Değiştirmesine Vereceği Tepki TABLO 66: Deneklerin, Eşlerinin Mezhep Değiştirmesine Vereceği Tepki TABLO 67: Farklı Mezhepten Birisi İle Arkadaşlık Kurma Durumu TABLO 68: Mezhep Değişkenine Göre Farklı Mezhepten Bireyler İle Arkadaşlık Kurma Durumu TABLO 69: Farklı Mezhepten Birisi İle Sıra Arkadaşı Olmaya Bakış TABLO 70: Farklı Mezhepten Birisi ile Evlenmeye Bakış TABLO 71: Öğrencilerin Sünni-Alevi Evliliklerine Bakışı TABLO 72: Öğrencilere Göre Sünnilerin Alevilere Karşı Tutumları TABLO 73: Öğrencilere Göre Sünnilerin Alevilere Karşı Tutumları TABLO 74: Öğrencilere Göre Sünnilerin Alevilere Karşı Tutumları TABLO 75: Öğrencilere Göre Sünnilerin Alevilere Karşı Tutumları TABLO 76: Öğrencilere Göre Sünnilerin Alevilere Karşı Tutumları TABLO 77: Mezhep Değişkenine Göre, Sünnilerin Alevilere Karşı Tutumlarına Bakış TABLO 78: Öğrencilere Göre Alevilerin Sünnilere Karşı Tutumları TABLO 79: Öğrencilere Göre Alevilerin Sünnilere Karşı Tutumları TABLO 80: Öğrencilere Göre Alevilerin Sünnilere Karşı Tutumları TABLO 81: Öğrencilere Göre Alevilerin Sünnilere Karşı Tutumları TABLO 82: Öğrencilere Göre Alevilerin Sünnilere Karşı Tutumları TABLO 83: Mezhep Değişkenine Göre Alevilerin Sünnilere Karşı Tutumlarına Bakış TABLO 84: Öğrencilere Göre Toplumdaki Mezhep Problemlerini Önelemenin Yolları TABLO 85: Öğrencilerin Dindarlık Düzeyi ile Ailelerin Dindarlık Düzeyi Karşılaştırması $xiv

15 GRAFİKLER LİSTESİ GRAFİK 1: Yaş Grafiği GRAFİK 2: Deneklerin Doğum Yeri Grafiği GRAFİK 3: Ailelerin Gelir Durumu Grafiği GRAFİK 4: Babaların Eğitim Durumu Grafiği GRAFİK 5: Annelerin Eğitim Durumu Grafiği GRAFİK 6: Babaların Meslek Durumu Grafiği GRAFİK 7 : Annelerin Meslek Durumu Grafiği GRAFİK 8: Anne ve Babanın Dini Eğitim Durumu Grafiği GRAFİK 9: Annem ve Babanın Mezhepler Hakkındaki Bilgi Seviyesine Bakış Grafiği GRAFİK 10: Ailelerin Dindarlık Durumu Grafiği GRAFİK 11: Öğrencinin Dini Bilgi Seviyesi Grafiği GRAFİK 12: Öğrencinin Dindarlık Durumu Grafiği GRAFİK 13: Öğrencilerin Mezhepleri Grafiği GRAFİK 14: Mezhep Tanımı Grafiği GRAFİK 15: Mezhep Tanımının Cinsiyet Değişkenine Göre Dağılımı GRAFİK 16: Mezhep Tanımının Ailelerin Gelir Durumu Değişkenine Göre Dağılımı GRAFİK 17: Mezhep Tanımının Anne veya Babanın Dini Eğitim Durumu Değişkenine Göre Dağılımı GRAFİK 18: Mezhep Tanımının Dini Bilgi Seviyesi Değişkenine Göre Dağılımı GRAFİK 19: Mezhep Tanımının Dindarlık Değişkenine Göre Dağılımı GRAFİK 20: Mezhepler Hakındaki Bilgi Seviyesi Grafiği GRAFİK 21: Deneklerin Kendi Mezhepleri Hakkındaki Bilgi Seviyeleri GRAFİK 22: Mezheplerin Bilinme Yaygınlığı GRAFİK 23: Deneklere Göre Hz. Muhammed in Mezhebi Grafiği GRAFİK 24: Deneklere Göre Mezhepler Hakkındaki Bilgi Seviyeleri Grafiği GRAFİK 25: Din ve Mezhep Kavramları Hakkındaki Önermelere Verilen Yanıtlar GRAFİK 26: Mezhep Bilgisinin Kaynağı Grafiği GRAFİK 27: Öğrencinin Mezhep Bilgisi Kaynağına Göre Mezhep Tanımı GRAFİK 28: Mezhep Bilgisinin Edinilmesi İstenen Kaynaklar Grafiği GRAFİK 29: Dini Konular Hakkında Başvurulan Kaynaklar Garfiği GRAFİK 30: Mezhepler Hakkında Araştırma Yapma Durumu Grafiği GRAFİK 31: Mezhepler Hakkında Kitap Okuma Durumu Grafiği GRAFİK 32: Mezhepler Konusundaki Doğru Bilgi Kaynakları Grafiği GRAFİK 33: Mezhep Öğretiminin Önemi Grafiği GRAFİK 34: DKAB Derslerindeki Mezhep Öğretiminin Yeterliği Grafiği GRAFİK 35: Mezhep Bilgisini Ölçmeye Dair Önermelere Verilen Cevaplar $xv

16 GRAFİK 36: Öğrencilere Göre Müslümanların Mezheplere Ayrılmasının Anlamlılığı GRAFİK 37: Öğrencilere Göre Mezheplerin Dinin Bir Zenginliği Oluşu GRAFİK 38: Mezheplerin Doğruluğu Konusundaki Önermelere Verilen Cevaplar GRAFİK 39: Mezhep Mensuplarının Birlikte İbadet Etmeleri Konusundaki Düşünceler GRAFİK 40: Bütün Dünya Müslümanlarını Birleştirecek Mezhep Grafiği GRAFİK 41: Mezhep Değiştirmeye Bakış Grafiği GRAFİK 42: Mezhep Değiştirmeye Olumlu Bakanların Görüşleri GRAFİK 43: Mezhep Değiştirmeye Olumsuz Bakanların Düşünceleri GRAFİK 44: Aileden Birisinin Mezhep Değiştirmesine Karşı Tepkiler GRAFİK 45: Ailelerin Mezhep Değiştirmeye Vereceği Tepkiler GRAFİK 46: Eşinin Mezhep Değiştirmesine Verilecek Tepkiler GRAFİK 47: Farklı Mezhep Mensupları İle Arkadaşlık Kurma Durumu GRAFİK 48: Arkadaşının Farklı Mezhepten Olduğunu Öğrenince Verilecek Tepkiler GRAFİK 49: Farklı Mezhepten Birisi İle Evlenmeye Bakış Grafiği GRAFİK 50: Sünni-Alevi Evliliklerine Bakış Grafiği GRAFİK 51: Toplumdaki Sünnilerin Alevilere Bakışı Hakkındaki Düşünceler GRAFİK 52: Öğrencilere Göre Sünnilerin Alevilere Karşı Tutumları GRAFİK 53: Mezhep Değişkenine Göre Sünnilerin Alevilere Tumuna bakış GRAFİK 54: Toplumdaki Alevilerin Sünnilere Bakışı Hakkındaki Düşünceler GRAFİK 55: Öğrencilere Göre Alevilerin Sünnilere Karşı Tutumları GRAFİK 56: Mezhep Değişkenine Göre Alevilerin Sünnilere Karşı Tutumlarına Bakış GRAFİK 57: İslam Dünyasındaki Mezhep Problemlerini Önlemenin Yolları Hakkında Görüşler Grafiği $xvi

17 KISALTMALAR %: a.g.a: a.g.e: a.g.m: a.g.t: AÜİFD: Bkz: C. : Çev. : DKAB: Ens: f: Haz: İ.Ü. : MEB: MÜİFD: n: Ünv: s: SPSS: Yay: Yüzde Adı geçen araştırma Adı geçen eser Adı geçen makale Adı geçen tez Ankara Ünv. İlahiyat Fakültesi Dergisi Bakınız Cilt Çeviren Din Kültürü ve Alhak Bilgisi Enstitü frekans Hazırlayan İstanbul Üniversitesi Milli Eğitim akanlığı Marmara Ünv. İlahiyat Fakültesi Dergisi sayı Üniversite Sayfa Statistical Package for the Social Sciences Yayıncılık $xvii

18 GİRİŞ ARAŞTIRMANIN AMACI VE YÖNTEMİ Mezhep kelimesi sözlükte gidilen yol anlamına gelmektedir. eş-şehristani, el-milel ve n-nihal adlı eserinde Mezhep kelimesinden bir kavram olarak söz ederken; ümmet imamlarından bir tanesinin dinin usullerinden birisi konusunda diğerlerinden ayrılması durumunda, onun makalesinin mezhep, cemaatinin ise fırka olarak kabul edilmesi gerektiğini ifade eder. 1 İslam ın itikadi ve ameli sahadaki düşünce ekolleri diyebileceğimiz mezhepler, dinin anlaşılma biçimleri ile ilgili beşeri tezahürlerdir. 2 Eğitim, en geniş anlamı ile insan yetiştirme süreci olarak tanımlanır. Daha dar ve belirgin anlamda ise eğitim insanda istenilen davranışları oluşturma süreci olarak tanımlanmaktadır. Eğitim, insan varlığının derinliklerine ve özüne kök salan tutumları, davranışları, hayat felsefesini, hayatın anlamını, görevini ve sorumluluklarını, süregelen insan kültürüyle yoğurarak, bireyde ve toplumda değişme ve oluşmalar meydana getirme sürecidir. 3 Cumhuriyet döneminden önce eğitim-öğretim faaliyetleri çok farklı okullarda, çok farklı müfredatlar uygulanarak yapılıyordu. Özellikle din eğitimi tekke, zaviye ve medreselerde birbirinden çok farklı şekillerde verilmekteydi. Cumhuriyetin ilanının ardından her alanda olduğu gibi eğitimde de köklü değiştikliklere gidildi. 3 Mart 1924 yılında çıkarılan Tevhid-i Tedrisat kanunu ile Türkiye de eğitim öğretim faaliyetleri MEB tarafından yürütülmeye başlandı. 4 1 Muhammed Abdulkerim eş-şehristani, el-milel ve n-nihal, Terc: Prof Dr. Mustafa Öz, Ensar Neşriyat, İstanbul 2005, s Bekir Topaloğlu, Fırka, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1996, C: 13, s: 35 3 Osman Eğri, Eğitimin Genel Amaçları Açısından Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersleri, AÜIFD, Cilt XLIV, Sayı 1, s. 271 Fatih Kurt, 1982, 1992, ve 2000 İlköğretim Okulları Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi 4 Müfredatlarının Mukayesesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002, s. 2 $1

19 Din eğitimi Cumhuriyet Tarihi boyunca eğitim sistemimiz içerisinde en çok tartışılan konulardan bir tanesi olmuştur. Bazen zorunlu olmuş, bazen tamamen müfredattan kaldırılmış, bazen de isteğe bağlı olarak okutulmuştur. Milli eğitimde din dersleri dönemine göre birtakım uygulamalara maruz kalmıştır. Bu bağlamda Din Eğitimi uygulamalarına kısaca göz atmak konunun işlenişi açısından oldukça önemlidir. Din eğitiminin Cumhuriyet tarihinden günümüze kadar geçirdiği macerayı Prof. Dr. Mustafa Öcal şu şekilde anlatmaktadır: Tevhid-i tedrisat kanununun yürürlüğe girmesinden sonra, 1924 te liselerin, 1972 de de ortaokulların, yılları arasında da ilkokullarla öğretmen okullarının programları arasından kademeli olarak Din Bilgisi dersleri çıkarılmıştır. Diğer taraftan 1924 te İmam ve Hatip Mektepleri 1930 da resmen, 1932 de fiilen kapatılmıştır. İlahiyat Fakültesi ise 1933 te kapatılmıştır yılına kadar Milli Eğitim sistemi içerisinde dini eğitim ve öğretim yaptıran herhangi bir okula yer verilmediği gibi, okul programları arasında da dini herhangi bir derse yer verilmemiştir. Bu alanda, yani din eğitimi ve öğretimi ile dini hayat açısından çok sıkıntılı yıllar yaşandıktan sonra, demokrasiye geçiş hareketlerinin sonucunda din bilgisi dersleri yine kademeli olarak okul programları arasında tekrar yer almaya başlamıştır da ilkokul, 1956 da ortaokul ve 1967 de ise liselere Din Bilgisi dersi konulmuştur. Bu dersler, okutuldukları her sınıfta isteğe bağlı ve haftada 1 saat olarak yer almıştır öğretim yılından itibaren ilkokul 4. sınıftan başlayıp, bütün ortaokullar ile liselerde zorunlu olarak okutulmak üzere bir de Ahlak dersi programa alınmıştır. Bu dersin haftalık süresi ise yine 1 saat olarak belirlenmiştir. 12 Eylül 1980 askeri harekatını gerçekleştirenler, yeni anayasayı hazırlatırken Din Bilgisi ve Ahlak dersleri yine gündeme geldi. Uzun tartışmalar sonucu, ilginç bir gelişme oldu de onaylanan anayasanın 24. maddesinde Din Bilgisi ve Ahlak $2

20 Derslerinin birleştirilerek okutulacağı anlamına gelen şu ifade yer aldı; Din Kültürü ve Ahlak Öğretimi ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. Böylelikle ilk defa bir ders ismen anayasada yer almış oldu. 5 Cumhuriyetin ilanından sonra Türkiye nin laik bir ülke oluşu kanunlarla güvence altına alınmıştır. İşte bu laiklik ilkesi günümüze kadar resmi okullarda din eğitiminin nasıl verilmesi gerektiği sorusunu gündeme getirmiştir. Bu probleme çözüm olarak geçmişten günümüze kadar, din dersinin tamamen müfredattan kaldırılması, din dersinin seçimlik olması veya din dersinin zorunlu olması gibi çeşitli yöntemler denenmiştir. Hali hazırda uygulanan eğitim-öğretim müfredatlarında ise Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi, ortaokul 4. sınıftan 8. sınıfa kadar haftada 2 saat, liselerde ise 9. sınıftan 12. sınıfa kadar haftada 1 saat olarak okutulmaktadır. Din eğitiminin okullarda nasıl okutulacağı konusunun yanı sıra, dersin içeriğinin ne olacağı da oldukça önemli bir konudur. Din derslerinin içeriği, hangi sınıflarda hangi konuların okutulacağı, konular okutulurken hangi yönetem ve tekniklerin kullanılması gerektiği ciddiyetle üzerinde durulması gereken bir husustur. Bu bağlamda toplumdaki dini yorumlama biçimlerinin öğrenciler üzerindeki etkileri veya mezhep algısı önemli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Prof. Dr. Hasan Onat Türkiye de din alanında oluşan bilgi kirliliği ve problemlere güncel olayları okuyarak çözüm bulmaya çalışırken şunları söylemektedir: Dinin bir sorun haline gelmesi yaklaşık iki asırdır Türk aydınının dinin en azından sosyal bir realite olduğunu görememesinin, devletin yanlış politikaları sonucu din alanında ortaya çıkan ciddi bilgi boşluğunun, değerler alanındaki erozyonun, hızlı sosyo-kültürel değişimin doğal sonucudur. Türkiye de neredeyse iki asırdır din alanı, ya yersiz ve zamansız müdahelelerle tedirgin edilmiş ya da kendi kaderine terk edilmiştir. Bu durumun dini cemaatlere ve tarikat gruplarına taban bulabilecekleri uygun bir ortam Mustafa Öcal, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Derslerinde Ulaşılması Gereken Hedefler ve Gerçekleşme 5 Oranları, Orta Dereceleri Okullarda Yürütülen Din Eğitim - Öğretiminin Problemleri Sempozyumu, Akabe Kitapevi, Kayseri 1998, s. 101 $3

21 hazırlamıştır. Kuran ı sadece yüzünden okunmasını amaç edinen Süleymancılık, böyle bir ortamda yeşermiştir. Sait Nursi nin görüşleri çerçevesinde, onun eserlerini okuyarak İslam ı öğrenmek isteyen kimselerin meydana getirdiği Nurculuk bu boşluğun ürünüdür. 6 Türkiye nin din alanında bir yeniden yapılanma sürecinin eşiğinde olduğunu savunan Hasan Onat, bunun dini alanda doğru bilginin peşinde olan insanların sorgulamaları sonucu oluşacağını düşünmektedir. Türkiye, din alanında bir yeniden yapılanma sürecinin eşiğindedir. Din alanının tartışmaya açılmış olması, geleneğin din gibi algılandığı yaygın din anlayışının süratle çözülmesine sebep olmaktadır. 7 Mezhepler din alanındaki bu sorgulama ve neticesinde gerçekleşecek olan yeniden yapılanmanın önemli bir parçasıdır. Bunu iyi tahlil etmek, bilimsel araştırmalar yaparak bu konuda toplumun hangi noktada olduğunu görmek süreci doğru şekilde yönetmek açısından hayati önem taşımaktadır. a. Araştırmanın Amacı Araştırmamızın amacı liselerde okuyan yaş gurubu öğrencilerin İslam Mezhepleri hakkındaki bilgisini ölçmek ve bundan da öte, bu bireylerin diğer mezhepelere bakış açısını ve hoşgörü düzeyini öğrenmektir. Başka bir ifadeyle günümüz Türkiye sinde toplumun genç kuşağını oluşturan yaş grubu liseli gençlerin din anlayışı, özellikle de mezhep inancı bağlamında birlikte yaşama anlayışını ortaya çıkarmaktır. Günümüzde uygulanan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinde, ortaokul 7. sınıfta mezhepler ile ilgili 1 ünite bulunmaktadır. 8 Yani liseye gelen bir öğrencinin mezhep kavramı ve temel İslam Mezhepleri hakkında bir ön bilgisinin olduğu düşünmek yanlış olmaz. 6 Hasan Onat, Türkiye de Din Anlayışında Değişim Süreci, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2003, s Hasan Onat, a.g.e, s. 125 Dr. Mehmet Akgül, Dri Ramazan Yıldırım, Abdullah Albayrak, Abdullah Çatal, Turgut Çiftçi, Dr. 8 Ahmet Ekşi, Ahmet Kara, Hüseyin Paça, Ekrem Özbay, Musa Şimşekçakan, Ali sacit Türker, 7. Sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı, MEB Yayınları 5. Baskı, 2012, s $4

22 Lise Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi müfredatlarında ise mezhep ünitesi 11. sınıfta yer almaktadır. Bu ünitede müslümanların neden mezheplere ayrıldığı kısaca anlatılmakta, daha sonra Hanifilik, Maliklik, Şafiilik, Hanbelilik ve Caferilik ten kısaca söz edilmektedir. Fıkhi mezheplerden sonra itikadi mezhepler (Haricilik, Mutezile, Şiilik, Eşarilik, Maturidilik) de ilk ortaya çıkan mezhepten itibaren sırayla, kısaca özetlenerek anlatılmaktadır. 9 Araştırmamızın bir amacı da Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinde yer alan mezheplerle ilgili konuların öğrenciler üzerinde ne kadar faydalı olduğunu bir anlamda ölçmektir. Zira bu ünitelerin amacı öğrencilerin mezhepleri öğrenmesi ve mezheplere dinin bir zenginliği olarak bakılmasının sağlanmasıdır. Acaba yaş gurubu gençlerimiz İslam mezheplerini ne kadar bilmektedir ve diğer mezheplere karşı neler düşünmekte, neler hissetmektedir? Bu araştırmada söz edilen sorulara cevap bulunmaya çalışılacaktır. Cumhuriyet tarihinden itibaren zorunlu, seçimlik gibi çeşitli şekillerde okutulan Din derslerinin içeriği önemle üzerinde durumlası gereken bir husustur. Zira içerik bu derslerin zorunlu olup olmamasından bizce çok daha önemlidir. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi müfredatları çok uzun yıllar boyunca hep aynı kalmıştır. Fakat 2000 yılından sonra eğitim-öğretimde yeni anlayışların ülkemize gelmesi ile birlikte, bu derslerin müfredatlarında da bir takım değişiklikler yapılmıştır. Bazı üniterler bölünmüş, bazılarının sınıf düzeyi değişmiştir. 10 Aşağıdaki tabloda günümüzde İlköğretim okulları 4-8. sınıflarda okutulan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ders müfredatları yer almaktadır: 9 Eyüp Koç, Musa Şimşekçakan, Mehmet Baydaş, Dr. Eşref Altaş, 1. Sınıf Din Kültürü e Ahlak Bilgisi Ders Kitabı, MEB Yayınları 1. Baskı, 2012, s Fatih Kurt, a.g.e., İstanbul 2002 $5

