SOSYAL E-TSZLK LE DNÎ YA-AYI- ARASINDAK ETKLE-ME SOSYOLOJK BR YAKLA-IM

Transkript

1 marife, yl. 4, say. 1, bahar 2004, s SOSYAL E-TSZLK LE DNÎ YA-AYI- ARASINDAK ETKLE-ME SOSYOLOJK BR YAKLA-IM Celaleddin ÇELK A SOCIOLOGICAL APPROACH TO INTERACTION BETWEEN SOCIAL INE- QUALITY AND RELIGIOSITY In this article, the interaction between social inequality and religiosity is studied. First, the sociological content of the social inequality is analysed and the changes that emerged in time are pointed out. In addition, the classic approcahes that was founded betweeen inequality, poverty and religiosity are evaluated in a critical view. In consequence, in the analysis of the relation between new inequality positions and religion, the perspectives which consider change were examined and some suggestions are offered. GR Bu yaz=n=n amac=, emitsizlik olgusu ile dindarl=k aras=ndaki ilimkiyi sosyolojik etkilemime konu olan yönleriyle tart=mmakt=r. Toplumsal bir varl=k olarak insan=n ötekilerle ilimkilerinde temel çat=mma veya uzlamma gerekçelerinden olan emitsizlik sorunu, bu nedenle oldukça yorun bir Mekilde felsefî, ideolojik ve teolojik düzleme tam=nm=mt=r. EMitsizliRi temellendirmeye çal=man ya da ondan hareketle protestocu bir duruma sahip olan çemitli ideolojik yönelimler, din ile ilimkisinde de sorunu memrulamt=rma dan tepkisellire kadar çemitlenen bir boyutta ele alm=mlard=r. KuMkusuz sosyo-tarihî yans=malar= d=m=nda her dinin emitsizlik, yoksulluk gibi konularda kendi aç=klamalar=na dayanan normatif bir veçhesi bulunmaktad=r. Bu veçhe sosyolojik ve tarihî görüntüleri bir kenara b=rak=ld=r=nda, dinleri emitsizlik sorunu karm=s=nda idealize edilen konumlarda tan=mlamaya imkân vermektedir. Esasen dinî kutsal metinlerin, her türlü erilimin kendisine destek bulabileceri bir yorum zenginliri içerdikleri de söylenebilir. Bu yaz=da spesifik ve normatif tart=mmalardan ziyade, sosyal emit- Yrd. Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi lahiyat Fakültesi. celikc@erciyes.edu.tr

2 140 Celaleddin Çelik sizlik olgusuyla etkilemimi içinde dinî yamay=m=n sosyolojik görüntüleri bizim problemimizi temkil etmektedir. Bir anlamland=rma ve memrulamt=rma sistemi olarak din, varolum problemlerinin yan= s=ra toplumsal ve doral belirsizlikler/felâketler karm=s=nda da sunduru cevaplar ile güçlü bir referans çerçevesi olma özelliri tam=maktad=r. Onun bu nitelikleri klâsik evrimci yaklam=mlar=n ve sekülerlemme tezinin öngörülerinde olduru gibi modernlemme ile birlikte zay=flamam=m, aksine yeni imlev ve görüntülerle varl=r=n= sürdürmümtür. 1 Bunda dinin ikame ettiri boyutlar ve imlevlerin direr anlamland=rma sistemleri taraf=ndan ayn= derinlik ve güçte karm=lanamamas= da etkili olmumtur. Öte yandan dindarl=r=n toplumda yaln=zca sosyo-ekonomik ve kültürel bak=mdan yoksul alt kategorilere özgü bir yans=ma olarak yorumlanmas= da, dinsel barl=l=r=n farkl= toplum kesimlerindeki yayg=nlaman yeni biçimlerinden dolay= art=k pek kabul görmemektedir. Ancak din ile ekonomik gelimme aras=nda kurulan ve Weber e kadar uzanan aç=klama biçimlerinin çemitli versiyonlar=yla birlikte halen tart=m=ld=r= söylenebilir. Bu anlamda Protestan etiri ile Kapitalizm aras=nda kurulan ilimki, slam da ve hatta Yeni Konfüçyanist ahlâkta, özellikle bu modeli uygulamaya imkân veren örneklerle birlikte tart=m=lmaktad=r. Böylece küresel ölçekte az gelimmimlik, geri kalma ve yoksulluk, akademik düzeydeki çal=mmalarda dinlerin sosyal psikolojisi ve dünya tasar=mlar= ile ilimkilendirilebilmektedir. Toplumsal boyutta ise derimim-din ilimkisi, özellikle çemitli toplumsal gruplar=n ideolojisi veya yamam tarz= olarak bir memrulamt=rma barlam=nda gündeme gelmektedir. GeliMmiM, modern dünyan=n d=m=nda kalan, ama gelimmekte olan ve h=zl= bir derimim sürecindeki toplumlarda, emitsiz ve çarp=k gelimmenin yol açt=r= sorunlar ile dini alg=lama, anlay=m ve pratikler aras=ndaki yorun etkilemim, sosyokültürel göstergeler üzerinden izlenmektedir. Buna göre sosyo-ekonomik bak=mdan gelimmim bölgeler ile çevresel nitelikler tam=yan, az gelimmim bölgelerde yamayan dindarl=k ve dinî anlay=mlar=n aras=nda bir farkl=l=k olmas= beklenmektedir. Burada emitsizlirin sadece alt tabakalarla ilgili deril, ayn= zamanda onun direr ucu olan üst sosyal katmanlarla barlant=l= yönü de gözden kaç=r=lmamal=d=r. Ancak emitsizler aras=nda da nitelik fark= vard=r. Nitekim bu olgu, gelimmim bölgelerdeki yoksullar ile ekonomik bak=mdan geri kalm=m yerlemim birimlerindeki yoksullar=n dinî siyasal yönelimleri aras=nda farkl=l=klar oldurunu dile getiren baz= aç=klamalarla tart=m=lmaktad=r (Yücekök, 1997: 51). Kabul edilmelidir ki sorun her ne kadar gözlemlenebilir bir boyutu ifade etmekle birlikte, sadece siyasal tezahürlerle s=n=rl= derildir. Sosyal emitsizliri yamama ve hissetme düzeyine göre, dindarl=r=n çok derimen alg=lama ve yamama biçimlerinde sürdürüldürü bilinmektedir. Dolay=s=yla emitsizlik ile dindarl=k aras=ndaki etkilemim, ancak dindarl=r=n bütün boyutlar=ndaki yans=malar=yla ele al=nd=r= zaman klâsik indirgemeci ve tek boyutlu aç=klamalar=n ötesine geçilmim olur. Bu yaz=n=n s=n=rlar= içinde emitsizlirin kültürel ve sosyo-ekonomik 1 Dinî barl=l=k ve yamant= biçimleri, hayat=n derimen komullar=na barl= olarak farkl=lammakta ve bu çerçevede yeni din anlay=mlar=, pratikler, cemaatlemmeler ile dinî grup ve hareketler de ortaya ç=kmaktad=r. Dinî barl=l=k geleneksel toplumda olduru gibi derildir, bir gönül imidir ve tüketim toplumuna uygun bir Mekilde pazarlanabilmektedir ayn= zamanda. Peter L. Berger, Dinin Sosyal Gerçekli&i, Çev. Ali CoMkun, nsan Yay=nlar=, stanbul 1993,