23 TABLO 1: İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Müfredatı (2013 Yılı) 11 Öğrenme Alanları İnanç Üniteler 4. Sınıf 5. Sınıf 6. Sınıf 7. Sınıf 8. Sınıf Din ve Ahlak Hakkında Neler Biliyorum? Allah İnancı Peygamberlere ve İlahi Kitaplara İnanç Melek ve Ahiret İnancı Kaza ve Kader İbadet Temiz Olalım İbadet Konusunda Bilgilenelim Namaz İbadeti Oruç İbadeti Zekat, Hac ve Kurban İbadeti Hz. Muhammed Hz. Muhammedi Tanıyalım Hz. Muhammed ve Aile Hayatı Son PEygamber Hz. Muhammed Bir İnsan ve Peygamber Olarak Hz. Muhammed Hz. Muhammed in Hayatından Örnek Davranışlar Kuran ve Yorumu Kuran-ı Kerim i Tanıyalım Kuran-ı Kerim in Eğitici Nitelikleri Kuran-ı Kerim in Ana Konuları İslam Düşüncesinde Yorumlar Kuran da Bilgi ve Akıl Ahlak Sevgi, Dostluk ve Kardeşlik Sevinç ve Üzüntülerimizi Paylaşalım İslam ın Sakınılmasını İstediği Bazı Davranışlar Din ve Güzel Ahlak İslam Dinine Göre Kötü Alışkanlıklar Din ve Kültür Aile ve Din Vatanımızı ve Milletimizi Seviyoruz İslamiyet ve Türkler Kültürümüz ve Din Dinler ve Evrensel Öğütleri Görüldüğü gibi mezheplerin anlatıldığı İslam Düşüncesinde Yorumlar ünitesi, 7. sınıf müfredat programında 4. ünite olarak yer almaktadır. Bu ünite Kuran ve Yorumu öğrenme alanı içerisinde değerlendirilmiştir. Dr. Mehmet Akgül, Abdullah Albayrak, Musfata Aldı, Abdulah Çatal, Turgut Çiftçi, Fatih Demirci, Dr. 11 Ahmet Ekşi, Ahmet Kara, Eyüp Koç, Ekrem Özbay, Hüseyin Paça, Musa Şimşekçakan, Ali Sacit Türker, İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 4. Sınıf, MEB Devlet Kitapları 5. Baskı, 2012; Dr. Mehmet Akgül, Dr. Ramazan Yıldırım, Abdullah Albayrak, Mustafa Aldı, Abdullah Çatal, Turgut Çiftçi, Fatih Demirci, Ahmet Kara, Eyüp Koç, Ekrem Özbay, Hüseyin Paça, Ali Sacit Türker, İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 5. Sınıf, MEB Devlet Kitapları, Beşinci Baskı, 2012; Dr. Mehmet Akgül, Dr. Ramazan Yıldırım, Abdullah Albayrak, Abdullah Çatal, Turgut Çiftçi, Ahmet Kara, Eyüp Koç, Ekrem Özbay, Hüseyin Paça, Ali Sacit Türker, Musa Şimşekçakan, İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 6. Sınıf, MEB Devlet Kitapları, Beşinci Baskı, 2012; Dr. Mehmet Akgül, Dri Ramazan Yıldırım, Abdullah Albayrak, Abdullah Çatal, Turgut Çiftçi, Dr. Ahmet Ekşi, Ahmet Kara, Hüseyin Paça, Ekrem Özbay, Musa Şimşekçakan, Ali sacit Türker, İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 7. Sınıf, MEB Yayınları 5. Baskı, Beşinci Baskı, 2012; Dr. Mehmet Akgül, Dri Ramazan Yıldırım, Abdullah Albayrak, Abdullah Çatal, Turgut Çiftçi, Dr. Ahmet Ekşi, Ahmet Kara, Eyüp Koç, Hüseyin Paça, Musa Şimşekçakan, Ali sacit Türker, İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 8. Sınıf, MEB Yayınları 5. Baskı, Beşinci Baskı, 2012 $6

24 Liselerde haftalık 1 saat okutulan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ders müfredatı ise şu şekildedir: TABLO 2: Lise Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Müfredatı (2013 Yılı) 12 Öğrenme Alanları Üniteler 9. Sınıf 10. Sınıf 11. Sınıf 12. Sınıf İnanç İnsan ve Din Allah İnancı İnsan ve KAderi Dünya Hayatı ve Ahiret İbadet Temizlik ve İbadet İslam da İbadetler İslam da İbadetlerde İlkeler ve İbadetlerin Faydaları Dinlerde İbadetler Hz. Muhammed Vahiy ve Akıl Ahlak ve Değerler Hz. Muhammed in Hayatı Kuran ve Ana Konuları Değerler ve Aile Kuran a Göre Hz. Muhammed Kuran ve Yorumu Haklar, Özgürlükler ve Din Hz. Muhammed in Örnekliği İslam Düşüncesinde Yorumlar Aile ve Din Din ve LAiklik Laiklik ve Din Atatürk ve Din Atatürk ve Cumhuriyet Döneminde Din Hizmetleri Din, Kültür ve Medeniyet Hz. Muhammed i Anlama İslam Düşüncesinde Tasavvufi Yorumlar İslam ve Barış Atatürk ve Din Öğretimi İslamiyet ve Türkler İslam ve Bilim İslam ve Estetik Yaşayan Dinler ve Benzer Özellikleri Bu müfredatlardaki her bir bilgi alanı İlahiyat Fakültelerinin farklı uzmanlık alanları ile ilgilidir. Dolayısıyla her birisi için farklı bir ders anlatma, işleme, değerlendirme vs. çalışmaları yapılmalıdır. Bizim uzmanlık alanımız ve tezimizin konusu İslam Mezhepler Tarihi alanı ile ilgili olduğu için, tezimiz esnasında bizim alanımızı ilgilendiren üniteler ile ilgileneceğiz. 12 Dr. Ahmet Türkan, Dr. Ramazan Şahan, Ahmet Meydan, Ali Sacit Türker, MEB Devlet Kitapları, 2012; Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 10. Sınıf, Dr. Ahmet Ekşi, Ahmet Yapıcı, Ekrem Özbay, Dr. Mehmet Akgül, 2012; Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 11. Sınıf,Eyüp Koç, Musa Şimşekçakan, Mehmet Baydaş, Dr. Eşref Altaş, Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 9. Sınıf, MEB Devlet Kitapları, 2012; Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 12. Sınıf, Dr. Mehmet Akgül, Ahmet Kara, Abdullah Albayrak, Eyüp Koç, Abdullah Çatal, Hüseyin Paça, Turgut Çiftçi, Ahmet Ekşi, Ali Sacit Türker, Dr. Ramazan Yıldırım, 2012 $7

25 1982 yılında Din Dersleri anayasa ile zorunlu hale getirildikten sonra bu derslerin işlenişinde nasıl bir yaklaşım uygulanması gerektiğine ilişkin tartışmalar yaşanmıştır. Din Derslerinin mezhepler üstü bir yaklaşım ile işlenmesi gerektiğini savunan önemli kişilerden biri de Prof. Dr. Beyaz Bilgin dir. Prof. Dr. Beyaz Bilgin, mezhepler üstü yaklaşımın önemini şu şekilde anlatmaktadır: Türkiye nin eğitim politikası ve İslam dininin bütünlüğü açısından Din Dersleri devletin okullarında mezhepler üstü olarak öğretim yapılmak durumundadır. İslam dini, Allah a ve Ahiret gününe inanmada bütün insanları birleştirmeyi amaçlamış bir dindir ve bu özelliği ile evrenseldir. Müslümanların bu özelliği görmezden gelerek, mezhep ayrılığını din birliğinden üstün tutmaları, İslam dininin ruhuna aykırıdır. Mezheplerin doğuşu ve gelişmesi ile ilgili araştırmalar göstermiştir ki, mezhepler çok sayıda müstehzi alimin bulunduğu dönemlerde ortaya çıkan aşırı bölünmeyi önlemek amacı ile teşvik edilmiştir. Herkesin belli mezheplerde toplanması istenmiştir. Fakat teşvik sonucu belli mezheplerde toplanma ile başlayan mezhepçilik öyle güçlenmiştir ki, mezhepler ayrı dinler gibi olmuştur. Mezheplerin neliği, doğuşu ve gelişmesi ile ilgili bilgilerin yaygınlaşması ve İslam dinini telkin ettiği evrensel görüşün işlenmesinden hem milli hem dini birlik ve bütünlük açısından olumlu sonuçlar alınacağı umulabilir. İslam dininin öğretiminde veya aile içinde, yaygın eğitimde ayrıntılara girilebilir yılında yapılan Liselerde Din Dersleri araştırmasında, mezhep ayrılığı öğretmenlerin problem olarak üzerinde en az durduğu konu olmuştur yılında Ankara liselerine uygulanan araştırmada da, mezhep ayrılığının Din Dersini farklı yönde etkilediği tesbit edilmiştir. Mesela alevi ailelerin çoğunlukla bulunduğu bir semtin lisesinde, din dersi öğretmeni şöyle demişti; Bu okulda Din Dersini okuma oranı yüksektir. (Din dersinin isteğe bağlı olduğu dönem.) Çünkü bu bölgede alevi aileler çoğunluktadır. Alevi aileler çok dindar oluyorlar ve çocuklarının muhakkak din dersi okumasını istiyorlar. Aynı durumun olduğu başka bir lisede ise Din Dersi öğretmeni şöyle söylemişti; Bu okulda din dersini okuma oranı düşüktür. Çünkü alevi 13 Beyza Bilgin, Din Bilimi ve Din Dersi, Ankara İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1988, s. 73 $8

26 aileler çocuklarını din dersine göndermemektedirler. Buradan şöyle bir sonuç çıkarmıştım: Demek ki mezhep ayrılığı din dersine ilgiyi tek başına belirleyen bir faktör değildir. Onu belirleyen başka sebepler de vardır. Mezhep ayrılıkları ile ilgili durumların çok yönlü olarak incelenmesi gereklidir. Bu incelemeler yapılıncaya kadar doğru yorumlarda bulunulması beklenmez. 14 Son yıllarda mezhep ayrılıkları ideolojik amaçla kullanılmak istendiği de bir gerçektir. Bunun görmezlikten gelinmesi sağlıklı bir gelişmeye götürmez. Fakat mezhepleri birbirine yaklaştırıcı bir eğitim, sağlıklı bir gelişmeye götürecektir. 15 Görüldüğü gibi Beyza Bilgin in yıllar öncesine ait bu düşünce ve görüşleri o günden itibaren hazırlanan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ders müfredatlarına yansımıştır. Günümüzde dahi Din Kültürü ders kitapları bu bakış açısıyla yazılmaktadır. Fakat sorulması gereken asıl soru şudur: Mezhepler arasındaki birliğin bu kadar önemli olduğu, o dönemde bile Alevi vatandaşların din derslerine karşı ortak bir tutum takınmadığı, mezhep tartışmalarının her daim gündemde olduğu bir çerçevede yapılan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi programlarına neden mezhepleri doğru şekilde anlatan üniteler konulmamıştır? Mezhepleri doğru şekilde öğretmeden mezhepsel hoşgörü sağlanabilir mi? Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi müfredat programı 1982 yılında bir kere oluşturulduktan sonra, 2000 yılına kadar neredeyse hiç değişmemiştir. Bu dönemde Din Kültürü derslerinde mezhepler ile alakalı herhangi bir konu yoktur yılında hazırlanan Din dersi müfredatlarına 8. sınıflarda okutulmak üzere Dindeki Anlayış Farklılıkları başlıklı bir ünite konulmuştur. Daha sonra 2007 yılında müfredat değişmiş ve bu ünite 8. sınıf programından alınarak, 7. sınıf programına yerleştirilmiştir. Bu ünite daha önce de belirttiğimiz gibi Liselerde 11. sınıfta okutulmaktadır. Türkiye deki din anlayışı ve dini yaşama tarzı çok hızlı bir şekilde değişmektedir. Bunun birçok nedeni vardır. Bunlardan önemli bir tanesi de teknolojinin çok hızlı 14 Beyza Bilgin, a.g.e., s Beyza Bilgin, a.g.e., s. 74 $9

27 şekilde gelişmesi, dolayısıyla farklı toplumlarla iletişim ve etkileşimin çok kolay olmasıdır. Örneğin dünyanın öbür ucunda yapılan bir müzik albümü Türkiye deki insanlara aynı gün içinde ulaşabiliyor veya Avrupa da, Amerika da, Uzak Doğu da çekilen bir dizi film Türkiye de çok ciddi bir takipçi sayısına ulaşabiliyor. Aynı şekilde dünyanın herhangi bir yerine yatarılan bir moda akımı Türkiye de de fırtınalar estiriyor. Bunlar din anlayışı ve dinin yaşayış biçiminin değişmesinin önemli etkenlerindendir. Türkiye de yaşanan bu dini yaşayış ve din anlayışındaki değişimlerde, mezhep unsuru değişimin neresinde durmaktadır? Mezhepler bu değişimi etkileyen olgular mıdır, yoksa bundan etkilenen olgular mı? Günümüzde yaşanan olaylar mezheplere bakış açısının ve mezhepler arasındaki etkileşimin de değiştiğini göstermektedir. Örneğin Cami ve Cemevini aynı kampüste birleştirecek bir projenin gündeme gelmesi değişimin varlığını desteklemektedir. Bu değişimin nereden nereye geldiğini ve ileride nereye varacağını hesaplamak ciddi bilimsel araştırmalar yapmayı gerektirmektedir. b. Araştırmanın Önemi Milli Eğitim Bakanlığı lise Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim kılavuzunda din dersinin amaçlarından ikisini şu şekilde sıralamıştır; 1- İnsanlık tarihi boyunca birey ve toplum üzerinde etkili olan dinin, doğru anlaşılmasına ve yorumlanmasına katkıda bulunulmak. 2- Öğrencilerin inanç ve kültür dünyalarına genişlik kazandırmak ve başka dinden olanlara karşı daha hoşgörülü ve anlayışlı davranışlarda bulunmalarını sağlamak amacıyla diğer dinler hakkında genel bilgileri vermek. 16 Din eğitimimin temel amaçlarının arasında yukarıda da ifade edildiği üzere, dinin doğru anlaşılmasının ve öteki din ve inançlara hoşgörülü olunmasını sağlamanın önemini 16 MEB, Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı, Devlet Kitapları Müdürlüğü, MEB Devlet Kitapları, Ankara 2010, s. 11 $10

28 tartışılamaz. Ancak günümüzde din açısından toplumsal alanda yaşanan tek problem dinler arası tartışmalar değildir. Maalesef ondan daha önemli olan bir problem de mezhepler arası tartışmalar ve kavgalardır. 21. yüzyıl Türkiye sinde başta Alevi-Sünni tartışmaları olmak üzere, mezhep mensupları arasındaki anlaşmazlıklar önemli bir problemdir. Çocukların dini eğitimi okullarda 4. sınıftan itibaren haftada 2 saat olarak, 9. sınıftan itibaren ise haftada 1 saat olarak 12. sınıfa kadar devam etmektedir. Bu durumda bir öğrenci 5. sınıftan itibaren yılda 56 saat olmak üzere, 4-8. sınıflar arasında toplam 280 saat, sınıflar arasında ise toplam 112 saat Din Dersi okumaktadır. Bu sayı toplamda 336 saat ile oldukça ciddi bir rakama tekabül etmektedir. Peki bu 336 saat dersin kaç saati mezheplere ayrılmaktadır? Mezhep tartışmaları Türkiye gündeminin önemli bir yerini teşkil ederken, din eğitiminde mezheplerin yerinin arttırılması ve mezhep ünitelerinin kalitesinin güçlendirilmesi gerekmez mi? Araştırmamız lise düzeyindeki öğrencilerin mezhep bilgisini ve bu gençlerin diğer mezheplere bakış açılarını ve hoşgörü düzeylerini anlamaya yöneliktir. Böylece hem din derslerindeki mezhep ünitelerinin faydalı olup olmadığı ortaya konulacak, hem de bu yaştaki çocukların hoşgörü düzeyleri ölçülerek diğer yaş gurupları ile mukayese etme imkanı ortaya çıkacaktır. Günümüzde dini konulu araştırmalarda maalesef anket metodu çok fazla kullanılmamaktadır. Anketlerin yanılma ihtimallerinin olması, anketi cevaplayanların gerçek düşünce ve kanaatlerini ortaya koymamaları gibi risklerinin olması araştırmacıları anket çalışması yapmaktan alıkoymuştur. Özellikle ilahiyat fakültelerinde yapılan tezler, makaleler ve diğer yayınlar incelendiğinde bunların çoğunun geçmişe yönelik konuları ele aldığı görülecektir. Halbuki hali hazırda yaşayan toplumun dini inançları, dine bakış açıları, kanaat ve görüşleri de çok önemlidir. İşte bunu tesbit etmek ancak anket çalışmaları yapmaya bağlıdır. $11

29 Anket çalışmalarının diğer bir faydası da toplumun geçirdiği aşamaları ve değişimini izleme imkanı vermesidir. Belli periyodlarla yapılacak olan anket çalışmaları toplumun hangi yönde değiştiğini, dini anlayışın nereden nereye geldiğini ve kırılma noktalarını ortaya koyacaktır. Prof. Dr. Mustafa Öcal, 1989 yılında Günümüz Din Bilimleri Araştırmaları ve Problemleri Sempozyumu nda sunduğu bildirisinde din bilimleri araştırmalarında anketin önemini şu şekilde dile getirmiştir: Son yıllarda basında sık sık yer alan ve kamuoyu yoklaması adıyla birtakım yayınlar yapılmaktadır. Bu tür kamuoyu yoklamalarında ya din ve dini konulara hiç yer verilmemekte veya öyle kişilere öylesine sorular yöneltilmektedir ki, sonuç beklenenden veya olması gerekenden çok farklı çıkabilmektedir. Yahut da, bile bile olumsuz sonuçların elde edilebileceği kişlere ve olumsuz cevaplar alınabilecek şekilde sorular yöneltilmektedir. Üstelik bu tür araştırmaları yürütenler de çoğu zaman o konunun uzmanı olmayan, rastgele kişilerdir. Elde edilen sonuçlar basında yayımlanırken, dini açıdan hiç de yetkili olmayan kişilerin görüşleri, sanki dinin temel esaslarındanmış gibi yorumlanarak yansıtılabilmektedir. Bütün bunlara karşı yaptığımız şey ise; bulunduğumuz yerden ve mümkün olduğu kadar alçak sesle kendi kendimize memnuniyetsizliğimizi dile getirmekten ibarettir. Böylesine olumsuz yayınları kendi kendimize ve kısık sesle eleştireceğimiz yerde, kendimiz ciddi ve geniş kapsamlı birtakım araştırmalar yapsak veya yaptırsak daha isabetli olmaz mı? 17 Öcal anket çalışmalarının önemini yukarıdaki sözlerle ifade ettikten sonra kendimizi yanıltıcı birtakım kanaatlere sahip olduğumuzdan yakınarak bunların düzeltilmesinin ancak anket metodunun kullanılması ile mümkün olabileceğini söylemektedir ve kendi yaptığı bir çalışmayı örnek olarak şu şekilde sunmaktadır: 17 Mustafa Öcal, Din Bilimleri Araştırmalarında Anketli Çalışmaların Önemi, Günümüz Din Bilimleri ve Araştırmaları Sempozyumu (27-30 Haziran 1989), Samsun 1989, s. 167 $12

30 Gerek toplumun bazı kesimlerinde ve gerekse fakültelerimizin öğretim elemanları ve öğrencileri arasında, İlahiyat Fakültelerine karşı gençlerin bir ilgisizliğinden bahsedilir. Ayrıca, en düşük puanlarla bu fakültelere girilebildiğinden söz edilir. Acaba, bütün bu tahmin ve kanaatlar doğru mudur? Sorunun cevabını yaklaşık üç yıllık bir çalışma sonucu ortaya koyduk: ve 1985 yılları, aralarından İlahiyat Fakültelerinin de bulunduğu öğretmen yetiştiren 31 fakülte ve yüksek okula kayıt hakkı kazanan toplam öğrencinin tercih sıralarını ve puanlarını inceledik. Öğrencilerin tercih sıraları incelenen fakülte ve yüksek okulların kendi içerisindeki ayrı ayrı bölümlerin toplamı 133 tür. Bu kadar bölüm içerisinde İstanbul İlahiyat Fakültesine, 1. tercihler bakımından olan ilgi %22,53 lük bir oranla ilk sırayı almaktadır. İkinci sıradaki Bursa Eğitim Fakültesi İngilizce Öğretmenliği bölümüne 1. tercihleri ile girenlerin oranları ise %12,69 dur. Arada %9,84 lük büyük bir fark vardır. Genel ortalamalar itibariyle de 8 İlahiyat Fakültesine kayıt hakkı kazanan öğrencilerin gerek tercihleri ve gerekse ilk 5 tercih ortalamlarına göre ilk sırayı aldıklarını tesbit ettik. Bu tesbitleri yapıncaya kadar, biz de yukarıda söz konusu ettiğimiz tahmin ve kanaatleri paylaşıyorduk. Tespitlerimiz sonucunda, kanaatimiz değişmiştir. Umarız benzer araştırmalar yapıldıkça, olumsuz yönde olan diğer bazı tahmin ve kanaatlerimiz de olumluya dönüşür. 18 Yukarıdaki örnek çalışma anketlerin önemini çarpıcı bir biçimde ortaya koymaktadır. Belli bir konu hakkındaki ön kanaatler bu konu hakkında bilimsel bir çalışma yapılmadığı sürece hipotezden öteye geçemez ve hiçbir bilimsel değer taşımaz. Ayrıca sadece hipotez ve kanaatlere dayanarak yapılacak çalışmalar faydalı olmaktan çok uzak olacaktır. Maalesef Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ders kitaplarında mezhepler ile ilgili üniteler yazılırken kayda değer herhangi bir bilimsel ön çalışmanın yapıldığı kanaatinde değiliz. Ünite içerikleri, ünite başlıkların seçimi ve başlıkla yer alan konuların anlatılış 18 Öcal, a.g.m., s. 170,171 $13

31 biçimleri bu üniteyi okuyacak öğrenciler üzerinde çeşitli araştırmalar yapıldıktan sonra yazılmalıdır. İşte bizim çalışmamızın bu konudaki eksikliği gidereceğini umuyoruz. Böylece öğrencilerin, ilgi, bilgi ve yetenekleri tesbit edilmiş olup, ünitelerin buna uygun şekilde yazılma şansı elde edilecektir. Araştırmamızın diğer bir faydası da mezhepsel hoşgörüyü ortaya koyacak olmasıdır. Bildiğimiz gibi Türkiye de en önemli problemlerden birisi de mezheplerin birbirini tanımaması, birbirine karşı hoşgörüsüz olması ve hatta birbirini dinden çıkmış olarak görmesidir. Fakat toplumumuzdaki insanlar bu kanaatlerini ne zaman edinmektedirler.? İlk eğitimlerini aldıktan itibaren mi mezheplere karşı böyle tahammülsüz olmaktadırlar, yoksa bu kanaatleri belli bir yaşa geldikten sonra mı oluşmaktadır? İşte lisede okuyan yaş arasındaki gençlerin mezhep düşünce ve görüşlerini ortaya koymak bize yukarıdaki sorunun cevabını kısmen verecektir. Belki ileride daha ileri yaş gruplarındaki bireyler üzerinde de benzer çalışmalar yapılarak konu mukayeseli olarak incelebilecektir. Türkiye de din anlayışındaki hızlı değişim karşımızda durmaktadır. Bunun etkilerini giyim tarzımız, yaşam tarzımız, konuşma üslubumuz, yemek yeme alışkanlıklarımız üzerinde çok net bir şekilde görmekteyiz. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi bu değişimin etkileri mezhepler konusunda da kendisini göstermektedir. Örneğin, Alevi özel günlerinde Sünni birtakım kanaat önderlerinden gelen mesajlar daha önce örneğine rastlamadığımız türdendir. Maalesef bizden önce mezhep hoşgörüsü ve mezhepler arası diyalog veya etkileşim ile ilgili kayda değer ve bilimsel metodlara dayalı herhangi bir çalışmanın yapılmadığını görmekteyiz. Daha önce böyle bir çalışma yapılmış olsaydı, bizim elde ettiğimiz veriler ile kıyaslama yaparak değişimin ne yönde gittiğini ve nereden nereye geldiğini tesbit etme imkanı yakalayacaktık. Fakat araştırmamız bu konuda ilk olması özelliğiyle, ileride yapılacak bu tüden bir çalışmaya öncülük etmiş olacaktır. Böylece bundan 5 sene veya 10 sene sonra yapılacak olan mezhep araştırmasında, günümüze ilişikin verileri görme ve gelecekte elde edilecek veriler ile kıyaslama imkanı elde edilecektir. $14

32 c. Hipotezler Araştırmamız liselerde okuyan arası gençlerin mezhep bilgileri ve diğer mezheplere olan bakış açıları, hoşgörü düzeylerini ölçmeye yöneliktir. Araştırmamızın hipotezlerini oluştururken çevre gözlemlerimize ve 3 yıllık lise öğretmenlik tecrübemizden edindiğimiz bilgilere dayandık. 3 yıllık lise öğretmenlik tecrübemde her yıl, ortalama 22 farklı sınıfta derse girdim. Bu sınıflarda ortalama 30 öğrenci olduğunu düşündüğümüzde, her yıl 660 farklı öğrencim oldu. Bu öğrencilerin kimi ile sadece ders esnasında görüştüm, kimileri ile ise teneffüslerde ve hatta ders sonrası aktivitelerde birlikte olma imkanı yakaladım. Öğrencilerele olan bu yakın münasebetim bana, yaş arasındaki gençleri yakından tanıma ve din ve mezhep bilgilerini ölçme imkanı verdi. Öğrencilerin gerek derslerde bana yönelttikleri sorular, gerek benim sorduğum sorulara verdikleri cevaplar, gerekse sınavlarda sınav kağıtlarına yazdıkları cevaplar onların bilgi düzeyleri objektif bir biçimde ölçmemi sağladı. Gerek ilköğretim okulundaki tecrübem, gerekse lisedeki tecrübem beni öğrencilerin mezhepler hakkında oldukça bilgisiz oldukları yönünde şüpheye sevk etti. Çoğu öğrenci mezhep kelimesini tanımlamakta bile güçlük çekerken, mezhepler konusunda az-çok bilgi sahibi olduğunu söylenlerin bilgisi de ailelerinden, çevrelerinden ve kitle iletişim araçlarından duydukları bilgilerin ötesine geçmediğine yönelik kanaatim gittikçe güçlendi. Gerek ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi müfredatında, gerekse Lise Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi müfredatındaki mezhep ünitelerinin öğrencilere konu hakkında yeterli bilgi vermek açısından yetersiz olup olmadığının araştırılması gerektiğine kanaatine vardım. Bu ünitelere ayrılan zamanın konuyu etraflıca anlatmaya yetecek kadar geniş olup oladığının sorgulanması gerektiğini düşündüm. Diğer taraftan bu ünitelerin ders kitaplarındaki anlatılma tarzının öğrencilerin ilgilisi çekip çekmediği ve onların sorularına yeterince cevap verip vermediğinin de bizzat öğrencilere bir anket aracılığı ile sorulması gerektiği zarureti açıkça ortada idi. $15

33 7. Sınıf kitabındaki mezhep ünitesinin içeriği aşağıdaki içindekiler tablosunda görülmektedir. TABLO 3: DKAB Dersi, 7. Sınıf, İslam Düşüncesinde Yorumlar Ünitesi 19 Konu Başlığı İslam Düşüncesinde Yorumlar Sayfa No 1. Din ve Din Anlayışı Din Anlayışındaki Yorum Farklılıklarının Sebepleri İslam Düşüncesinde Yorum Biçimleri İnançla İlgili Yorumlar Fıkhi Yorumlar Tasavvufi Yorumlar Yesevilik Kadirilik Nakşibendilik Mevlevilik Alevilik - Bektaşilik Cem ve Cemevi Razlık ve Kul Hakının Sorulması On İki Hizmet Semah Musahiplik Dua ve Gülbenkler Hızır Orucu Din Anlayışındaki Farklılıklar Niçin Zenginliktir? Dinde Zorulama Yoktur 103 Bu tablodan da anlaşılacağı üzere 7. sınıflarda mezhepler ünitesine toplam 40 sayfa ayrılmıştır. Konuya din ve din anlayışı arasındaki farklılık ile başlanmış, din anlayışındaki yorum farklılıklarının sebepleri ile devam edilmiştir. Daha sonra yorumlar 19 Mehmet Akgül, İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 7. Sınıf, MEB Yayınları, s $16

34 üç kategoriye ayrılmıştır. Bunlardan inançla ilgili yorumlar ile fıkhi yorumlar sadece birer sayfada anlatılmıştır. Tasavvufi yorumlara toplamda 30 sayfa ayrılmıştır. Burada da 10 sayfa ile ağırlık Alevi - Bektaşilik üzerinde olmuştur. Bizim odak noktamız itikadi mezhepler olduğu için 7. sınıflardaki mezhep üniteside bulunan İnançla ilgili yorumlar başlığını incelememiz yerinde olacaktır. 7. Sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi, 7. Sınıf, Ünite 6, İnançla İlgili Yorumlar, Sayfa Alıntısı 20 Yukarıdaki kitap alıntısına baktığımızda ilgili konunun sadece 3 paragraflık bir yazı ile anlatılmaya çalışıldığını görmekteyiz. Birinci paragrafta İslam dininin temelini tevhid inancının oluşturduğu, İslam ın ana prensiplerinin Allah tarafından konulduğu ve bunu kimsenin değiştiremeceği, insanların sadece bu konuda yorumlar yapabilecekleri anlatıldığı görülmektedir. Bu paragrafta yer alan bilgilerde Din ve Din Anlayışı konusu anlatıldığı için, bu paragraf tekrar durumundadır ve konu başlığı ile birebir alakalı değildir. 20 Mehmet Akgül, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 7. Sınıf, MEB Yayınları, s. 82 $17

35 İkinci ve üçüncü paragraflarda İslam ın farklı kültürden insanlar tarafından benimsenmesi sonucu, İslama yeni giren insanların İslam ın bazı ilkelerini anlamakta zorluk çektiklerini dolayısıyla bunları açıklamaya çalışan alimlerin farklı yorum biçimleri geliştirdiklerinin anlatıldığını görüyoruz. İnançla alakalı başlıca yorumlar da Eşarilik ve Maturidilik olarak son bir cümlede açıklanıyor. Yukarıdaki 3 paragrafı konu hakkında hiçbir bilgisi olmayan bir kişi okuduğunda, kafasında bir çok soru işareti kalmaktadır. Çünkü konu yeterince kapsamlı ve açıklayacı şekilde verilmemiştir. Aklımıza gelebilecek temel soruları konuya sorduğumuzda herhangi bir cevap alamamaktayız. Örneğin; - İnançla ilgili yorumlar ne demektir? - İnanç üzerinde yorum olur mu? Eğer olabilecekse hangi konular üzerinde yorum olur, hangileri üzerinde yorum olmaz? - İnanç üzerine yapılan yorumlar nasıl mezhebe dönüştü? Konunun son cümlesinde yer alan İnança ilgili başlıca yorumlar, Eşarilik ve Maturidilik tir. bilgisinin de doğruluğu tartışılır. Çünkü temelde inançla ilgili mezheplerin kırılım noktası Sünnilik ve Şiiliktir. Sünnilik içerisine girdiğimizde ancak o zaman başlıca yorumların Eşarilik ve Maturidilik olduğunu söyleyebiliriz. Görüldüğü gibi ilgi alanımız olan siyasi-itikadi mezhepler bu ünitede anlatılmaktan ziyade sadece üzerinden geçilmiştir. Bu üniteyi okuyan bir öğrencinin konuyu etraflıca öğrenmesi ve bu konuda doğru bilgi sahibi olması mümkün görünmemektedir. 11. sınıftaki mezhepler ile alakalı ünitenin içindekiler tablosu aşağıdaki gibidir: $18

36 TABLO 4: DKAB Dersi, 11. Sınıf, İslam Düşüncesinde Yorumlar Ünitesi 21 Konu Başlığı İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR Sayfa No 1. İslam Düşüncesinde Yorum Farklılıklarının Sebepleri İslam Düşüncesinde Siyasi - İtikadi Yorumlar Haricilik Şia Mutezile Maturidilik Eşarilik İslam Düşüncesinde Ameli - Fıkhi Yorumlar Hanefilik Malikilik Şafiilik Hanbeliik Caferilik İslam Düşüncesindeki Yorumları Birleştiren Unsurlar 74 Görüldüğü üzere ünite başlığı İslam Düşüncesinde Yorumlar şeklinde olup, herhangi bir başlıkta mezhep kelimesi geçmemektedir. Mezhep kavramı yerine yorum kelimesi kullanılmıştır. Mezhep kelimesi İslam Düşüncesinde Siyasi - İtikadi Yorumlar başlığında İslam düşüncesindeki yorum farklılıklarının sistematik bir briçimde şekillenmesi mezhepleri doğurmuştur. Mezhep kelimesi sözlükte görüş, tutum, fikir, takip edilen yol anlamında kullanılır. Terim olarak ise mezhep, kendi içinde tutarlı bir metot ve düşünce sistemine sahip olup belli fikir ve şahıslar etrafında oluşan hareketlerdir. 22 şeklinde tanımlanmıştır. İslam Düşüncesinde Siyasi - İtikadi Yorumlar başlığında yukarıdaki mezhep tanımı verildikten sonra bir paragraflık yazı ile konu şöyle devam ettirilmektedir; İslam Eyüp Koç, Musa Şimşekçakan, Mehmet Baydaş, Dr. Eşref Altaş, Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 11. Sınıf, MEB Devlet Kitapları, 2012 Eyüp Koç, Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 11. Sınıf, MEB yayınları, 2012, s. 64 $19

37 düşüncesinde mezhepler siyasi-itikadi ve ameli-fıkhi olmak üzere ikiye ayrılır. İtikadi mezhepler dinin inanç alanıyla ilgili konular üzerinde yoğunlaşırken ameli mezhepler dinin uygulama alanıyla ilgili konuları ele alır. Fikir ve düşünce özgürlüğünün benimseyerek akla önem veren İslam düşüncesinde farklı yorum ve mezheplerin ortaya çıkması doğal bir durumdur. 23 Görüldüğü gibi bu paragrafta da özel olarak itikadi mezhepler hakkında herhangi bir bilgi verilmemiş, sadece mezhepler kategorilere ayrılmıştır. İslam Düşüncesinde Siyasi - İtikadi Yorumlar başlığı şu şekilde bitirilmektedir; Tüm bu farklı yorumların hakikatin ortaya çıkmasına katkı sağlayan çabalar olarak görülmesi gerekir. Bunun için de İslam dünyasında ortaya çıkan ve vahyin özüne ters düşmeyen tüm mezhepler, farklılıkları temsil eden bir kültürün zenginliği olarak görülmeli ve hoşgörü temelinde değerlendirilmelidir. Haricilik, Şiilik, Mutezile, Maturidilik ve Eşarilik gibi oluşumlar İslam dinini inanç alanıyla ilgili konularında farklı görüş ve düşünceler ileri sürmüş başlıca itikadi mezheplerdir. 24 Görüldüğü gibi sözünü ettiğimiz başlıkta yer alan üç paragraflık yazıda siyasi-itikadi mezheplerin geneline ilişkin bilgiler verilmemektedir. Onun yerine mezhep kelimesi hakkında genel bir bilgi verildikten sonra, ünitede sıkça tekrarlanan mezheplerin bir zengilik olduğu konusu üzerinde durulmaktadır. Bu konuyu okuyan öğrenciler siyasiitikadi mezhepler hakkında net ve açık bilgilere sahip olamamaktadırlar. Örneğin aşağıdaki soruların yanıtları konu içeriğinde yoktur; - Siyasi-itikadi mezhepler ne demektir? - Siyasi ve itikadi kelimeleri neden bir arada kullanılmıştır? Bir mezhep nasıl hem siyasi hem itikadi olabilmektedir? - Bu mezhepler temelde hangi konularda ayrılmaktadırlar? - İtikadi konular nelerdir? Eyüp Koç, Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 11. Sınıf, MEB yayınları, 2012, s. 64 Eyüp Koç, Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı 11. Sınıf, MEB yayınları, 2012, s. 64 $20

38 - İtikadi konular üzerine yorum yapılabilir mi? İşte hem kendi tecrübelerimiz hem de ders kitaplarının içeriği, bu ünitelerin öğrencilerin ihtiyaçlarını karşılamadıkları yönündeki şüphelerimizi arttırmıştır. Bu nedenle öğrencilerin bu alandaki bilgi birikimlerinin ölçülmesi gerektiği, merak ettikleri ilgili konuların tesbiti ve bu araştırma verilerinden çıkan sonuçlarla daha faydalı üniteler hazırlanması yönündeki düşüncemiz, bizi araştırma yapmaya sevk etmiştir. İmam Hatip Liselerini uygulama anlamız dışında bıraktığımızı ve bunun nedenlerini ayrıntılı şekilde önümüzdeki bölümlerde açıklayacağız. Fakat konumuz içerisine girmese bile değinmeden geçmememiz gerektiğini düşündüğümüz bir husus var. Günümüzde İmam Hatip Liselerinde mezhep bilgisi ayrı bir ders olarak okutulmayıp, Kelam dersinin bir ünitesi şeklinde ele alınmaktadır. Bildiğimiz gibi İmam Hatip Liselerinin müfredatı Kelam, Hadis, Siyer, Fıkıh gibi birçok İslam Bilimi dersini içermektedir. Bu okullardan mezun olan öğrencilerin İslam Bilimleri alanında bir nevi uzmanlaşmış oldukları kabul edilmekte, dolayısıyla bu kişiler İmam veya Hatip olarak, kız öğrenciler ise Kuran Kursu Öğreticisi veya Vaize olarak görev yapabilmektedirler. İmam Hatip Lisesi, Kelam 25 dersi içerisinde yer alan İslam Düşüncesinde Yorumlar ünitesi içeriğini incelendiğinde, bunun Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi 11. Sınıf müfredatındaki ünite ile birebir aynı olduğu görülmektedir. İslami ilimlerin her alanında özel dersler alan bu öğrencilerin, mezhepler gibi önemli bir konuda düz liselerde okuyan öğrencilerle aynı üniteyi görmesi doğru mudur? Bu öğrencilerin ileride topluma rehberlik edecekleri düşünüldüğünde, daha ayrıntılı ve kapsamlı bir mezhep dersi almaları gerekmez mi? 25 Dr. Ramazan Yıldırım, Musa Şimşekçakan, Dr. Eşref Altaş, Dr. Mehmet Akgül, Dr. İlhami Günay, Mehmet Akif Özkiraz, İmam Hatip Liseleri Kelam Ders Kitabı, MEB Devlet Kitapları 3. Baskı, 2012, s $21

39 Türkiye de din anlayışı, dine bakış açısı ve dini yaşayış değişmektedir. Din ve din anlayışının değişmesine bağlı olarak, mezheplere bakış açısı da değişmektedir. Bu değişimin ne yönde gittiğinin tesbit edilmesi gerektiği yönünde güçlü bir kanaat taşımaktayız. d. Sayıltılar Araştırma boyunca anket uygulanan öğrencilerin; 1- Ankette sorulan soruların tümünü tam ve doğru şekilde anladığı, 2- Bütün sorulara samimi ve doğru cevaplar verdiği, Ayrıca; 1- Kullanılan istatistiksel tekniklerin maksada uygun olduğu, 2- Seçilen örneklemin evreni temsil ettiği, varsayılmıştır. e. Sınırılıklar Araştırma; 1- İstanbul, Anadolu yakası ilçeleri evreni ile, 2- Ortaöğretim okullarında okuyan öğrenciler ile, 3- Uygulanan ankette elde edilen bilgilerle, 4- Ölçme aracının uygulandığı zaman dilimi ile sınırlıdır. f. Yöntem Araştırmamız lise öğrencileri üzerinde yapılacak bir anket çalışması ile yürütülecektir. Bu anketin bulgularından yola çıkılarak hipotezler değerlendirilecek ve sıhhatli sonuçlara ulaşılmaya çalışılacaktır. $22

40 Anketin sözlük anlamı; yoklama, bilgi toplama, sondalama demektir. Başka bir anlamı ise soruşturmadır. Anket uygulayana ise araştırıcı, soruşturucu, soruşturma yapan anlamında anketör denilmektedir. Terim olarak anket; belli kimselerin veya grupların çeşitli konulardaki bilgi, tecrübe ve ilgilerini anlamak için düzenlenmiş soru listesi demektir. Anketler şahısların dini, sosyal, siyasi, ekonomik, askeri, eğitim-öğretim vb. alanlardaki toplumu ilgilendirin görüş ve kanaatlerini tesbit edebilmek için, mesela okullarımızda okutulmakta olan derslerin müfredat programları, kitapları, öğretmenler, öğrencileri ve onların problemleri vb. konularda çeşitli kesimlerin görüşlerini öğrenebilmek maksadıyla uygulanabilir. 26 Anket çalışmalarının din bilimleri araştırmalarındaki önemi üzerinde araştırmanın önemi bölümünde durmuştuk. Özellikle Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ders kitaplarının hazırlanmasında öğrencilerin ilgi, bilgi, yetenek ve eksiklerinin iyi tesbit edilmesi gerekir ki ünite içerikleri bu yönde hazırlansın ve doyurucu bilgiler versin. Bu amaçla anketlerden elde edilecek bilgiler önemli bir kaynak olacaktır. Yaptığımız araştırmalarda Türkiye de mezhepler üzerine yapılmış ve mezhepsel hoşgörüyü konu alan herhangi bir çalışmaya rastlayamadık. Anket sorularımızı örneklem grubunun en kolay anlayacağı ve rahat bir şekilde doğru cevaplar verebilecekleri şekilde sorduk. Araştırma anketimiz uygulanırken anket kağıtlarını dağıttıktan sonra öğrencilerin anketi bitirip vermelerine kadar başlarında durularak anketi cevaplama süreci takip edilmiştir. Böylece öğrencilerin anketi bizzat kendilerinin doldurduğundan ve çevresine sorarak veya çevresinden etkilenerek cevaplama yapmadığından emin olunmuştur. Ayrıca katılımcının anketi cevaplaması esnasında yanında olarak anlaşılmayan sorular 26 Öcal, a.g.m. s. 165,166 $23

41 açıklanmış, böylece bütün soruların katılımcılar tarafından doğru şekilde anlaşıldığından emin olunmuştur. g. Araştırma Modeli Araştırma modeli araştırma amacına uygun ve ekonomik olarak, verilerin toplanması ve çözümlenebilmesi için gerekli koşulların düzenlenmesidir. Bu koşulların düzenlenmesinde iki temel yaklaşım vardır. Bunlar; tarama ve denemedir. Araştırıcı, amacına ve içinde bulunduğu koşullara göre, bu temel yaklaşımlardan birisini kullanır. 27 Biz araştırmamızda araştırma modellerinden tarama yöntemini kullandık. Tarama yöntemi geçmişte ya da halen var olan bir durumunu var olduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma anlamına gelmektedir. Tarama yöntemi de kendi arasında genel tarama modelleri ve örnekolay taramaları olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Genel tarama modelleri, çok sayıda elemandan oluşan bir evrende, evren hakkında genel bir yargıya varmak amacıyla, evrenin tümü ya da ondan alınacak bir grup örnek ya da örneklem üzerinden yapılan tarama düzenlemeleridir. O halde araştırmamızda kullanacağımız tarama türü, genel tarama modelleri olacaktır. h. Evren ve Örneklem Evren (poputation) araştırma sonuçlarının genellenmek istendiği elemanlar bütünüdür. Bu bütün, ortak özellikleri olan canlı ya da cansız her türlü elemanı içerebilir. Araştırma, sonuçlarının genellenebilirliği arttıkça değer kazanır. O halde üretmenin yolu olabildiği ölçüde geniş bir alanda genellenebilirliği olacak bilgiler elde etmeye çalışmak, kısaca evreni geniş tutmaktır Niyazi Karasar, Bilimsel Araştırmada Yöntemi, 3. Baskı, Bilim Yayınları, Ankara 1986, s Karasar, a.g.e., s $24

42 Örneklem ise belli bir evrenden, belli kurallara göre seçilmiş ve seçildiği evreni temsil yeterliği kabul edilen küçük kümedir. Araştırmalar çoğunlukla örneklem üzerinden yapılır. Alınan sonuçlar ilgili evrenlerine genellenir. Örneklem üzerinde çalışma genellikle maliyet güçlükleri, kontrol güçlükleri ve moral (etik) güçlükler sebebiyle yapılır. 29 Bir araştırmada bütün evrene ulaşma imkanı çoğunlukla olmaz, bu nedenle örneklem grup üzerinden araştırma yürütülür. Çoğu durumda, iyi belirlenmiş küçük bir örneklem üzerinde yapılan araştırma, geniş bir evrende yapılandan daha iyi sonuçlar verir. Fakat burada anahtar kelime örneklemenin iyi yapılmasıdır. Örneklemenin temel kuralı yansızlıktır. Evren grubunun her öğesine yani cinsiyet, yaş, gelir durumu, yaşanılan yer, hayat tarzı, siyasi görüş, dini görüş, eğitim durumu vb. tüm değişkenlere hitap edecek şekilde örnekleme yapılmalıdır. Aksi takdirde çıkacak sonuçlar doğru ve yanlı olacaktır. 30 Türkiye de Düz Lise, Anadolu Lisesi, Fen Lisesi, Meslek Lisesi ve Akşam Lisesi olmak üzere toplam 5 türde lise olduğu söylenebilir. Bunlardan Meslek Liselerinin türleri ise 50 nin üzerindendir. Öğrenci sayısı bakımından en yüksek rakamlar düz liselerdedir. Düz Liseleri, Anadolu Liseleri takip etmektedir. 31 Bu nedenle araştırmamız düz ve anadolu lisesi öğrencileri üzerinde yapılmıştır. Özellikle İmam Hatip Liseleri tamamen konu dışında bırakılmıştır. Bunun sebebi ise İmam Hatip liselerinde okuyan öğrencilerin DKAB Dersi değil, bunun yerine İlahiyat bilimine yönelik meslek dersleri almalarıdır. Dolayısıyla bu öğrencilerin dini bilgi ve tutum olarak düz lise öğrencilerinden farklı bir çizgide durduklarını düşünmekteyiz. Fakat İmam Hatip Lisesinde okuyan öğrencilerin tamamının mezhep bilgisine sahip olduğu veya mezheplere hoşgörülü bir şekilde yaklaştığını söylemek ancak bir bilimsel çalışma verilerine dayanarak mümkün olabilir. Ancak bu konuda yapılmış bilimsel bir çalışmaya rastlayamadık Karasar, a.g.e, s. 116 Karasar, a.g.e, s. 117 Milli Eğitim İstatistikleri , URL: meb_istatistikleri_orgun_egitim_2012_2013.pdf, Erişim: s. 50 $25

43 Çalışmamızda İstanbul / Anadolu Yakasında bulunan aşağıdaki liselere gidilmiş ve bu liselerde okuyan öğrencilere anket uygulanmıştır; TABLO 5: Anket Uygulanan Okullar Okul Adı Ataşehir Mustafa Kemal Anadolu Lisesi İlçe Ataşehir Fevzi Çakmak Kisesi Beykoz İstanbul Anadolu Lisesi Kadıköy Yakacık Lisesi Kartal Maltepe Anadolu Lisesi Maltepe Pendik Fatih Anadolu Lisesi Pendik Sancaktepe Anadolu Lisesi Sancaktepe Sultanbeyli Orhangazi Lisesi Sultanbeyli Atakent Lisesi Ümraniye Burhan Felek Lisesi Üsküdar Anket uygulanacak okullar tercih edilirken; okulların bulundukları sosyal çevre, okulun bulunduğu muhit ve bu muhitin ekonomik düzeyi, bu okula devam eden öğrencilerin genel prototipleri vb. kriterlere bakılmıştır. Farklı ekonomik çevrelerden, farklı semt ve mahallelerden okullar seçilerek örneklem grubunun evreni temsil edecek şekilde seçilmesi sağlanmıştır. Araştırmamızda sonuçların doğruluğunu güçlendirmek amacıyla ve 12. sınıf öğrencileri üzerinde anket uygulanmıştır. Mezhep ünitesi ortaöğretim 11. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinin konusudur. Ancak öğrenciler ilköğretim 7. sınıfta da mezhep konusunu işlemiş olduklarından dolayı, araştırmamızı sadece 11 ve 12. sınıflar ile sınırlı tutmayıp, sınıf arası tüm öğrencileri dahil ettik. $26

44 Araştırmamızda İstanbul Anadolu Yakası ilçelerinde bulunan genel ortaöğretim okulları küme olarak kabul edilmiş ve bütün kümelerin tek tek (bütün elemanlarıyla birlikte) eşit seçilme şansına sahip oldukları küme örnekleme metodu kullanılmıştır. Ayrıca bu kümelerden yansızlık kuralına göre yeterli sayıda ortaöğretim okulu örnekleme alınarak oransız küme örnekleme metodu kullanılmıştır. 32 i. Kaynaklar Birincil Kaynaklar: Alan Araştırması Alan araştırmalarında kullanılan birincil veriler genel olarak üç kaynaktan elde edilir. Bunlar, ölçme araçları (anketler), gözlemler ve laboratuvar testleridir. Standartlaştırılmış ölçme araçları (anketler) ile elde edilen veriler, genellikle ilişki (korelasyon) ve fark testlerine tabi tutularak analiz edilir. İlişki ve fark testleri, bu amaç için kullanılan çeşitli istatistiksel hesaplamalarla yapılır. Belli değişkenler arasında herhangi bir ilişki ya da fark olup olmadığı ve bunların anlamlı olup olmadığı, yapılan hesaplamalar yardımıyla araştırılır. İlişki analizlerinde genellikle; - İki veya daha fazla değişken arasında ilişki bulunup bulunmadığının belirlenmesi, - Değişkenler arasında var olan ilişki derecesinin ortaya konulması, - Değişkenler arasında var olan ilişkinin anlamlı olup olmadığının anlaşılması, - Bağımlı değişkendeki varyans miktarının ve grup üyelerinin kestirilmesi, - Değişkenlerin yapısının belirlenmesi, amacıyla yapılır. Analiz sonuçları, anlamlılık dereceleriyle birlikte pozitif ya da negatif değerli rakamlar halinde ifade edilir. Analiz sonucunda elde edilen ilişki değerleri +1 ile -1 arasında değişir. Fark analizleri genel olarak, gruplar arasında farklılık olup olmadığı, gruplar arasında tesbit edilen farkın büyüklüğü, bulunan farkın anlamlı olup olmadığı 32 Karasar, a.g.e., s. 120 $27

45 hususlarının belirlenmesi için yapılır. 33 Araştırmamızın birincil kaynağı uyguladığımız anketten elde ettiğimiz verilerdir. İkincil Kaynaklar İkincil kaynaklar yazılı ve basılı eserlerden oluşmaktadır. Daha önceden yapılan alan araştırmalarına ilişkin rapor ve makaleler en önemli ikincil kaynaklar arasındadır. Araştırmanın teorik alt yapısını oluşturmada ikincil kaynaklar büyük ölçüde yol göstericidir. 34 Çalışmamız her ne kadar birincil kaynaklardan elde edilen verilere dayanmakta ise de, mezhep olgusunun toplumdaki etkileri, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretiminin tarihçesi, günümüzdeki durumu, amaç ve ilkeleri, müfredat programları ve Türkiye de dindarlık ölçümleri, din anlayışındaki değişimler konularında yazılmış kaynaklardan da faydalanılmıştır. Araştırmamızda kullanılan kaynaklar, bibliyografya bölümümüzde ayrıntılı şekilde yer almaktadır. Diğer taraftan bir mezhep çalışmasında İslam Mezhepleri Tarihi temel kaynaklarının kullanılmaması düşünülemez. Biz İslam Mezhepleri tarihi temel kaynaklarını araştırmanın kavramsal çerçevesini oluştururken kullandık. Burada mezhep ve mezhepler tarihi diğer kavramlarının tanımlanması, ilk mezheplerin ortaya çıkışı ve temel mezheplerin genel özellikleri konularında temel kaynaklardan faydalandık. j. Veri Toplama Aracının Geliştirilmesi ve Soruların Hazırlanması Toplumu incelemeyi amaçlayan saha araştırmalarında, veri toplamada yaygın olarak kullanılan bir yöntem olan anket tekniği araştırmamızın veri toplama aracı olarak seçilmiştir. Çünkü anket yöntemi ile veri toplama, diğer veri toplama tekniklerine göre 33 Ahmet Onay, Dindarlık, Etkileşim ve Değişim, Dem Yayınları, İstanbul 2004, s Onay, a.g.e, s. 29 $28

46 daha ucuz ve kolaydır. Ayrıca anket ile veri toplamada geniş bir gruba ulaşma imkanı vardır. 35 Anket yönteminin avantajları ve dezavantajları incelendiğinde araştırmamıza en uygun tekniğin anket olduğu görülecektir. Anket yönteminin avantajları; veri toplama maliyetinin diğer yöntemlere göre daha düşük olması, anketle daha geniş bir kitleye ulaşma imkanı olduğundan daha büyük bir örneklem alınması, örneklemin geniş olması dolayısı ile evreni temsil gücünün artması, anketi cevaplayan katılımcının kimsenin etkisi altında kalmadan doldurduğu için verilerin objektifliğinin artması, anketi cevaplayan kişinin verdiği cevapları kontrol şansı bulunduğundan verilerin güvenirliğinin artmasıdır. 36 Veri toplama yöntemine karar verdikten sonra soruların hazırlanmasına geçilmiştir. Kaynaklar tarandığında daha önceden İslam Mezhepleri ile ilgili buna benzer bir çalışmaya rastlanmamıştır. Konumuza yakın olabilecek tarzda hazırlanan eserler ve anket formları, soru türü ve şekilleri incelenmiş daha sonra ortaya konulan problem ve hipotezlere uygun olarak sorular hazırlanmıştır. Ortaöğretim kurumlarındaki öğrencilerin mezhep algısını ölçmede kullanacağımız anket formu tarafımızca hazırlanmıştır. Anketimiz üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde anketi dolduran katılımcıların genel profilini ortaya koymaya yönelik sorular bulunmaktadır. Bu bölümde katılımcıların demografik bilgilerini ortaya koymayı amaçlayan toplam 15 adet soru bulunmaktadır. Burada katılımcılara cinsiyetleri, yaşları, ailelerinin gelir durumları, dini bilgilerinin kendilerine göre düzeyi ve mezhepleri sorulmuştur. Bu bölümün en önemli sorularından bir tanesi katılımcıların mezheplerini soran sorudur. Bu soruyu hazırlarken, katılımcıların tepki verip vermeyeceklerinden veya cevap verip vermeyeceklerinden 35 Ali Doğan Arseven, Alan Araştırmalarında Yöntem, Gül Yayınevi, Ankara 1993, s Arseven, a.g.e., s. 111 $29

47 endişe etsek de, sonuçlarda mezheplere bağlı bir değişimin olup olmadığını tesbit etmek istediğimizden soruyu sorduk. Yine bu bölümde katılımcıların ailevi durumlarına yönelik, anne-babalarının eğitim durumları, meslekleri, aylık gelirleri ve ailenin dini bilgisini sorun sorulara yer verdik. Bunun nedeni ise katılımcıların yaşında ergen bireylerden oluşmasıdır. Bilindiği gibi özellikle bu yaşlarla bireyler kendi başlarına çok güçlü kararlar veremeyip, ailelerinin etkisinde kaldıkları bir dönemdedirler. Anketimizin ikinci bölümünde katılımcıların mezhep bilgileri ölçmeye yönelik sorular sorduk. İlk önce mezhep bilgisinin ne kadar iyi olduğunu katılımcıya sorup, daha sonra mezhep bilgisini ölçen farklı sorular yönelterek ilk soruya verdikleri cevabın ne kadar sağlıklı olduğunu test etmeyi amaçladık. Bu bölümde yer alan 12 soru katılımcıların mezhep bilgisinin yanı sıra okullarda okudukları DKAB ders kitaplarındaki mezhep üniteleri ile ilgili de bilgi toplamayı amaçlamaktadır. Yani acaba öğrenciler kitaplarından ve özellikle mezhep konusunun anlatıldığı üniteden memnun mu? Bu ünitelerin yeterli bilgi verdiğini düşünüyorlar mı veya farklı bir önerileri mi var? İşte bu konu öğrenci bakış açısı ile kitapları mukayese etmek açısından oldukça önemlidir. Anketimizin üçüncü bölümü anketin kritik olan bir diğer kısmıdır. Burada yaklaşık 17 soru ile katılımcıların mezhepsel hoşgörü düzeylerini ölçmeye çalıştık. Lisede okuyan öğrenciler diğer mezheplere ne gözle bakmaktadırlar? Bu öğrenciler başka mezhepten birisi ile arkadaşlık kurmak isterler mi? Ailesinden birisinin mezhep değiştirmesini nasıl karşılar? İleride başka mezhepten birisi ile evlenmeyi düşünür mü? Bu ve benzeri eğilimleri anketin 3. bölümündeki sorular ile tesbit etmeye çalıştık. Anketimizin son sorusunda 5 li Likert ölçeği kullanılmıştır. Ölçeğimizde; Kesinlike katılıyorum, 1 Katılıyorum, 2 $30

48 Fikrim yok, 3 Katılmıyorum, 4 Kesinlikle katılmıyorum, 5 değerlerini almıştır. Öğrencilerin ölçekte yer alan maddelere en doğru şekilde cevap verebilmelerini sağlamak amacıyla anket başına yönerge konulmuştur. Ayrıca öğrencilerin anket sorularını tam ve eksiksiz doldurmaları, anlamadıkları soruları hemen sormaları ve soruları kimseye bakmadan tamamen kendi fikir ve düşüncelerine göre cevaplamaları için anket uygulaması sırasında öğrencilerin başında durulmuştur. k. Ön Uygulama Anket geliştirme sürecinde, ön deneme yapılmasıyla hazırlık aşaması son bulur. Pilot uygulama, anketin geçerlik ve güvenirliğinin gözleme dayalı verilerle sorgulandığı bölümdür. Anketin taslak formundaki problemleri belirlemede kritik öneme sahip olan ve araştırmanın hedef kitlesiyle benzer özelliklere sahip bir grup üzerinde yapılacak ön uygulama, geçerli ve güvenilir sonuçlar elde edebilmek için çok önemli bir aşamadır. Zira toplumsal araştırmalarda kullanılan bütün ölçme araçlarından beklendiği gibi anket aracının sonuçlarının da geçerli, güvenilir ve kullanışlı olması gerekmektedir. Bir başka deyişle anket, araştırılmak istenen konu ve ilgili sorulara uygun tepkileri elde etmeli (geçerlik) ve aynı yolla tekrarlandığı takdirde benzer sonuçları vermelidir (güvenirlik). 37 Bu sebeple gerçek çalışma evrenimizden seçtiğimiz örneklemle benzerliği olan bir deneme grubu seçilerek ön uygulama yapılmıştır. Hazırlanan taslak anket formu Erenköy Kız Anadolu Lisesi öğrencileri üzerinde yapılarak test edilmiştir. Ön deneme anketi uygulanırken, öğrencilerin anlamadıkları yerleri sormaları, sorular üzerinde yaptıkları yorumlar vb. konuşmalar anket sorularını daha iyi hale getirmemizi sağlamıştır. Yusuf Bahri Gündoğdu, İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmelerinin Öğrenci 37 Başarısını Değerlendirme Yeterlikleri (İstanbul Örneği), İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul 2011, s: 21 $31

49 l. Gerekli İzinlerin Alınması ve Anketin Uygulanması Bütün hazırlık aşamaları geçildikten sonra anketin uygulama safhasına geçilmiştir. Anketimiz MEB e bağlı resmi liselerde uygulanacağı için resmi izin alınması gerekmektedir. Anket soruları tamamlandıktan ve anket uygulanacak okullar da tespit edildikten sonra, MEB e bir dilekçe ile başvurulmuştur. 7/12/2012 tarihli, B.08.4.MEM / sayılı cevabı ile MEB ilgili okullarda söz konusu anketin yapılmasını uygun görmüştür. 38 Gerekli izinler alındıktan sonra anket formları gerektiği sayıda çoğaltılmış ve uygulama yapılacak okullara bizzat gidilmiştir. Burada bir ders saatinde bir sınıfa girilip, öğrencilerin başında durularak anketin uygulama safhası tamamlanmıştır. Her okuldan yaklaşık 3-4 sınıfa girilmiştir. Bu sınıflar o gün için okul müdürünün anket yapılmasını uygun bulduğu sınıflardan seçilmiştir. Girilen sınıfların öğrenci ortalaması 30 kişidir. Bunların kız/erkek oranı da neredeyse eşittir. Her okuldan öğrenciye anket uygulanmıştır. Toplam uygulanan anket adedi 933 tür. m. Anket Uygulanırken Karşılaşılan Problemler Anketimiz uygulanırken MEB den alınan onaylı izin belgesi ile, belirlenen okullara tek tek gidilmiş, burada okul müdürlerinden izin alınarak uygun olan sınıflarda anketler uygulanmıştır. Anket uygulanırken gerek okul müdürleri, gerek ders öğretmenleri, gerekse öğrenciler tarafından zaman zaman olumsuz tepkiler ile karşılaşılmış ve uygulama esnasında çeşitli problemler yaşanmıştır. Gidilen okullarda, okul müdürlerinin çoğusu anketi isteksizce uygulamıştır. Aslında MEB den onaylı izin belgesi olduğu için uygulamaya mecbur kalmıştır diyebiliriz. Anketi uygulama konusundaki isteksizliklerinin temelinin anketi konusu ile ilgili olduğunu düşünmekteyiz. Hepimizin bildiği gibi günümüzde mezhep konusu Türkiye 38 Bkz: EK 1, MEB onaylı anket uygulama izni $32

50 gündeminden neredeyse hiç düşmeyen, üzerinde çok şey konuşulan fakat bir neticeye varılamayan, üzerine söylenen sözlerin çok kolayca çarpıtılabileceği ve bir anda bütün herkesin tepki verebileceği bir konudur. Bu nedenlerden dolayı okul müdürleri anketi uygulatma konusunda isteksiz davranmışlardır. Anketleri okullarda eğitim-öğretimin devam ettiği esnada, uygun dersler alınarak uyguladık. Bu dersler kimi zaman Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersleri, kimi zaman ise farklı branşlarda derslere denk geldi. Anket uygulamak üzere girilen bazı sınıflardaki öğretmenlerden olumsuz tepkiler aldık, hatta bazen sınıf değiştirmek mecburiyetinde kaldık. Konuya olumlu yaklaşan, bunu bir bilimsel çalışma olarak gören öğretmenlerden ise olumlu tepkiler aldık. Öğretmenlerin tepkilerinden en dikkat çekici olanı ise bir Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretmeninden geldi. Kendisi soruları okuduktan ve anket konusunun mezhepler olduğunu öğrendikten sonra bu konuda yapılacak bir çalışmayı gereksiz bulduğunu söyledi. Müslümanların daha önemli problemlerinin olduğunu düşündüğünü ve bunlara eğilinmesi gerektiğini ifade etti. Tabi bu konuda kendisine katılmam mümkün olmasa da fikirlerini saygı duyduğumu söyledim. Anketi öğrencilere dağıttıktan sonra, bunun tamamen bilimsel bir çalışma olduğunu, herhangi kişisel bir bilgi istemediğimizi, sonuçların istatistiksel olarak değerlendirileceğini anlatarak, onların güveninin kazanmayı ve anketi doğru şekilde cevaplandırmalarını sağlamayı hedefledim. Çoğu öğrenci itiraz etmeden anketi cevaplaya çalışsa da, öğrencilerden olumsuz tepkiler aldığım da oldu. Öğrenciler tarafında yine en büyük tepki anketin konusu ile ilgiliydi. Neden mezheplerin üzerinde bu kadar durduğumu sorduklarında, uzmanlık alanımın bu olduğunu söyleyerek konuyu farklı alanlara çekmelerini engellemeye çalıştım. Bazı öğrencileri ikna edebilmek için MEB den aldığım izin belgesini gösterdim. Anketi doldurmak istemediğini söyleyen öğrencilerden herhangi bir itirazda bulunmayarak formlarını geri aldım. $33

51 Anket uygularken edindiğim deneyimler, insanların mezhepler hakkında konuşmayı istemedikleri ve bu konuda herhangi bir anketi doldurmaktan korktuklarını gösterdi. Bizce bunun en büyük sebebi kişilerin mezhepleri ile ilgili herhangi bir etiketlemeden veya toplum içerisinde problem yaşamaktan korkmalarıdır. Özellikle Alevilik konusu bu türde bir endişeye açık olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü zaman zaman Alevi ailelerin evlerinin işaretlendiği vb. türden haberler basında yer almaktadır. Alevi evlerinin işaretlendiğine veya Alevi vatandaşların fişlendiğine dair basında çok sayıda haber çıkmaktadır. Örneğin bu konu ile alakalı Mart 2013 te online yayın yapan sitelerde yaklaşık olarak 70 adet, Mayıs 2013 te 51 adet haber çıkmıştır. 39 Bu durum kişilerde mezhepleri dolayısıyla toplumda herhangi bir olumsuz durumla karşılaşmaktan kormalarına yol açmış olabilir. n. İlgili Araştırmalar Yaptığımız araştırmalarda konumuz ile alakalı daha önce yapılan herhangi bir çalışmaya rastlayamadık. Konumuz ile doğrudan alakalı olmasa da ona yakın sayılabilecek bir takım araştırmalar yapılmıştır. Bunlar; 1- Türkiye de Din Anlayışında Değişim Süreci, Prof Dr. Hasan Onat 40: Prof Dr. Hasan Onat ın 2003 yılında Ankara Okulu yayınlarından çıkardığı bir kitaptır. Kitap toplamda 8 makaleden oluşmuştur. Bunlar Hasan Onat ın farklı zamanlarda, Türkiye deki dini olayları, dini gündemi, basında çıkan haberleri okumaya çalışarak yaptığı çeşitli analizleri içermektedir. Eser Türkiye deki din anlayışının değişimini ve bu değişimin nedenlerini, değişimin ne yönde gittiğini ve ne gibi problemler doğurduğunu, bu problemlere karşı nasıl önemler alınması gerektiğini analiz etmesi açısından değerlidir Bu rakamlar un yaklaşık 3000 adet online kaynağı tarayarak elde ettiği verilere dayanmaktadır. Erişim: 1 Ocak 2014 Hasan Onat, Türkiye de Din Anlayışında Değişim Süreci, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2003 $34

52 2- Dindarlık, Etkileşim ve Değişim, Ahmet Onay 41: Ahmet Onay ın 2004 te yayımladığı eser üniversite öğrencileri üzerinde yapılan bir alan araştırmasına dayanmaktadır. Anketin birinci bölümünde betimsel istatistiklere yönelik sorular sorulmuştur. İkinci bölümde öğrencilerin dindarlık sevilerini belirlemek amacıyla birtakım sorular yöneltilmiştir. Üçüncü bölümde öğrencilerin Diyanet İşleri Başkanlığına bakış açılarını, dördüncü bölümde ise cemaat ve dini gruplara bakış açılarını ölçmeye yönelik sorular sorulmuştur. Araştırma sonucunda (2004 yılı verilerine göre) Türkiye deki üniversite öğrencilerinin Batı Avrupa ve Amerika daki üniversite öğrencilerine göre daha dindar oldukları sonucuna varılmıştır. Ankete katılan öğrencilerin dindarlığın düşünce ve duygu boyutuna ilişkin puanları birbirine yakın iken, davranış boyutuna ilişkin puanlarının ortalaması yaklaşık 25 puan düşük çıkmıştır. Cemaatlere yönelimli öğrencilerde ise dinin hem duygu boyutunda yaşanıp hem de pratikliğe döküldüğü ortaya çıkarılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre; Diyanet İşleri Başkanlığı ve cemaatlerin dindarlık üzerindeki etki biçimleri, birbirinden farklıdır. Başkanlık, dindarlığın daha çok manevi boyutuna önemli katkı yaparken, cemaatlerin dini davranışlar üzerinde daha etkili olduğu görülmüştür. Genel olarak söylemlere bakıldığında, Diyanet in Allah ın rahmet ve merhameti, dua, sevgi, birlik ve dayanışma gibi manevi ve sosyal içerikli temalar üzerinde yoğunlaştığı; buna karşılık cemaatlerin ise Allah korkusu, hesap verme, helaller, haramlar ve Müslümanca yaşama gibi ilahi sorumluluğa dayalı yaptırım içeren temalara daha fazla ağırlık verdiği dikkat çekmektedir. 42 Bu çalışma günümüzdeki üniversite öğrencileri üzerinde uygulanıp, değişimler net bir şekilde ortaya konulabilir. 3- İlköğretim ve Liselerde Dindarlık, Dr. Talip Atalay: 43 İlköğretim ve Lise öğrencilerinin dindarlığını Diyarbakır örneği üzerinden ortaya koymaya çalışan Dr. 41 Ahmet Onay, Dindarlık, Etkileşim ve Değişim, Dem Yayınları, İstanbul Onay, a.g.e, s Talip Atalay, İlköğretim ve Liselerde Dindarlık, Dem Yayınları Ensar Neşriyat, İstanbul $35

53 Talip Atalay bu çalışmasını 2005 yılında yapmıştır. Araştırmada ilköğretim ve lise öğrencilerinin dindarlık düzeyleri ölçülmeye çalışılmıştır. Dindarlık seviyelerinde yaş, cinsiyet, ekonomik durum ve mezhep gibi birtakım değişikliklerin etkili olup olmadığı ortaya konmaya çalışılmıştır. Araştırmada bizim konumuz açısından dikkat çeken bölüm ilköğretim ve lise öğrencilerinin mezhep değişkenine göre dindarlık ve dindarlığın boyutlarına ilişkin verilerin değerlendirilmesi bölümüdür. Araştırmada deneklere mezhep olarak Şafii, Hanefi, Bilmiyor ve Diğer olmak üzere dört şık verilmiştir. Hanefi ve Şafii grubunun inanç boyutu puanlarının Bilmiyor grubunun puanlarından yüksek olduğu tesbit edilmiştir. Ayrıca Hanefi grubu inanç boyutu ortalamasının Şafii gruba oranla daha yüksek olduğu gözlenmiş olmakla birlikte, bu farklılık anlamlılık düzeyine ulaşmamıştır. Bu sonuçlar mezhep bilgisinin inanç boyutu ortalamalarında etkili olduğunu göstermektedir. 44 Lise öğrencilerinde mezhep değişkenine göre inanç boyutu değerlendirmesinde, Diğer grubuyla, Hanefi, Şafii ve Bilmiyor grubu arasında anlamlı fark oluştuğu gözlenmiştir. Diğer grubunun duygu boyutu puanları öteki grupların puanlarına göre çok düşük kalmıştır. Her iki örneklem grubunda da araştırma bulguları, mezhep bilgisine sahip olanların dini duygu düzeylerinin daha yüksek olduğunu ortaya koymaktadır Din Eğitiminde İletişim ve Dini Tutum, Mevlüt Kaya 46: Mevlüt Kaya nın, Din Eğitiminde İletişim ve Dini Tutum isimli doktora çalışmasında, üniversite öğrencilerinden oluşan 566 kişilik bir örneklem grubuyla çalışılmıştır. Birinci bölümünde betimsel istatistiklerin yer aldığı anketin ikinci ve üçüncü bölümlerinde sorulan sorular ile üniversite öğrencilerinin dini tutumu ölçülmeye çalışılmıştır. 44 Atalay, a.g.e, s Atalay, a.g.e, s Mevlüt Kaya, Din Eğitiminde İletişim ve Dini Tutum, Etüt Yayınları, Samsun 1998 $36

54 Araştırmada cinsiyetin, yaşın, mezun olunan lisenin, anne-babanın namaz kılma durumlarının, anne babanın oruç tutma durumlarının, evde yapılan dini uygulamarın, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretmenlerinin, okul arkadaşlarının, yakın akrabaların, mahalle arkadaşlarının, komşuların, din görevlilerinin, hutbe ve vaazların, Kuran kurslarının ve kitle iletişim araçlarının dini tutum üzerinde etkili olup olmadığı ölçülmeye çalışılmıştır. Maalesef bu çalışmada mezhep değişkeni dikkate alınmamıştır. Araştırma sonucunda öğrencilerin mezun oldukları lisenin dini tutumlarında önemli bir farklılık yarattığı görülmüştür. İmam Hatip Lisesi mezunlarının dini tutum düzeyi, diğer lise mezunlarının dini tutum düzeyinden yüksek bulunmuştur. Öğrencilerin hayatlarının büyük bölümünü geçirdikleri yerleşim yeri ile gelir düzeylerinin dini tutum üzerinde herhangi bir etkisi görülmemiştir. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretmenlerinin kendilerinin dini tutumlarını olumlu yönde etkilediğini belirten öğrencilerin, hem oran hem de dini tutum düzeyi olarak, kendilerinin dini tutumlarını olumsuz olarak etkilediğini belirtenlere göre daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu sonuç Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretmenlerinin önemli ölçüde, öğrencilerin dini tutumlarını etkilediğini göstermektedir Türkiye de Din Eğitimi ve Liselerde Din Dersleri, Doç. Dr. Beyza Bilgin 48: Prof. Dr. Beyza Bilgin in 1980 yılında yayınladığı bu çalışma düz lise, öğretmen liseleri, ticaret liseleri ve endüstri meslek liselerindeki Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretmenleri üzerinde yapılmıştır. O dönemde Din Dersi seçimlik olduğu için, anket soruları da bu yönde sorulmuştur. İki bölümden oluşan anketin birinci bölümünde betimsel istatistikler yer almaktadır. İkinci bölüm ise kendi arasında iki bölüme ayrılmıştır. Bunlardan birisinde Din derslerinin mevcut durumu hakkındaki bilgiler sorulmuş, ikinci bölümde ise olması gereken (ideal) durum hakkındaki görüş ve düşünceler öğrenilmeye çalışılmıştır Kaya, a.g.e., s Beyza Bilgin, Türkiye de Din Eğitimi ve Liselerde Din Dersleri, Emel Matbaacılık, Ankara 1980 $37

55 Bu araştırmada Beyza Bilgin, ailelerin çocuklarına Din dersini seçtirmemelerindeki nedenleri sıralarken Çevre, Din ve Mezhep Ayrılığı şeklinde bir başlık açmıştır. Araştırmasında din dersi seçme üzerinde mezhep ayrılığına yönelik herhangi bir sonuca varmadığını ifade etmiştir. Bu durumu da şöyle bir örnekle açıklamıştır; Alevi ailelerin çoğunlukla bulunduğu bir semtin lisesinde, din dersi öğretmeni burada okunma oranının yüksek olduğunu, çünkü alevi ailelerin çok dindar olduklarını ve çocuklarının öğretimine önem verdiklerini söyledi. Aynı durumda başka bir lisede ise din dersi öğretmeni burada okuma oranının düşük olduğunu, çünkü alevi ailelerin çocuklarını din bilgisi dersine göndermek istemediklerini söyledi. Buradan hareketle Beyza Bilgin, mezhep ayrılığının tek başına Din dersi tutumunu etkilemediği sonucuna varmıştır Yaşlara Göre Dini Hayatın Şiddet ve Kesafeti Üzerinde Bir Veri Toplama Aracı Denemesi, Mehmet Taplamacıoğlu 50: Mehmet Taplamacıoğlu nun bu çalışması alanda ilktir. Taplamacıoğlu nun Türkiye genelinde, ülkeyi beş ayrı temsil bölgesine ayırarak, bu bölgelerdeki farklı yaş gruplarından seçtiği örneklem grupları üzerinde gerçekleştirdiği veri toplama aracı, dini hayata ilişkin yapılan ilk kapsamlı uygulamalı çalışmadır. Çalışmada yaş, yaş ve 50 üzeri yaş dilimlerine göre deneklerin dindarlık düzeyleri 5 grupta incelenmiştir. Araştırma bulguları yaş ile dindarlık arasında doğru orantılı, öğrenim düzeyiyle dindarlık arasında ise ters orantılı bir ilişkiyi ortaya koymuştur. 51 Maalesef bu çalışmada da mezhep değişkeni dikkate alınmamıştır. Bunların haricinde yine konumuz ile direkt alakalı olmasa da daha çok dini tutum ve din anlayışı üzerine yazılan makalelerden bazılarını burada örnek olarak verebiliriz Bilgin, a.g.e. s Mehmet Taplamacıoğlu Yaşlara Göre Dini Yaşayışın Şiddet ve Kesafeti Üzerinde Bir Anket Denemesi, AÜİFD, c: X, Ankara Ünv. Basım Evi, Ankara Atalay, a.g.e., s..38 $38

56 - Modernleşme Çağında İslam Dünyasının Değişim Süreci ve Din Anlayışında Yaşanan Kırılma, Mehmet Akgül 52 - Din Anlayışının Din Öğretimi Üzerindeki Belirleyici Etkisi, Yrd. Doç. Dr. Nebahat Göçeri 53 - Ergenlerde Dindarlık - Benlik Saygısı İlişkisi, Yrd. Doç. Dr. Adem Şahin 54 - Yeni Bir Dindarlık Ölçeği ve Üniversiteli Gençlerin Dini Etkisini Hissetme Düzeyi: Çukurova Üniversitesi Örneği, Yrd. Doç. Dr. Asım Yapıcı 55 - Sosyo-Politik Tutumlar ve Dindarlık: İlahiyat Fakülteleri Örneğinde Bir Alan Araştırması, Dr. İhsan Çapcıoğlu 56 - Ortaöğretim Öğrencilerinde Benlik Saygısı ile Dindarlık Arasındaki İlişkinin İncelenmesi, Murat Yıldız, Betül Çapar 57 Özelde mezhep konusunu ele alan herhangi bir alan araştırmasına maalesef ulaşamadık. Genel olarak yapılan alan araştırmaları dindarlık üzerine yoğunlaşmış görünmektedir. Dindarlık seviyeleri ölçülmeye çalışılırken, birçok değişken dikkate alınmasına rağmen birkaç araştırma hariç, diğer bütün araştırmalarda mezhep konusuna değinilmemiştir Mehmet Akgül, Modernleşme Çağında İslam Dünyasının Değişim Süreci ve Din Anlayışında Yaşanan Kırılma, Makalat Dergisi, 1991/1, s. 59 Nebahat Göçeri, Din Anlayışının Din Öğretimi Üzerindeki Belirleyici Etkisi, Çukurova Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 1, sayı 2, Temmuz - Aralık 2001, s Adem Şahin, Ergenlerde Dindarlık - Benlik Saygısı İlişkisi, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.Ü.İ.F.D., sayı 19, Bahar 2005, s Asım Yapıcı, Yeni Bir Dindarlık Ölçeği ve Üniversiteli Gençlerin Dini Etkisini Hissetme Düzeyi: Çukurova Üniversitesi Örneği, Ç.Ü.İ.F.D., cilt 6, sayı 1, Ocak - Haziran 2006, s İhsan Çapçıoğlu, Sosyo-Politik Tutumlar ve Dindarlık: İlahiyat Fakülteleri Örneğinde Bir Alan Araştırması, A.Ü.İ.F.D., 14 / 1, 2009, s. 143 Murat Yıldız; Betül, Çapar, Ortaöğretim Öğrencilerinde Benlik Saygısı ile Dindarlık Arasındaki İlişkinin İncelenmesi, Din Bilimleri Akademik Araştırmalar Dergisi, cilt: 10, sayı: 1, 2010, s. 103 $39

57 o. Bölüm Özeti Mezhep kavramı Dinin inanç esaslarını veya ameli hükümlerini anlama ve yorumlama konusunda kendine özgü yaklaşımlara sahip düşünce sistemi; bu yaklaşımlar etrafında meydana gelen ekolleşmenin ürünü olan ilmi ve fikri birikim. 58 olarak tanımlanabilir. Her ne kadar mezhepler dinin bir zenginliği olarak kabul edilse bile, mezheplerin ilk ortaya çıkışından günümüze kadar geçen tarihi süreçte mezhep problemleri müslüman toplumların en büyük problemlerinden biri olmuştur. Bilindiği üzere Türkiye deki müslümanların büyük bir kısmı sünnidir. Fakat Türkiye deki Alevi nüfus da Türkiye nüfusunun %6-8 oranı 59 ile yadsınamayacak bir büyüklüktedir. Özellike Cumhuriyetin kurulmasından bu yana Alevi-Sünni tartışmaları süregelmiştir. İşte bunu önelemenin yolu mezhepsel hoşgörüden geçmektedir. Ülkemizde MEB e bağlı olarak eğitim-öğretim yapan resmi ve özel eğitim kurumlarında 4-8. sınıflarda haftada 2 saat, sınıflarda haftada 1 saat Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi verilmektedir. Bu dersin 7. sınıf müfredatında 1 ünite ve 11. sınıfın müfredatında 1 ünite olmak üzere toplam 2 ünite mezhepler konusuna ayrılmıştır. Mezhep üniteleri ne kadar yeterlidir, ne kadar yetersizdir? Öğrencilerin ihtiyaçlarını ne kadar karşılamaktadır? soruları maalesef günümüze kadar sorulmamış, bu konuda herhangi bir araştırma yapılmamıştır. Çalışmamızın bu eksiği biraz olsun gidermesini ümid ediyoruz Türkiye de zevkler, ilgiler, yaşam biçimi, müzikler ve hatta fikirler değişmektedir. Bu hızlı değişimden Dini anlama, Dini yorumlama ve Dini yaşama şekli de nasibini almaktadır. 10 sene önceki dindarlık biçimi ile günümüzdeki dindarlık biçimi birbirinden oldukça farklıdır. Mezheplerin dini anlama ve yorumlama konusundaki değişimin neresinde olduğu tesbit edilmelidir. Mezhepler bu değişimi etkileyen bir İlyas Üzüm, Mezhep TDV İslam Ansiklopedisi, C. 29, Ankara 2004, s. 526 URL: Erişim: $40

58 unsur mudur, yoksa bundan etkilenen midir? Bunun tesbitinin önemli bir husus olduğu görüşündeyiz. Çalışmamızda anket tekniğini kullandık. Anket uygulayacağımız okulları İstanbul un Anadolu Yakası ilçelerinde bulunan resmi düz liselerden orantısız küme örnekleme yolu ile seçtik. Daha sonra anket formlarını hazırlayarak seçtiğimiz okullarda okuyan sınıf öğrencilerine uyguladık. İstanbul Anadolu yakasında bulunan toplam 10 okuldan, 933 öğrenci üzerinde anketimiz uyguladık. Anketten çıkan verileri öncelikte Excel de topladık, daha sonra SPSS programını kullanarak bu verilerden istatistiksel sonuçlara eriştik. $41

59 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.1. MEZHEPLER TARİHİ TEMEL KAVRAMLARI Fırka Fırka 60 kelimesi sözlükte ayırmak, bölmek, açıklayıp hükme bağlamak manalarına gelen fark kökünden gelmektedir ve insanlar arasından ayrılmış belli bir grup topluluğu ifade eder. Terim olarak, İslam fikir tarihinde kendilerine has siyasi düşünce veya itikadi telakkilere sahip olan gruplar için siyasi akım ve itikadi mezhep anlamında kullanılmıştır. 61 Genel anlamda, belli bir şahıs veya o şahsa uyan topluluğun, çoğunlukla siyasi bir emel için çıktıkları yola İslam ın ana esasları olan Kuran-ı Kerim ve Sünnet in anlayış şekillerini yansıtan mezheplerine tarihte ve kaynaklardaki isimleri Fırka (çoğulu fırak ) dır Mezhep Mezhep kelimesi sözlükte gidilen yol anlamına gelmektedir. eş-şehristani, el-milel ve n-nihal adlı eserinde Mezhep kelimesinden bir kavram olarak söz ederken; ümmet imamlarından bir tanesinin dinin ana kaidelerinden birisi konusunda diğerlerinden ayrılması durumunda, onun makalesinin mezhep, cemaatinin ise fırka olarak kabul edilmesi gerektiğini ifade eder Daha geniş bilgi için bkz: Ebu Mansur el-bağdadi, El-Fark Beynel Fırak (Mezhepler Arasındaki Farklar), Çev: Ehtem Ruhi Fığlalı, Kalem Yayınevi, İstanbul 1979; Halil İbrahim Bulut, Dünden Bugüne Siyasi İtikadi İslam Mezhepleri Tarihi, Ankara Araştırma Yayınları, Ankara 2011 Bekir Topaloğlu, Fırka, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1996, C: 13, s. 35 Bağdadi, a.g.e, s. VII - VIII 63 eş-şehristani, a.g.e, s. 25 $42

60 Mezhep, Arapça da gitmek anlamına gelen zehebe fiilinden türetilmiştir ve kelime olarak gidilen yol demektir. İslam ın itikadi ve ameli sahadaki düşünce ekolleri diyebileceğimiz mezhepler, dinin anlaşılma biçimleri ile ilgili beşeri tezahürlerdir. Siyasi, içtimai, iktisadi, coğrafi, tarihi ve benzeri sebepler dinin anlaşılması planında, belirli fikirlerin ya da şahısların etrafında odaklaşmalara yol açmıştır. Böylece, din anlayışında yer yer farklılaşmalar husule gelmiştir. Bu farklılaşmaların, zamanla sistematik özellik kazanarak, düşünce ve davranışları etkilemeye başlaması, kurumsallaşarak ve sosyal hayatta derin izler bırakarak varlığını sürdürmesi, karşımıza mezhep olgusunu çıkartmaktadır. 64 İslam Düşünce Tarihinde mezhep denildiği zaman hem siyasi-itikadi nitelik taşıyanlar; hem de fıkhi-ameli nitelik taşıyanlar akla gelmektedir. Özellike Türkçe de mezhep her iki anlamı da ifade etmek için kullanılmaktadır. Arapça da ise siyasi ve itikadi farklılaşmalar için daha çok fırka kelimesi kullanılmaktadır. 65 İslam Mezhepleri, geçmişte temel ihtilaf alanlarına göre, kronolojik olarak veya 73 fırka hadisine dayanarak 73 lü tasnifler şeklinde çeşitli tasniflere tabi tutulmuştur. 66 Fakat günümüzde yaygın olarak kullanılan tasnif, mezhepleri ihtilaf alanlarına göre ayıran tasniftir. Burada mezhepler, itikadi, ameli ve tasavvufi olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır Makale ve Makalat İlk İslam alimlerinin, İslam Mezhepleri Tarihine verdikleri isim Makalat, İlmul Makalat tır. Makale sözlükte yazı, görüş, düşünce ve inanç gibi anlamlara gelmektedir. Hicretin daha 1. yüzyılından itibaren başlayan bir takım siyasi ve itikadi Hasan Onat; Sönmez Kutlu, İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara 2012, s. 42 Onat; Kutlu, a.g.e, s Üzüm, İlyas, Mezhep, s. 526 $43

61 tartışmalar üzerine, muhtelif fırkalara mensup şahısların kendi görüşlerinden birini veya birkaçını açıklayan sözleri oldukça kısa idi ve bu sözlerden her biri şu veya bu fırkanın yürüdüğü yol ile uyuşan bir görüşe işaret eden belli bir meseleyi bir makale çerçevesinde ele alıyordu. Ehl-i Sünnet in dışındaki mezhep mensuplarında yazılan bu küçük eserlere Makale denmiştir. 67 Şehristani makale kelimesini mezhep ile neredeyse eş anlamlı olarak kullanmıştır. Ona göre asıl usul ve ana kaideler hükmünde olan meselelerde bir makale (farklı düşünce) ile diğerlerinden ayrılanlara mezhep, bunların cemaatine ise fırka denir. 68 Makale nin çoğulu makalat dır Milel ve Nihal Milel, Arapça millet kelimesinin çoğuludur. Millet kelimesi sözlükte, Din, şeriat, yol anlamlarına gelmektedir. Genel kavram olarak millet, Mükellefin, doğru ve yanlış, inanmış olduğu inançlar demektir. Milel, mezhepler tarihi ıslahatında Allah ın Peygamber yoluyla insanlara inanmaları için gönderdiği kitaplı dinler. olarak tanımlanır. 69 eş-şehristani dinlere mensup olanları ehlu l diyanet ve l-milel olarak tanımlamakta 70 ve milel kelimesini din anlamında kullanmaktadır. Nihal ise Arapça nihle kelimesinin çoğuludur ve sözlükte inanç, akide, doktrin demektir. İslam Mezhepleri Tarihinde bu terime farklı anlamlar yüklenmiştir. Örneğin, Şehristani, Din ve inanç özelliği taşımayan sistem ve düşüncelere sahip olanlar şeklinde tanımlar el-bağdadi, a.g.e., s. VII - VIII eş-şehristani, a.g.e, s. 25 Onat; Kutlu, a.g.e, s. 43 eş-şehristani, a.g.e, s eş-şehristani, a.g.e, s. 21 $44

62 Ahmed b. Yahya ya göre ise nihal, inanmadığı halde, bir din ve inanç üzere olduğunu iddia eden kimseye verilen sıfattır. İslam düşüncesinde, Bakıllani, Bağdadi, Şehristani ve İbn Hazm gibi yazarlar, Mecusilik, Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam gibi kitaplı ve peygamberli dinler ve ondan çıkan mezhepler ile kitabı ve peygamberi olmayan dinler, felsefi anlayışları inceledikleri kitaplara Kitabı Milel ve Nihal adını vermişlerdir MEZHEPLERİ ORTAYA ÇIKARAN SEBEPLER Hz. Peygamber in sağlığında ne siyasi-itikadi ne de fıkhi mezhepler yoktu. Çünkü dini bir otorite olarak Hz. Muhammed hayattaydı ve herhangi bir ihtilaf veya problemin çıkması durumunda, Peygamber bunu çözüyor, herkes de ona tabi oluyordu. Böylece toplumda mezhepleşme ve gruplaşma söz konusu değildi. Mezhepler, Hz. Peygamber in vefatından çok sonra teşekkül etmeye başlamıştır. İlk ortaya çıkan mezhep Haricilik tir. Daha sonra Mürcie, Mutezile, Şia gibi itikadi yönü ağır basan mezhepler oluşmuştur. Fıkhi mezheplerin oluşumu ise hicri 2. asra ve daha sonrasına rastlamaktadır. 73 Hz. Peygamberin vefatından sonra müslümanlar arasında ilk hangi konularda ihtilafın çıktığı ve bu ihtilafların hangilerinin daha sonra büyüyerek mezhepleri meydana getirdiği konusunda farklı görüşler mevcuttur. Şehristani ye göre Hz. Peygamber in ölüm hastalığı ve ölümünden sonra ashap arasında ortaya çıkan ilk ihtilaf Hz. Peygamberin hastayken çevresindekilerden bir şeyler yazdırmak için kağıt kalem istemesi üzerine Hz. Ömer ve bazı sahabelerin buna mani olmasıdır. Daha sonra İbn Abbas, Hz. Peygamberin bu vasiyetinde aslında kendilerinden söz edeceğini, çevresindekilerin ise buna mani olduğunu söylemiştir Kutlu, a.g.e., s. 33 Onat; Kutlu, a.g.e, s eş-şehristani, a.g.e, s. 35 $45

63 Şehristani ye göre ikinci ihtilaf Üsame ordusu konusunda çıkmıştır. Üçüncü ihtilaf Hz. Peygamberin vefatı ile ilgilidir. Zira Hz. Ömer, Hz. Peygamberin vefatından sonda Kim Muhammed öldü derse şu kılıcımla onu öldürürüm. demiştir. Dördüncü ihtilaf ise Hz. Peygamberin defnedileceği yer ile ilgilidir. Görüleceği üzere bu ihtilafların bazılarının ümmet arasında çok büyük bir ayrılığa sebep olduğu söylenemez. Bu noktada Şehristani ümmet arasında çıkan beşinci ihtilafın imamet konusunda olduğunu ve bu anlaşmazlığın ümmet arasında meydana gelen en büyük anlaşmazlık olduğunu söylemiştir. 75 Bu ihtilafın gerçekten de ümmet içerisinde meydana gelen en büyük anlaşmazlıklardan bir tanesi olduğu İslam toplumunun gelecekte yaşadığı olaylara bakarak daha net bir biçimde anlayabiliyoruz. Şehristani ümmet içerisinde çıkan ihtilafları saymaya Hz. Peygambere mirasçı olunması meselesi, Hz. Ebubekir in halifeliği döneminde zekat vermeyenlerle ilgili sorunlar, Hz. Ebubekir in vefatından sonra Hz. Ömer in halife olması, Hz. Ömer in vefatından sonra Hz. Osman ın hilafeti şeklinde devam eder. Şehristani ümmet arasında çıkan problemlerden 10.su olarak Hz. Ali döneminde meydana gelen Cemel vakasını zikreder. Ona göre bundan sonra meydana gelen ihtilaflar imamet konusundaki ihtilaflar ve usul konularından ihtilaflar olmak üzere iki kısımda değerlendirilmelidir. 76 Ebu l Hasan el-eşari ise Hz. Peygamberin vefatından sonra ortaya çıkan ilk ihtilafın imamet konusunda olduğunu söylemektedir. Ona göre Hz. Ebu Bekir zamanından itibaren Hz. Ömer in döneminde, Hz. Osman ın halife seçilmesine kadar geçen sürede başka ihtilaf ortaya çıkmamıştır. 77 Görüldüğü gibi el-eşari, Şehristani nin aksine sadece daha sonraları büyük olaylara sebebiyet verecek kadar önemli ihtilafları zikretmeyi tercih etmiştir eş-şehristani, a.g.e, s. 35, 36 eş-şehristani, a.g.e, s el-eşari, a.g.e, s $46

64 Hz. Osman ın son günlerinde bir grup Hz. Osman ın hata ettiğini ve doğru yoldan ayrıldığını ileri sürerek ona karşı çıkmışlardır ve Hz. Osman bu olayların sonucunda öldürülmüştür. Bu olaydan sonra ümmet, Hz. Osman ın öldürülmesi konusunda da ihtilafa düşmüştür. Hz. Ali nin halife olarak seçilmesinden sonra ise olaylar daha da büyümüş, bazıları onun hilafetini inkar etmiş, bazıları ise tarafsız kalmıştır. Yine Hz. Ali döneminde Cemel vakası ve Muaviye ile olan savaş ihtilafın büyümesine neden olmuştur. Bu olaylarda bir grup Hz. Ali nin tarafında yer alırken, bir grup hakem olayı nedeniyle onu tekfir etmiştir. 78 İlk dönem Mezhepler Tarihi kaynaklarında mezheplerin ortaya çıkış nedenleri net bir şekilde ortaya konulamamış, bunun yerine müslümanlar arasında ortaya çıkan ihtilaflar üzerinde durulmuştur. Günümüzün önemli mezhepler tarihçilerinden Sönmez Kutlu ve Hasan Onat ise, mezheplerin ortaya çıkış nedenleri daha farklı bir tarzda değerlendirmiştir. Ona göre mezheplerin ortaya çıkma sebepleri 5 maddede toplanabilir İnsan Unsuru: Mezheplerin doğuş sebeplerini anlamaya çalışırken belki de en temele insan gerçeğini yerleştirmek gerekir. Mezhepler, dinin anlaşılma biçimleri ile ilgili beşeri oluşumlar olduğu için en temelde insan unsurundan ve sosyo politik sebeplerden söz etmek gerekecektir. Her bireyin olguları ve olayları algılaması, değerlendirmesi farklıdır. Anlama konusu Din olunca, din de soyut olgulardan oluştuğu için farklı algılamalar kaçınılmazdır. 2- Toplumsal Yapı: Sosyal hayatın kendine özgü dinamikleri, zaman zaman bireyin din anlayışında da farklılaşmalara sebep olmaktadır. Sosyal yapının tesiri altında oluşan bu farklıklaşmalar, dini anlaşılma biçimi olan mezheplerin doğuşunu doğrudan etkilemiştir. Nitekim mezheplerin doğuş süreci ve yayıldıkları alanlar incelenirse, bu izler yakalanacaktır. Örneğin; Haricilik, daha çok çölde yaşayan, medeni hayata intibak etme 78 el-eşari, a.g.e, s Onat; Kutlu, a.g.e, s. 50 $47

65 güçlüğü çeken bedevi Arap karakterinin belirgin öğelerini bünyesinde taşımaktadır. Yine Şiilik, uzun süre yarı ilahi krallarla yönetilmiş Fars asıllıların ve Sasani kültürünün izlerini yansıtmaktadır. Mürcie ve Mutezile ise şehirleşmiş medeni toplumların tezahürlerini bünyesinde barındırmaktadır. 3- Siyasi Olaylar: Mezhepleri birbirinden ayıran temel motiflerin pek çoğu siyasi nitelik taşımaktadır. Mesela, Şiiliği diğer mezheplerden ayıran en belirgin görüş imamet meselesi etrafında düğümlenmektedir. İmamet ise temelde siyasi bir meseledir. Mezheplerin ortaya çıkmasında etkili olan bazı siyasi olaylara örnek olarak; Hz. Peygamberin vefatı üzerine ortaya çıkan hilafet - imamet tartışmaları, Hz. Osman döneminde yaşanan siyasi ve toplumsal krizler, Hz. Ali ile Muaviye arasında ortaya çıkan hilafet kavgası ve Sıffin savaşı, gösterilebilir. 4- Eski Kültür ve Medeniyetler: İslam ın doğduğu toplumda Hristiyanlık, Yahudilik ve Putperestlik hakimdi. İslam ın fetihlerle Arap Yarımadası nın dışına çıkması ve farklı coğrafyalarda yayılmasıyla beraber, müslümanlar Sasani, Bizans, Hint, Çin vb. dünya kültürleriyle karşılaştı. Bu kültür ve medeniyet havzalarına mensup insanların Müslüman olmaları ve bu kültürlerle karşılaşmaların yaşanması sonucunda karşılıklı etkileşimler meydana gelmiştir. Yaşanan bu etkileşimler oluşum aşamasında bazı yeni dini hareketlerin fikri sisteminde şu ya da bu şekilde etkili olmuştur. 5- Dini Metinlerden Kaynaklanan Sebepler: Dini metinlerden kast edilen öncelikle Kuran ayetleri ve hadislerdir. Kuran-ı Kerim in bazı ayetlerinin manası kapalıdır veya bazı ayetler farklı anlamlara gelebilmektedir. Yani her insanın aynı şekilde anlayacağı ayetler vardır, farklı şekilde anlayacağı ayetler vardır. Bunlara muhkem ve müteşabih ayetler denmektedir. Vahiylerin üslubu ve Kuran da bulunan müteşabih ayetler, yani manası kapalı ayetler din anlayışında farklılaşmalara sebep olmuştur. Örneğin Kuran da, Allah ın eli, Allah ın yüzü gibi bazı ifadeler geçmektedir. Bazı müslümanlar bunlardan hareketle Allah ın $48

66 insan gibi elinin, yüzünün ve diğer organlarının bulunduğunu ileri sürmüşler ve buna bağlı farklılaşmaların içine düşmüşlerdir İTİKADİ MEZHEPLER Haricilik Haricilik, Müslümanlar arasında ortaya çıkan siyasi ve itikadi nitelikli ilk farklılaşma hareketidir. Hz. Ali yi destekleyen ve onun saflarında yer alan bir grup insan, Sıffin savaşını sonrası gündeme gelen Hakem olayı ile birlikte, Hz. Ali nin saflarından ayrılarak Harura da, La hukme illa lillah sloganı etrafında, farklı bir topluluk meydana getirmişlerdir. 81 Haricilerin ayrılması ile ilgili Ebu-l Hasan el-eşari şunları söylemektedir: Hariciler, Ali b. Ebi Talip i hakeme başvurduğu için kafir sayma hususunda fikir birliği ettiler. Ancak onlar, Hz. Ali nin küfrünün şirk olup olmadığı hususunda ihtilaf ettiler. Bununla birlikte her büyük günahın küfür olduğunda fikir birliği ettiler. 82 Harici ismi bir yerden başka bir yere çıkmak, isyan etmek anlamındaki arapça hrc kökünden türemiştir. Bu isim Hariciler için, isyan ettikleri yöneticiler ve muhalifleri tarafından kullanılmış olup, daha ziyade meşru halife olan Hz. Ali ye isyan etmeleri sebebiyle haktan ve dinden ayrılanlar veya İslam cemaatini terkederek uzaklaşanlar anlamında değerlendirilmiştir. Kendileri ise Havaric ismini, kafilerle aralarındaki her türlü bağı koparan ve ilişkileri kesenler anlamında kullanmışlardır. 83 Şehristani ise Cemaatin ittifak ederek aralarından seçtiği hak üzere olan devlet başkanı olan imama Daha geniş bilgi için bkz: Onat; Kutlu, a.g.e, s Onat; Kutlu, İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı, Grafiker Yayınları, Eylül 2012, s. 63 Ebu l Hasan, el-eşari, Makalatu l-islamiyyin ve İhtilafu l-musaliin (İlk Dönem İslam Mezhepleri), Çev: Mehmet Dalkılıç, Ömer Aydın, Kabalcı Yayınevi, Ekim 2005, s. 102 Mustafa Öz, Başlangıçtan Günümüze İslam Mezhepleri Tarihi, Ensar Yayınları, İstanbul 2011, s $49

67 isyan eden her kişi harici ismiyle anılır. diyerek isyan eden tüm gruplara Harici demiştir. 84 Hz. Ali ve Muaviye nin orduları arasında yapılan Sıffin savaşı, 37 / yıllarında olmuştur. Hz. Ali yi, Muaviye nin askerlerinin Kuran sayfalarını mızrakların uçlarına takmaları üzerine, Biz Kuran a karşı savaşmayız. diyerek savaşı bırakmak için zorlayan bir grup insan, sorunun çözümünü hakemlere havale edilmesi üzerine Ali yi suçlayarak onun saflarından ayrılmışlardır. Daha sonra Harici ismini alan bu grup ile Hz. Ali arasında elçiler gidip gelmiş, görüş alışverişi yapılmış, Ali nin saflarına dönmeleri için çaba sarf edilmiştir. 85 Hz. Ali ile Tahkim e karşı çıkarak onun saflarından ayrılan bazı kimseler arasında 38 / 658 yılında Nahrevan da bir savaş olmuştur. Bu savaşta daha sonra Harici olarak isimlendirilecek olan pek çok kimse ölmüştür. Bu sebeple 38 (hicri) yılı Haricilerin tarih sahnesine çıktıkları yıl olarak kabul edilmektedir. 86 Haricilerin büyük fırkaları Muhakkime, Ezarika, Necedat, Beyhesiyye ve İbaziyye dir. Bu fırkalardaki ortak düşünce, Hz. Osman ve Hz. Ali den teberri etmektir. Ayrıca büyük günah işleyenleri kafir saymak, devlet başkanı sünnete muhalefet ettiğinde ona isyan etmeyi gereki bir hak kabul etmek müşterek düşüncelerindendir Mürcie Mürcie ismi geriye bırakmak, ertelemek veya geciktirmek anlamlarına gelen rce veya beklenti içinde olma ve ümit etme anlamındaki rcv kökünden gelmektedir. Mürcie 84 eş-şehristani, a.g.e, s Ayrıca bkz: Kummi / Nevbahti, Kitabu l-makalat ve l-fırak, Fıraku ş-şia, Çev: Hasan Onat, Sabri Hizmetli, Sönmez Kutlu, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2004; Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-zahiri İbn Hazm, el-fasl fi'l-milel ve'l-ehva ve'n-nihal, Kahire 1899, Abdurrahman Bedevi, el-havaric ve'ş-şia, Kuveyt Onat; Kutlu, a.g.e, s eş-şehristani, a.g.e, s. 120 $50

68 terimi değişik zamanlarda, değişik müellifler tarafından farklı şekilde tarif edilmiştir. Bununla birlikte siyasi ve itikadi bir fırka olarak Mücie yi, Hz. Osman ve Hz. Ali başta olmak üzere, büyük günah işleyen herkesin durumunun Allah a havale ederek, onların cennetlik veya cehennemlik oldukları hususunda bir fikir ortaya koymayan kimseler ve grupların müşterek ismi olarak belirtmek mümkündür. 88 Şehristani Mürcie nin büyük günah işleyenlerin dünyada iken cennetlik veya cehennemlik olduğu hakkında herhangi bir hüküm verilemeyeceği, onun hükmünün kıyamet gününe bırakılması gerektiğini düşünen gruba verilen isim olduğunu söylemiştir. 89 Mürcie nin ortaya çıkışında etkili olan sebeplerin başında Harici zihniyeti, Emevi- Haşimi çekişmesi, Emevi lerin politik ve ekonomik siyaseti, kentleşme sürecinin doğurduğu siyasal, ekonomik ve toplumsal problemler yer almaktadır. Hz. Osman ın öldürülmesinden sonra gelişen olaylar, Cemel ve Sıffin savaşları, Hakem vakası, ayrıca büyük günah işleyenleri ve kendi dışındaki müslümanları tekfir eden, devlet geleneğine sahip olmayan ve medeni hayata alışmamış olan Hariciler karşısında bütün müslümanların eşitliğini ve medeni hayatı savunan ılımlı ve uzlaşmacı bir zihniyet doğmuştur. 90 Mürcie mezhebinin görüşlerini şu şekilde sıralayabiliriz; - Bilinmeyen konularda hüküm Allah'a bırakılmalıdır: Yani büyük günah işleyenlerin durumunun ne olacağı, cennetlik mi yoksa cehennemlik mi oldukları hususu konusunda herhangi bir şey söylemeyip, hükmü Allah a bırakmak gerekir. - Kıble Ehli'nden büyük günah işleyen hiç kimse tekfir edilemez: Bir kimse işlediği herhangi bir günah sebebiyle dinden çıkmaz Öz, a.g.e., s. 521 eş-şehristani, a.g.e, s. 141 Sönmez Kutlu, Mürcie, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 32, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2006, s. 41 $51

69 - Din, birlik ve beraberlikten ibarettir. Yani bir kimse iman ettikten sonra İslâm toplumunun bir üyesidir. Bu bakımdan bütün müminler eşit olup birinin diğerine üstünlüğü yoktur. Hangi mezhebe vaya görüşe sahip olursa olsun, o kimse dışlanamaz, tekfir edilemez veya öldürülemez Mutezile Mutezile, Emevi lerin son dönemindeki fikri tartışmaların odak noktasını oluşturan büyük günah meselesi, Allah ın sıfatları gibi konular etrafında şekillenmeye başlayan, Abbasiler dönemindeki tercüme faaliyetlerinin sonucunda felsefi fikirlerden beslenerek güçlenen ve Abbasilerin yükseliş sürecinde bir süre resmi mezhep statüsü kazanan dini - politik bir harekettir. Mezhep bilginleri temel ilkelerini beş esas şeklinde formüle etmişlerdir. 92 Sözlükte ayırmak, uzaklaşmak anlamındaki azl kökünden türeyen mutezile kelimesi, uzaklaşan, ayrılıp bir köşeye çekilen demektir. Vasıl b. Ata nın büyük günah konusundaki farklı bir anlayışa sahip hocası Hasan-ı Basri nin ders halkasından ayrılması ve hocasının Vasıl ın kendisinden ayrıldığını zikretmesi üzerine bu gruba Mutezile adının verildiği söylenmektedir. 93 Mutezile nin zirveye ulaşmasıyla siyasi ilişkileri ve felsefi ilgileri arasında paralellik vardır. Ekolün öncüleri Vasıl ve Amr, kendi dönemlerinde bazı devlet adamlarıyla yakın ilişikler kurmuş olsalar da kendi görüşlerini benimsetecek kadar güçlü değillerdi. Me mun un iktidara gelmesi ile birlikte ekolün yıldızının parladığı, siyaseten güçlü bir konuma yükseldiği, Mutezili bilginlerin saraya nüfuz ettikleri bir dönem başlamıştır Kutlu, a.g.m, s Osman Aydınlı, Mutezile, İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara 2012, s. 127 İlyas Üzüm, Mutezile, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 31, T.D.V. Yayınları, İstanbul 2006, s. 391 $52

70 Mutezile, Me mun, Muttasım ve Vasık dönemlerinde altın çağını yaşamasına karşın Mütevekkil ile başlayan yeni dönemde ekol güç kaybetmiş ve daha sonra çökmüştür. 94 Mutezile nin fikirleri beş esas etrafında toplanmıştır. Bunlar; 1- el-mezile beynel mezileteyn: Bu esas büyük günah işleyen kişinin küfrü gerektiren bir inkarda bulunmadığı için kafir olamayacağı gibi işlediği günah sebebiyle imanda da kalamayacağı, bu ikisi arasında bir yerde bulunacağı şeklinde açıklanmakta ve Mutezile bu kişiye fasık adını vermektedir. Fasık tövbe etmeden öldüğü takdirde ebediyen cehennemde kalacaktır el-va d ve el-vaid: Kulun taat ve tebve üzere mümin olarak bu dünyadan ayrıldığında Allah ın lütuf ve ihsanı ötesinde, sevap ve karşılığı hak edeceğini, tevbesiz ve işlediği büyük günahlarla dünyadan ayrıldığında ise azabının kafirlerin azabından hafif olmak kaydıyla, cehennemde ebedi kalacağını ifade eder el-emru bi l-maruf ve n-nehyi ani l Münker: Mutezile ye göre İslam devletinin yayılması, dalalette olanların hidayete ermesi, hakkı batıla karıştırmak isteyenlerin zararlarının önlenmesi için her müslümanın iyiliği emretmesi ve kötülükten sakındırması zorunlu bir görevdir Tevhid: Mutezile şu konularda fikir birliği içerisindedir: Allah birdir. O nun benzeri hiçbir şey yoktur. O, işiten ve görendir. Cismi, kalıbı, cüssesi, şekli, eti, kanı, şahsı yoktur. Cevher ve araz değildir. Rengi, tadı, kokusu ve duyargası yoktur. Boyutları, cüzleri, organları ve uzuvları yoktur. Sonlu ve sınırlı olmakla vasıflandırılamaz. Kalbe doğan ve hayal ile tasavvur edilen hiçbir şey ona benzemez. Allah, alim, kadir ve hayy 94 Aydınlı, a.g.m, s Üzüm, a.g.m, s. 398 eş-şehristani, a.g.e, s. 58 Üzüm, a.g.m, s. 396, Ayrıca bkz: el-eşari, a.g.e, s $53

71 olarak ezelidir. Aynı şekilde ebedidir. Gözle onu görmez, hayaller onu kuşatamaz, kulaklar onu işitemez. Allah ne bu dünyada ne de öbür dünyada gözle görülemez Adl: Mutezile ye göre adl yani adalet Allah ın iyi fiilleri işlemesi ve kötü fiillerin meydana gelmesinde etkisinin bulunmamasıdır, Allah ın her türlü kötü işten, sevap, fayda gibi şeyleri terketmekten, maslahata aykırı ve çirkin yolla insanları kulluğa çağırmaktan münezzeh olması; bütün fiillerinin hikmet, adalet ve isabet niteliği taşıması demektir. Dolayısıyla insanların yaptığı kötü fiillerin Allah tarafından yaratılması caiz değildir. 99 Kişi Allah ın kendisine verdiği hürriyet ile istediği fiili yapar Şia Şia, Hz. Peygamberin vefatından sonra devlet yönetiminin Hz. Ali ye ve onun soyundan gelenlere ait olduğu düşüncesi etrafında birleşen çeşitli grupların ortak adıdır. Sözlükte, tabi olmak, desteklemek, çoğalmak anlamlarındaki şiya kökünden türeyen şia kelimesi, yardımcı, destekleyici, bir işi gerçekleştirmek için bir kimse etrafında toplanan grup manasına gelir. 101 Terim olarak, Hz. Peygamberin vefatından sonra devlet başkanlığının Hz. Ali ye ve onun evladından belli kimselere intikal etmesi gerektiğini savunan grupları ifade eder. 102 Şiiliğin doğuşu hakkında değişik görüşler bulunmaktadır. Şii kaynaklar, bu fırkanın Resulullah ın sağlığında doğduğunu ve daha o zamanlar, Hz. Ali nin üstünlüğünü kabul ederek onun tarafını tutanların bir topluluk olarak Ali nin Şia sını meydana 98 el-eşari, a.g.e, s Üzüm, a.g.m, s Ayrıca bkz; eş-şehristani, a.g.e, s. 58, 59; el-eşari, a.g.e, s Şia için bkz: Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-zahiri İbn Hazm, el-fasl fi'l-milel ve'l-ehva ve'n-nihal, Kahire1899; William Montgomery Watt, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, Tercüme: Ethem Ruhi Fığlalı. Umran Yayınları, Ankara1981; William Montgomery Watt, Islam and the Integration of Society, London 1970; Milletlerarası tarihte ve günümüzde Şiilik Sempozyumu, İslami İlimler Araştırma Vakfı, İstanbul Mustafa Öz, Şia, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 39, TDV Yayınları, İstanbul 2010, s $54

72 getirdiklerini ileri sürerler. 103 Kummi / Nevbahti ye göre ise Hz. Peygamber in vefatından sonra ümmet üç fırkaya ayrılmıştır. Bunlardan bir tanesi Hz. Ali taraftarlarıdır ki bunların bütün kollarına Şia denir. 104 Bir kısım yazarlara göre Şiilik, siyasi bir hareket şeklinde Hz. Osman ın şehid edilişinden sonra ortaya çıkmıştır. Erken devir müelliflerden biri, Şiiliğin siyasi bir hareket olarak Hz. Ali nin halifeliği sırasında ve özellikle Cemel ve Sıffin vakalarından sonra ortaya çıktığını ileri sürerken, çağdaş yazarlardan biri ise, onun, Hz. Ali nin şehid edilmesinden ve cemaatın Muaviye ye biatından sonra zuhur ettiğini söylemektedir. Yine başka bir çağdaş araştırmacıya göre Şia, Hz. Hüseyin in Kerbela da şehid edilmesinden sonra ortaya çıkmıştır. 105 Şehristani, Şia yı Hz. Ali ye taraftar olanlar şeklinde tanımlar. Hz. Ali nin imamet ve hilafetinin anlamı açık yahut kapalı nas ve vasiyetle sabit olduğunu kabul ederler. Onların inançlarına göre imamet Ali ve evlatlarından başkasına geçemez. Şia ya göre imamet, toplumun menfaat ve maslahatına dayanan, ümmetin iradesine bırakılmış bir husus değildir. Bundan dolayı, ümmetin fertlerinin aralarında seçip iş başına getirdikleri kimse imam olamaz. 106 İslam tarihinde Hz. Hüseyin in şehadetinden sonra Emevilere karşı ehl-i beyt adına ilk ayaklanan şahıs, Hz. Hüseyin in torunu imam Zeyd b. Ali dir. Onun Haşim b. Abdilmelik zamanındaki isyanı başarısızlıkla sonuçlanmışsa da oğlu Yahya ile birlikte kurdukları Zeydiyye mezhebi vücud bulmuştur. Daha sonra İmamiyye fırkasında altıncı imam olarak görülen Cafer es-sadık ın ölümünden sonra Ehl-i Beyt e bağlananlar arasında ihtilaf çıkmış ve bir kısmı, onun büyük oğlu İsmail i imam tanıyarak 103 Fığlalı, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, Selçuk Yayınları, İstanbul 1980, s Kummi / Nevbahti, a.g.e, s Fığlalı, a.g.e, s. 87; Ayrıca bkz: Muztafa Öz, a.g.m. s eş-şehristani, a.g.e, s. 147 $55

73 ayrılmışlar ve böylece İsmailiyye yi meydana getirmişlerdir. Şii fırkalar arasında en son teşekkül eden ise İmamiyye fırkası olmuştur. 107 Şehristani, Şia yı Keysaniyye, Carudiyye, İmamiyye, Galiyye ve İsmailiyye olarak 5 ana kol ayırmaktadır. 108 Kummi / Nevbahti, Şia nın Hz. Peygamberin vefatından sonra 3 fırkaya ayrıldığını, yine Hz. Ali nin vefatından sonra çeşitli fırkalara ayrıldığını söylemektedir. 109 Şia nın günümüze kadar varlığını devam ettirmiş fırkaları, Zeydiyye, İsmailiyye ve İmamiyye dir. Bunlardan İmamiyye günümüzde yaşayan en büyük Şii mezheptir ve aynı zamanda İran ın da resmi mezhebidir. Yaygınlık açısından Zeydiyye, İmamiyye den sonra ikinci sırada gelmektedir. Zeydiyye günümüzde Yemen in resmi mezhebi konumundadır. İsmailiyye de varlığı devam ettiren Şii mezheplerden birisidir Ehl-i Sünnet Ehlü s-sünne ve l-cemaa yahut ülkemizdeki yaygın isimlendirme ile Ehl-i sünnet genel olarak Hz. Peygamber ve ashabının dinin esasları olarak ortaya koydukları prensipleri takip ettiklerini belirten ve onların yolunu takip edenlerin kendileri için kabul ettiği bir isimdir. 110 Bir isim tamlaması olarak Kuran da ve hadislerde geçmeyen Ehl-i sünnet ismi, sünnete mensup olanlar, sünneti benimseyenler yahut sünnette geçen prensiplere tabi olup, onu uygulayanlar anlamını ifade etmektedir. 111 Ehl-i sünnet ilk olarak fıkhi alanda vücud bulmuştur. İtikad sahasında Ehl-i sünnetin doğuşunu kesin çizgilerle tesbit etmek çok güçtür. Çünkü Hz. Peygamberin vefatından Hz. Osman ın şehid edilişine kadar geçen sürede müslüman toplumunda herhangi 107 Fığlalı, a.g.e, s eş-şehristani, a.g.e, s Kummi / Nevbahti, a.g.e, s Ehl-i Sünnet için bkz: Ali Vehbi Cengiz Eser Matbaası, Ankara 1975; Lütfi Doğan, Ehli Sünnet Kelamında Eş ari Mektebi, Rüzgarlı Matbaa Ankara, 1961; Ebu l-hasan Ali b. İsmail el-eş arî, El-İbane ve Usulü Ehli s-sünnet: (Eş ari Akaidi), Tercüme: Ramazan Biçer, Gelenek Yayıncılık, İstanbul Öz, a.g.e, s. 370 $56

74 büyük bir olay meydana gelmemiştir. Hz. Osman ın şehid elişiyle başlayan dönemde ise müslümanlar Cemal ve Sıffin savaşları başta olmak üzere birçok savaşta karşı karşıya gelmişlerdir. Ancak baştan itibaren bir kısım sahabe, müslümanların birbirine kılıç çektiği bu savaşlarda tarafsız kalmayı tercih etmiştir. Bu zümrenin ilk mümessilleri İbrahim en-nehai, eş-şabi ve Hasan el-basri dir. Hasan el-basri, Ehl-i sünnetin fikri ve itikadi esaslarının tezahüründe önemli bir yere sahiptir. 112 Ehl-i sünnetin siyasi, kelami, felsefi ve fıkhi boyutlar kazanması zamanla olmuştur. Ehli sünnetin siyasi çerçevesini belirleyen iki önemli fikir vardı. Birincisi, Hz. Peygamberden sonra ilk meşru halifenin Hz. Ebu Bekir ve daha sonra sırasıyla Ömer, Osman ve Ali olduğu ve bunların tarihi sırasının aynı zamanda fazilet sırası olduğu fikri idi. İkincisi ise Cemel ve Sıffin e katılanların Allah ın ahirette vereceği hükme bırakılması ve sahabenin tekfir edilmemesi veya onlara kötü söz söylenmemesi idi. 113 Ehl-i sünnet mensuplarınca yazılan ilk eserlerde temel akide esasları genel olarak maddeler halinde şöyle sıralanabilir: - İman, Allah ın varlığını ve birliğini, resullerin Allah tan getirdiklerini toptan kabul etmektir. - İman esasları, Allah a, meleklerine, kitaplarına, resullerine, öldükten sonra dirilip hesap vermeye, hayrıyla şerriyle ve tatlısıyla acısıyla kadere inanmaktan oluşur. - Allah ın isimleri vardır, fakat bunların Allah tan başka şeyler oldukları söylenemez. - Allah tan başka yaratıcı yoktur. Kulların iyi ve kötü fiillerinin hepsini yaratan Allah tır. Kullar hiçbir şey yaratmaya muktedir değildir. - Müminler, gözleriyle ayı gördükleri gibi kıyamet gününde de Allah ı göreceklerdir. Kafirler ise onu göremeyeceklerdir. - Büyük günah sahibinin cehennemlik olduğunda, tevhid ehlinin de cennetlik olduğuna hükmedilemez. Bunların durumu Allah a havale edilir. - Allah ın Resulü nün şefaati ve kabir azabı haktır. Şefaat, büyük günah sahipleri içindir. 112 Fığlalı, a.g.e, s Onat; Kutlu, a.g.e, s. 357 $57

75 - Cemaatten ayrılmamak, birlik ve bütünlüğü bozmamak gerekir. 114 Ehl-i Sünnet in günümüzde yaşayan iki önemli kolu Maturidilik ve Eşariliktir. Günümüzde dünya müslümanlarının %85-90 ı itikatta ehl-i sünnet in Eşari veya Maturidi mezhebine, fıkıhta Şafii, Hanefi, Maliki ve Hanbeli mezhebine mensuptur. Eşarilik genelde arap dünyasında, Maturidilik ise Türk dünyasında hakim durumdadır. Fıkıhta Şafii ve Malikiler, itikadda Eşari mezhebinden; Hanefiler ise çoğunlukla Maturidi mezhebindendir Maturidilik Maturidilik in kurucusu olan Ebu Mansur Muhammed b. Mahmud el-maturidi es- Semerkandi, takriben 238/862 yıllarında Semarkand ın Maturidi kasabasında doğmuş; 333/944 yılında Semerkand da vefat etmiştir. Akaid konularında İmam Azam Ebu Hanife nin yolunu takip eden İmam Maturidi, görüşlerini oluştururken akla çok büyük önem vermiştir. 116 Dinde sadece nakille yetinen Selefiye ile nakli ihmal edip aklı öne çıkaran Mutezile nin din anlayışlarını isabetli bulunmadığından Maturidi nakille aklı uzlaştırma yöntemini uygulayıp geliştirmiştir. Maturidi nassları ihmal etmemekle birlikte itikadi esasların yanı sıra İslam ın bütün ana ilkelerini akılla yoğun bir şekilde temellendirmeye çalışmıştır. Maturidi nin görüşleri; çevresinde büyük yankı uyandırmış, ölümünden sonra öğrencileri tarafından yayılmış ve bir asrı aşkın bir zaman içinde ekolleşmiştir. 117 İslam düşüncesinde bilginin tanımı, imkanı, değeri ve bilgi edinme yolları ve dini bilginin mahiyeti konusunu sistemli bir şekilde ele alıp inceleyen ve kendine özgü bir 114 Onat; Kutlu, a.g.e, s Onat; Kutlu, a.g.e, s Fığlalı, a.g.e, s. 45, 46 Yusuf Şevki, Yavuz, Maturidiyye TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 28, TDV Yayınları, Ankara 2003, 117 s. 173, 174 $58

76 bilgi kuramı orataya atan ilk kişi Maturidi dir. Ona göre insan, nesneler hakkında bilgi edinebilecek yetkilerle donatılmıştır. Bunlar sayesinde bilgi üretebilir. Bilgiye ulaştıran kaynaklar; duyular, akıl ve haber olmak üzere üçtür. 118 Maturidi ye göre iman, dil ile ikrar, kalb ile tasdiktir. Dil ile ikrar eden ve fakat kalb ile tasdik etmeyen kimse mümin değildir. İmam ile islam aynı şey değildir. İman, Allah ın varlığını, birliğini, eşi ve benzeri bulunmadığını kalb ile tasdik, dil ile ikrardır. İslam ise, insanın kendini tam olarak Allah a teslim etmesi, O nun emirlerini yerine getirmesi, yasaklarından kaçınması, dini vecibelerini yerine getirmesi, tam bir sadakat ve samimiyetle Allah a kulluk etmesidir. 119 Maturidilik, Hanefilikle birlikte günümüzde Orta Asya, Afganistan, Hindistan, Pakistan, Doğu Türkistan, Malezya, Endonezya, Kafkasya, Rusya, Türkiye ve diğer bölgelerde yaşayan müslümanların büyük bir kısmı üzerinde doğrudan veya dolaylı olarak etkisini sürdürmektedir Eşarilik İslam dünyasında Selef yahut Ashabul Hadis denilen zümrelerin nakle dayanan anlayış hakimiyeti dönemlerinden sonra kurulan, akıl ve nakli birlikte ele alarak değerlendiren ve böylece ehl-i sünnet bünyesinde önemli bir çığır açarak mütekellimin ekolünün kurulmasında önemli hizmetleri geçen alimlerden biri de Ebu l-hasan el-eşari dir. Eşari nin kurduğu mezhep, isim zincirinin sonundaki kabilesine mensubiyetini belirten Eşari isminden alınarak Eşariyye veya Eşarilik olarak isimlendirilmiştir. 121 Bu mezhep 118 Onat; Kutlu, a.g.e, s Fığlalı, a.g.e, s Onat; Kutlu, a.g.e, s Öz, a.g.e, s. 374 $59

77 kulların fiilleri ve iman-günah konularına dair görüşleri sebebiyle muhaliflerince Müşebbihe, Mücbire ve Mürcie gibi isimlerle anılsa da yaygın isim Eşarilik tir. 122 Eşariliğin kurucusu Ebu l-hasan el-eşari 260 / 873 yılında Basra da doğmuş, 324 / 936 yılında Bağdat da vefat etmiştir. Yaklaşık 40 yaşına kadar Mutezile bilginlerinden Ebu Ali el-cubbai nin talebesi olan el-eşari, 300 / 912 yılından bir iki sene evvel gördüğü bir rüya üzerine Mutezile den ayrılarak Ahmed bin. Hanbel in yolunu tutan ehl-i hadis zümresine katılmıştır. Daha sonra Mutezile nin metodunu kullanarak akli deliller ile Ehl-i Sünnet dışındaki fırkalarla şiddetli mücadeleye girmiştir. 123 Eşarinin görüşleri şu şekilde sıralanabilir; Allah birdir, eşi ve benzeri yoktur. Allah ın kelamı ve Kuran kadimdir. Hayır ve şer Allah tandır. İnsanların fiilleri Allah tarafından yaratılır ve kullar tarafından kesb edilir. Allah ın ahirette müminler tarafından gözle görülmesi caizdir. - İman marifet ve kalp ile tasdiktir. Büyük günah işleyen kişi imandan çıkmış olmaz, sadece fıska düşer. Bu kişinin durumu Allah a kalmıştır; Allah isterse cehenneme sokar, isterse bağışlar. - Allah ın izniyle Hz. Peygamberin müminlere şefaatı haktır. - Bir melek aracılığı ile kendisine vahiy gelen ve adetleri bozacak şekilde mucize gösteren kimseye nebi denir. Bunun yanında yeni bir şeriat getiren veya daha önceki şeriatın bazı hükümlerini değiştiren kimseye de resul denir. - Peygamberin mucize, evliyanın da keramet göstermesi haktır Yavuz Şevki Yavuz, Eşariyye, TDV İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, c: 11, İstanbul 1995, s Fığlalı, a.g.e, s Eşarilik için bkz: Lütfi Doğan, Ehli Sünnet Kelamında Eş ari Mektebi, Rüzgarlı Matbaa Ankara, 1961; Ebu l-hasan el-eş arî, El-İbane ve Usulü Ehli s-sünnet: (Eş ari Akaidi), Tercüme: Ramazan Biçer, Gelenek Yayıncılık, İstanbul 2010; Arthur Stanley Tritton, İslam Kelamı, Tercüme: Mehmet Dağ, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1983; İrfan Abdulhamit, İslam da İtikadi Mezhepler ve Akaid Esasları, Tercüme: M. Saim Yeprem, Marifet Yayınları, İstanbul 1994, Yusuf Şevki Yavuz, İslam Akaidinin Üç Şahsiyeti: Ahmed b. Hanbel, İbn Furek, Kadi Beyzavi, Kültür Matbaacılık, İstanbul Fığlalı, a.g.e, s $60

78 Eşarilik, İslam dünyasındaki Sünniliğin en yaygın kollarından birini oluşturmaktadır. Fıkıhta Şafii ve Maliki olanlar çoğunlukla itikatta Eşariliğe mensuptur. Eşarilik günümüzde Ortadoğu da Irak, Suriye, Ürdün ve Filistin de; Kuzey Afrika da Mısır, Cezayir, Libya, Tunus ve Fas ta; Afrika da Somali, Sudan, Etiyopya da; Türkiye de ise Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde hakim itikadi mezheptir FIKHİ MEZHEPLER Hanefilik Hanefilik, görüşlerinin çoğunun dayandığı islam alimi Ebu Hanife ye nisbetle bu isimle anılan, İslam ın günümüzde yaşayan dört büyük Sünni fıkıh mezhebinden biridir. Hicri ilk iki yüzyılda giderek gelişip yaygınlaşan Irak fıkhı, bu fıkhın metodoloji, doktrin ve sistematiğinin oluşmasında en büyük paya sahip bulunan İmam Azam Ebu Hanife ye nisbetle Hanefiyye olarak adlandırılmış, bu mezhebe mensup olanlara da Hanefi denilmiştir. 127 Ebu Hanife, Kufe de doğup büyümüş, ömrünün büyük bölümünü burada geçirmiştir. Ailesi Kufe de ticaretle uğraşan zengin ve soylu bir aile olan Ebu Hanife, küçük yaşta Kuran-ı Kerim i hıfzetmiş ve dikkatini ilmi çalışmalara vermiştir. İlme yöneldikten sonra küçük yaşta kazanmış olduğu cedelci ve münazaracı mizacıyla Mutezili lerle tartışmalara girmiştir. Basra ya seyahatler yaparak burada Mutezili alimlerle görüşmüş ve onların fikirlerini öğrenmiştir. Daha sonra kendi isteği ile kendini fıkıh ilmine vermiştir Onat; Kutlu, a.g.e, s Ali, Bardakoğlu, Hanefi Mezhebi, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt:16, TDV Yayınları, İstanbul 1996, s. 1 Muhammed Ebu Zehra, İslamda Fıkhi Mezhepler Tarihi, çev: Abdulkadir Şener, Hisar Yayınevi, 128 İstanbul 1976, s $61

79 Ebu Hanife fıkıhtaki usulünü şu sözleriyle özetlemektedir: Ben Allah ın kitabıyla hüküm veriyorum. Kitapta bulamazsam Resulullah ın sünnetine sarılıyorum. Allah ın kitabında ve Resulullah ın sözlerinde bir hüküm bulamadığım zamanlarda da sahabilerin sözlerine bağlanıyorum. Yalnız, sahabilerden istediğim kimselerin sözünü alıyor ve istediğim kimselerin sözünü almıyorum. Ancak sahabilerin sözlerinin dışına çıkmıyorum. Fakat iş İbrahim (Nahai), Şab i, İbn Sirin, Ata ve Said el-müseyyeb e gelince; onlar nasıl ictihad yapmışlarsa ben de öyle ictihad yapıyorum. Bu ifade Ebu Hanife nin önce Kitab sonra Sünnet daha sonra da sahabilerin sözlerine dayanarak fetva verdiğini, tabiilerin söz ve görüşlerine bağlı kalmadığını gösterir. 129 Kaynaklarda Ebu Hanife nin hüküm istinbatında kitap, sünnet, sahabe icmai ve sahabe kavli sıralamasına uyduğu, tabiin fetvası ile kendini bağlı saymadığı, bu üç delilin boş bıraktığı alanlarda kıyas, istihsan, örf gibi metod ve delillerle hareket ettiği belirtilir. Esasen şer i deliller arası öncelik sıralaması, adlandırma ve kabul edilebilirlik yönlenlerinden Hanefi mezhebi ile diğer mezhepler arasında ciddi bir görüş farkı yoktur. Fakihler ve fıkıh mezhepleri arasındaki görüş farklılığı şer i delillerden hüküm çıkarma usulünde, diğer bir ifadeyle nasları anlama metodolojisinde düğümlenmektedir. Birinci ve en üst delil olan kitabın ve ikinci delil olan sünnetin lafızlarının hükme delaleti, bu iki delil arasındaki ilişki, diğer delillerin Kitab ve sünnetle bağlantıları ve kendi aralarındaki önem dereceleri, deliller arası çatışmada öncelik verilecek çözüm yolları gibi usulün birçok meselesinde Hanefi fakihlerinin farklı bir yaklaşım içinde oldukları görülür Malikilik Malikilik, İmam Malik olarak bilinen Malik b. Enes e nisbetle bu isimle anılan ve günümüzde yaşayan dört büyük Sünni fıkıh mezhebinden bir tanesidir. Hicri ilk iki asırda Medine merkezli olarak ortaya çıkan ehl-i Hicaz fıkhı, bu fıkhın gelişmesinde en 129 Zehra, a.g.e, s Bardakoğlu, a.g.m., s. 13 $62

80 büyük paya sahip bulunan Malik b. Enes e nisbetle Maliki mezhebi olarak adlandırılmış, bu mezhebe mensup olanlara Maliki denilmiştir. 131 İmam Malik hicri 93 yılında Medine de doğmuştur. Ailesi Yemen den Medineye göçmüş ve ilim ve hadis rivayetiyle meşgul olan bir ailedir. Küçük yaşta Kuran-ı Kerim i ezberlemiş ve ilim meclislerine bulunarak dönemin önde gelen alimlerinden dersler almıştır. İmam Malik ilim tahsiline koyulduğu zaman en çok Peygamber in hadisleriyle ilgili olan rivayet ilmiyle meşgul olmuş ve bu ilmi güvenilir kaynaklardan tahsil etmeye çalışmıştır. 132 Kaynaklarda İmam Malik in yüz bin civarında hadis ezberlemekle birlikte bu konudaki titizliği sebebiyle ancak az bir kısmını rivayet ettiği belirtilir. Fetva konusunda olduğu gibi hadis rivayeti konusunda da çekingen davranır, çok hadis rivayet edenleri kınar, böyle yapanların insanların sapmasına yol açabileceğini söylerdi. Vefat ettiğinde evinde sandıklar dolusu hadis yazılı sayfalar bulunduğu halde sağlığında bunları rivayet etmediği anlaşılmıştır. Yazdığı el-muvatta adlı eseri ile hadis alanında ilk tasnif çalışması yapanlar arasında bulunan İmam Malik hadis otoritelerince bu ilmin zirvelerinden biri olarak kabul edilmiştir. 133 İmam Malik hadis alanında olduğu kadar fıkıh alanında da otorite kabul edilmiştir. Fıkhi bir konuda kendisine danışıldığında hemen görüş belirtmez, konu üzerinde uzun süre düşünür, araştırma yapar, sonra cevabını verirdi. Kuran ve sünnete aykırı davranmaktan, Allah ve Resulü adına yanlış bir hüküm vermekten çekindiği için fetva konusunda son derece hassas davranır ve acele etmezdi. Bu sebeple henüz meydana gelmemiş, farazi meselelerle ilgili görüş belirtmezdi Eyüb Said Kaya, Maliki Mezhebi, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 27, TDV Yayınları, Ankara 2003, s Zehra, a.g.e., s Ahmet Özel, Malik b. Enes, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 27, TDV Yayınları, Ankara 2003, s Özel, a.g.m., s. 509 $63

81 İmam Malik hüküm çıkartırken önce Allah ın kitabı Kuran-ı Kerim e bakardı. Kitapta bir hüküm bulamazsa sünnete yönelirdi. Ona göre Peygamber in hadisleri, sahabilerin fetva ve hükümleri ile Medinelilerin ameli sünnete dahildir. Sünnetten sonra bütün çeşitleriyle kıyas gelir. Kıyas, hüküm bakımından hakkında bir nass bulunmayan bir meseleyi, hükme esas teşkil eden ve aralarında müşterek olan bir illet sebebiyle hakkında nass bulunan bir meseleye bağlamaktır. Kıyasla birlikte maslahat, sed düz zerayi, örf ve adetler gelir Şafiilik Hicri ikinci yüzyılda ortaya çıkan Medine merkezli Hicaz Fıkhı ile, Kufe merkezli Irak fıkhını yakından tanıma ve eleştirme imkanı bulup bu iki eğilim arasında özgün bir sentez gerçekleştiren İmam Şafii ye nisbet edilen fıkıh doktrini ve bu çizgide üretilen fıkıh birikimi Şafii mezhebi diye adlandırılmış, bu mezhebe mensup fakihlere ve mezhebin görüşleriyle amel eden kişilere de Şafii denmiştir. 136 İmam Şafii 767 (h. 150) yılında Gazze de doğdu. Babası vefat edince annesi onu henüz küçük yaştayken Medine ye götürdü. Çocukluğu mahrumiyet içerisinde geçmesine rağmen küçük yaşta Kuran-ı Kerim i ezberleyerek ilim meclislerine katıldı. Yirmili yaşlarının başındayken İmam Malik in ders halkasına katıldı. İmam Malik ondaki yeteneği görünce, İmam Şafii ile bizzat ilgilendi. el- Muvatta ravileri listesine giren İmam Şafii, İmam Malik vefat edene kadar onun öğrencisi olmuştur. Hocasının vefatından sonra önce Yemen e ardından Bağdat a giderek buralarda ilmi faaliyetlerine devam etti Ebu Zehra, a.g.e., s Bilal Aybakan, Şafii Mezhebi, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 38, TDV Yayınları, İstanbul 2010, s. 233 Bilal Aybakan, Şafii, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 38, TDV Yayınları, İstanbul 2010, s $64

82 Şafii Bağdat dan Mekke ye döndükten sonra hocası İmam Malik ve Irak fıkhını temsil eden Muhammed b. el-hasan eş-şeybani ye bağlı kalmamış ve kendine özgü fıkhi bir çığır açmıştır. 138 Şafii ye göre dini hüküm ancak dini bilgi sağlayan bir kaynağa dayanılarak verilebilir. bu kaynak da Kuran veya Sünnet te yer alan haber, icma ve kıyas tır. Ona göre dini bilgi sağlayan herhangi bir asıl hakkında niçin ve nasıl soruları sorulamaz; insanın görevi o aslı doğru anlayıp gereğince yaşamaktır. 139 Şahit olduğu ilmi karmaşa kendisini dinin yorum yoluda tahrife uğraması endişesine sevk ettiğinde Şafii, ictihad için bir meşruiyet şeması işlevi görecek ve dini meseleleri objektif kriterler çerçevesinde ele alma imkanı verecek bir metodoloji geliştirmeye çalışmıştır. Gerek günümüze kadar gelmiş ilk usul-i fıkıh eseri olan er-risale si, gerekse bu eksendeki diğer eserleri bir anlamda usule ait gündemin tesbitini hedefleyen bir içeriğe sahiptir. Şafii usulünde şeri deliller kitap, sünnet, icma, kıyas ve istihsab ana başlıkları altında incelenmiştir Hanbelilik Ahmed b. Hanbel in görüşleri etrafında oluşan ve ona nisbetle anılan Hanbeli mezhebi, gerek mezhep imamının yaşadığı dönem gerekse mezhepleşme süreci bakımından Hanefi, Maliki ve Şafii mezhebinden sonra ortaya çıkmış dördüncü büyük Sünni fıkıh mezhebidir. Bu mezhebe mensup olan fakihlere ve bu mezhebin görüşleriyle amel edenlere Hanbeli denilir. 141 Mezhebin kurucusu Ahmed b. Hanbel 780 (h. 164) yılında Bağdat da doğdu. Küçük yaşta ilim tahsiline başlayan Ahmed b. Hanbel, Kuran-ı Kerim i ezberledikten ve Bağdat lı alimlerden bir müddet gramer ve fıkıh okuduktan sonra hadis öğrenmeye 138 Ebu Zehra, a.g.e., s Aybakan, Şafii, s Aybakan, Şafii Mezhebi, s. 240 Ferhat Koca, Hanbeli Mezhebi, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 15, TDV Yayınları, İstanbul 1997, 141 s. 525 $65

83 başladı. İmam Şafii den ise fıkıh ve usul-i fıkıh öğrenmiştir. Ahmed b. Hanbel hadis tahsilini tamamladıktan sonra önce Kufe ye ardından Basra ya, ayrıca Mekke, Medine, Halep ve Cezire ye seyahatler yapmıştır. 142 İbn Hanbel, insanların hadisten yüz çevirip fıkha yönelecekleri, bir fakihin çeşitli zamanlarda aynı konuda değişik ictihadlarda bulunabileceği ve bunları bir arada görenlerin zihinlerinin karışacağı, re ye dayalı fıkhın Kitap ve Sünnet yerine geçeceği düşünce ve korkusundan hem kendisinden fıkıh ve fetva nakledilmesine, hem de bunların yazılmasına karşı çıkmıştır. Ahmed b. Hanbel in fıkhı re y ve kıyastan çok ayet, hadis ve sahabe kavline dayanmaktadır. Kendisine sorulan fıkıh meselelerinin büyük kısmına bana ulaşan filan hadise, filan habere göre diye yanıt vermiştir. 143 Hanbeli mezhebinin kurucusu Ahmed b. Hanbel, hayatı boyunca fıkha dair görüş ve fetvalarını yazdırmamaya özen göstermiş ve kendi re yi yerine zayıf dahi olsa hadise itibar etmiştir. Ancak bu onun usule dair hiçbir görüşünün bulunmadığı anlamına gelmez. Zira sağlığında binlerce soruya verdiği cevapların kendi içinde tutarlı olabilmesi için belli bazı prensiplere dayanmıştır. Bir mesele karşısında önce kitap, sonra sünnet ve daha sonra da sahabe görüşlerini delil olarak kullanması, onun zihninde özellikle hukukun kaynaklarına dair bir hiyerarşinin varlığını gösterir. Ayrıca usul ve metod bakımından ihtiyaç duyduğunda selef-i salihinden saydığı ve hadise bağlılığına inandığı Şafii nin görüşlerine müracaat eder ve hadiste hükmü bulunmayan meseleleri onun hükmüne bırakırdı M. Yaşar Kandemir, Ahmed b. Hanbel, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 2, TDV Yayınları, İstanbul 1989, s. 75, Hayreddin Karaman, Ahmed b. Hanbel (Fıkıh İlmindeki Yeri), TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 2, TDV Yayınları, İstanbul 1989, s. 80, 81, Koca, a.g.m., s. 533 $66

84 Caferilik Şia imamı Cafer es-sadık ın görüşlerine nisbetle Caferiyye adını alan bu mezhep, Şiilerin fıkhi mezhebi olarak kabul edilmektedir. Cafer es- Sadık, Emevi iktidarının son dönemleriyle Abbasi taassubunun henüz kendini göstermediği bir dönemde yaşadığı için, diğer imamlara nisbetle daha geniş bir hürriyetten faydalanarak bilgisini çok sayıda talebe ve ravileri aracılığı ile yayma imkanı bulmuştur. Bu sebeple İmamiyye Şiasının fıkıhta imamı olmuş ve bu grubun fıkıh ekolü onun adına nisbetle anılmıştır. 145 Cafer es-sadık 669 (h. 80) veya 702 (h.83) yılında Medine de doğdu. Babası İmamiyye Şia sının beşinci imamı Muhammed el-bakır dır. Dedesi Zeynelabidin in ölümü sırasında 15 yaşında olan Cafer es-sadık, ilk bilgileri ondan ve Babası Muhammed el- Bakır dan aldı. Babasının 19 yıl süren imametinden sonra kendisi de 34 yıl aynı vazifeyi devam ettirmiştir. 146 Hadis, tefsir, fıkıh, akait, cedel, lugat ve tarih gibi alanlarda yoğun bir faaliyetin görüldüğü, değişik fikir ve görüşlerin fırkalaşmayı meydana getirmeye başladığı II. yüzyılda İslami konulardaki düşüncelerini daha toplayıcı bir tarzda ortaya koyan Cafer es-sadık, bununla birlikte sapık fırkalarla mücadele etmekten geri durmamıştır. Bu sebeple çağdaşlarının takdirini kazanmıştır. İsnaaşeriyye (İmamiyye) ye göre o bütün gizli, felsefi, tasavvufi, fıkhi, kimyevi ve tabii ilimlere sahiptir. 147 İmamlar ve onların çağdaşı olan Şia fakihlerinin bir kısmı ictihada dayalı fıkhı teşvik ve tatbik ettikleri gibi, yeri geldiğinde bazı usul kaideleri de zikretmişlerdir. Ahbari Şia fakihlerine göre hüküm ve fetvaların tek kaynağı hadislerdir. Kuran-ı Kerim de hadislerin açıklaması sayesinde anlaşılacak ve uygulanacaktır. Bunların dışında başka 145 Hayreddin Karaman, Caferiyye, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 7, TDV Yayınları, İstanbul 1993, s Hakkı Dursun Yıldız, Cafer es-sadık, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 7, TDV Yayınları, İstanbul 1993, s Yıldız, a.g.m., s. 1 $67

85 bir delil yoktur. İctihad da taklid de caiz değildir. Usuli Şia fıkıhçılarına göre ise müctehidlerin bilgi elde etmek ve hüküm verebilmek için başvuracakları 4 delil vardır. Bular; kitab, sünnet, icma ve akıldır ALEVİLİK Alevi 149, Hz. Ali ye bağlılık noktasında birleşen çeşitli dini ve siyasi gruplar için kullanılan bir terimdir. 150 Alevi tabiri Hz. Ali yi en üstün sahabe olarak gören ve Hz. Muhammed den sonra onun, Allah ın ve Peygamber in tayini ile imamlığa gelmesi gerektiğini kabul edenler için de Şia ile eş anlamlı olarak kullanılmıştır. 151 Alevi ismi, Türk ve Batılı araştırmacılar arasında 19. asırdan itibaren Anadolu ve Balkanlar da yaşayan önceleri Kızılbaş, Işıklar, Abdallar, Torlaklar, Hurufiler, daha genel anlamda da Kalenderi ve Bektaşi adıyla bilinen dini-mistik topluluklar için yaygın bir kullanım kazanmıştır. 152 Türkler İslama girmeden önce inandıkları Gök Tanrı inancı, atalar kültü ve çeşitli tabiat kültlerinin oluşturduğu bir inanç yapısı ve bulundukları geniş coğrafi bölgenin tesiriyle doğuda Budist kültürü, Batıda ise İran ve Zerdüştilik ile boğuşuyorlardır. Türklerin İslama girmelerinin ardından müslümanlığı kabul eden Türklere, bunları diğerlerinden ayırmak maksadıyla Türkmen denilmiştir. Henüz yerleşik hayata geçememiş olan bu Türkmen kabileler eski kültür ve inançlarını Babalar ve Dedeler vasıtasıyla, yani şifahi 148 Karaman, a.g.m., s: 6-7, Ayrıca bkz: Mazlum Uyar, İmamiyye Şiasında Düşünce Ekolleri: Ahbarilik, Ayışığı Kitapevi, İstanbul Alevilik hakkında geniş bilgi için bkz: Ethem Ruhi Fığlalı, Türkiye de Alevilik Bektaşilik, Ankara 1990; Hacı Bektaş-ı Veli, Makalat, nşr: Esad coşan, Seha Neşriyat, İstanbul; Isparta : Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2005; Vecihi Timuroğlu, Alevilik, Bektaşilik, Şiilik, Kızılbaşlık, Kalan Yayınları, Ankara 2004; Fazlı Arabacı, Alevilik ve Sünniliğin Sosyolojik Boyutları, Etüt Yayınları, Samsun 2000; Sönmez Kutlu, Din Anlayışında Farklılaşmalar: Türkiye de Alevilik Bektaşilik, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2003; İlyas Üzüm, Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevilik, İSAM Yayınları, İstanbul Ahmet Yaşar, Ocak, Alevi, TDV İslam Andiklopedisi, cilt: 2, TDV Yayınları, İstanbul 1989, s Ethem Ruhi, Fığlalı, a.g.e, s Onat; Kutlu, a.g.e, s. 578 $68

86 olarak alıyorlardı. Bunlar İslamı, fıkhın kılı kırk yaran ölçümleri içerisinde değil, kendi kültür geleneklerinin içerisine yaşamışlardır. 153 Malazgirt zaferinden sonra diğer Türk topluluklarıyla birlikte Türkmenler de Anadolu ya göç etmişlerdir. Özellikle kendi tarihlerinden getirdikleri kültür, inanç ve uygulamaları da önemli ölçüde muhafaza eden bu gruplar, Anadolu bozkırlarına yerleşmişlerdir. Hayatlarını idame etmekte zorlanan Türkmenler, zaman zaman siyasi irade ile de anlaşmazlığa düşmekteydiler. Kendilerini bu durumdan kurtaracak bir kurtarıcı bekleyen bu gruplar, Baba İlyas Horasani yi beklenen kurtarıcı olarak gördüler. Amasya yakınlarında kurduğu zaviyede yaşayan Baba İlyas, civarda yaşayan Türkmenler arasında daha çok, eski Türk inançlarının İslamla yorumlanmış şeklini tasavvufi nitelikleriyle öğretmekteydi. Baba İlyas etrafında isyan eden Türkmenler başarısızlığa uğradılar. Ayaklanmada başarılı olamamalarına rağmen, Türkmen dervişleri arasında Babailik adıyla anılan sosyal, dini ve kültürel yapı ortaya çıktı. Bu gruplar, Safevilerin ortaya çıkmasıyla birlikte Kızılbaş adını alacak zümrelerin, asli zemininin teşkil etmektedir. 154 Kızılbaş adı, X. yüzyıldan itibaren İslamiyet i kabul etmeye başlayan ve bu yeni dini önceki birtakım inanç ve gelenekleriyle kendilerine has biçimde bağdaştıran konar göçer Türkmen oymakları için değişik coğrafya ve dönemlerde kullanılan çok sayıdaki isimlerden biridir. Kızılbaş isminin belirli bir sosyal, siyasi ve dini bir grubu ifade etmesi, benimsenen görüşe göre ilk defa Safevi ailesinin yaşadığı dönemdeki temsilcisi Şeyh Haydar devrine rastlamaktadır. Adı geçen şeyhin emriyle mensupları başlarına oniki dilimli, sürahi biçiminde, yukarıya doğru sivrileşen kırmızı bir kavuk giymeye başlamışlardır. Buna istinaden bu gruba Kızılbaş adı verilmiştir Ethem Ruhi Fığlalı, Ana Hatlarıyla Alevilik, Günümüzde Alevilik ve Bektaşilik (Panel), TDV Yayınları, Ankara 1995, s Öz, a.g.e, s İlyas Üzüm, Kızılbaş, TDV İslam Ansiklopedisi, s: 25, İstanbul 2002, s $69

87 Kızılbaş zümrelerin daha sonraları Osmanlı ya karşı isyanları sonucunda yıpranan ve toplum tarafından farklı telakkilere sebep olan kızılbaş ismi, 20. asrın son çeyreğinde terk edilmiştir. Ekseriyetle Suriye de bulunan Nusayriler için kullanılmaya başlanan Alevi, Alevilik ismi bu esnada Anadolu da bulunan kızılbaşlar tarafından da benimsenmiş olmalı ki, onlar da Kızılbaş ismi yerine Alevi, Alevilik isimlerini kullanmaya başlamışlardır. 156 Cumhuriyet döneminde içinde bulundukları kapalı toplum yapısından dışa çıkan Alevi toplumu, son zamanlarda özellikle aralarında okumuş, yetişkin ve kültürlü insanların, yerleşmiş gelenek ve inançlarını sorgulaması ve bir anlamda toplumun kendi kendisini tenkid etmesiyle karşılaşmıştır. Günümüzde asırlardır devam eden örf, adet ve gelenekleri Alevilik ve din olarak kabul etmekten, Aleviliğin İslamın Türklere has özel bir yorumu ve mezhebi olarak kabul etmeye kadar, birbirleriyle çelişen, çok sayıda Alevilik anlayışının ortaya çıktığı, Alevi topluluklarının bir çoğunun diğerlerini gerçek Alevi kabul etmediği görülmektedir. 157 Cumhuriyet ten günümüze kadar Alevilik; Dersim Olayı, Kahramanmaraş Olayı, Çorum Olayı gibi siyasi menşeli bir çok olayla gündeme gelmişlerdir. 158 Günümüzde Alevilik genellikle Tunceli, Amasya, Tokat, Çorum, Sivas, Erzincan, Malatya ve Kahramanmaraş gibi yerlerde yaşanmaktadır. Bunun dışında göçlerle birlikte büyük şehirlerde de ciddi bir Alevi nüfus oluşmuştur. Alevilikte güçlü bir Ali ve Muhammed inancı vardır. Erkan ve kültürlerinde, yazı ve şiirlerinde Ali ve Muhammedi ekseriyle birlikte kullanırlar. Bunun dışında dört kapı kırk makam, Aleviliğin inanç ve ahlak bakımından uygulanmasını istediği ahlaki, sosyal ve tasavvufi esasları ihtiva etmektedir. Her biri 10 makamdan oluşan dört kapı; şeriat, tarikat, marifet ve hakikattır. Alevilerin erkanı çoğunlukla Cem ayini olarak anılan 156 Öz, a.g.e, s Öz, a.g.e, s Aysel Ay, Cumhuriyet Sonrasında Alevilik ve Sivas Olayı nın Yazılı Basına Yansımaları, Geçmişten 158 Günümüze Alevilik 1. Uluslararası Sempozyumu, 1. Cilt, Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2014, s $70

88 toplantılarda icra edilir. Bu ayinler içinde en önemlilerinden bazıları Görgü Ayini, Sorgu Ayini ve Kerbela Matemi ayinidir. 159 İlyas Üzüm, Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevilik, İSAM Yayınları, İstanbul 2009, s $71

89 İKİNCİ BÖLÜM ARAŞTIRMA ALANI İLE İLGİLİ BİLGİLER VE BETİMSEL İSTATİSTİKLER Bu bölümde araştırma alanı ile ilgili birtakım bilgiler verildikten sonra, dekelerin yaş, cinsiyet, ailelerinin eğitim ve ekonomik durumu gibi betimsel istatistikler incelenecektir ARAŞTIRMA ALANI İLE İLGİLİ BİLGİLER Araştırma bulgularını yorumlamaya geçmeden önce anketin uygulandığı bölgenin yapısını incelememiz yerinde olacaktır. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi anketimiz İstanbul Anadolu Yakasında bulunan 10 ilçede uygulanmıştır. Bu ilçelerin hepsi gerek nüfusu, gerek kültürü, gerek gelir dağılımı ve gerekse dini durumu bakımından birbirleri ile birebir aynı değildir. Örneğin Ümraniye ilçesinde muhafazakar bir nüfus yoğun olarak yaşarken, Kadıköy de bunun tersi bir durum görülmektedir; Üsküdar ilçesi ile Sultanbeyli ilçesi gelir düzeyi olarak birbirinden farklıdır. Bu farklılıklar dolayısı ile anketimiz bütün İstanbul Anadolu Yakasını kapsayacak şekilde, her ilçeden 1 okul seçilerek uygulanmıştır. İstanbul İlçeler Haritası $72