3 Sosyal E-itsizlik ile Dinî Ya-ay- Arasndaki Etkile-im 141 belirleyicilerine imaret edilerek, onun dindarl=r=n çemitli boyutlar=ndaki yans=malar=na ilimkin baz= genellemeler ve tart=mmalar üzerinde durulacakt=r. SOSYOLOJK AÇIKLAMANIN KONUSU OLARAK ETSZLK EMitsizliRin bütün toplum biçimlerini ve dönemlerini kapsayan, yayg=n ve sürekli bir olgu olduru konusunda sosyologlar aras=nda bir uzlamma vard=r. Giddens, emitsizlik kaynaklar= aras=nda yer alan servet ve güç farkl=l=klar=n=n neredeyse hiç olmad=r= en yal=n kültürlerde bile, erkeklerle kad=nlar, gençlerle yaml=lar aras=nda emitsizliklerin bulundurunu ifade eder. 2 Sosyologlar emitsizlirin evrenselliri d=m=nda, ayn= zamanda insanlarda bir hak gözetme ve karm=l=kl=l=k duygusu na barl= olarak emitsizlire karm= direnç gösterme erilimleri ile bütün emitsizliklerin de çemitli inanç ve anlamland=rma sistemleri taraf=ndan memrulamt=r=lmas= özellikleri üzerinde yorunlammaktad=rlar. 3 Bu anlamda tarihsel süreçte çemitli boyut ve yönleriyle hep bir tart=mma konusu olan emitsizlik sorunu, modern bir disiplin olan sosyolojinin dorumuna temel sarlayan etkenlerden birisidir. Öyle ki, sosyolojinin merkezini toplumsal emitsizlirin güç, statü ve s=n=fa göre kaynaklar= ve sonuçlar=yla ilgili bir sorumturma olarak tan=mlamak mümkündür. Bu çerçevede sosyologlar da ar=rl=kl= olarak toplumsal emitsizlirin doras=n= anlamaya çal=mm=mlard=r. Ancak sosyologlar, felsefeciler gibi, emitsizlirin doras=yla ilgilenmekten çok, onun toplumsal sonuçlar=n=n aç=klanmas=yla urram=rlar. Buna göre sosyoloji, emitsizliri kimilerden ziyade toplumsal yap=y= ifade eden sosyal gruplar, tabakalar ve s=n=flar=n bir özelliri olarak tan=mlama erilimindedir. BaMka bir deyimle toplumsal emitsizlik, sosyal ilimkilerdeki onaylamalar=n, normlar=n ve gücün ürünüdür. EMitsizliRin bu çok boyutlu özellirinden dolay=, onun yaln=zca bir veçhesini ortadan kald=rmak, çoru durumda direr toplumsal, siyasal ve kültürel emitsizlik veçhelerinin büyümesine yol açabilmektedir. 4 EMitsizliRin bütün toplumlarda genel-geçer bir olgu olduruna ilimkin yayg=n uzlammaya karm=l=k, im onu aç=klamaya geldirinde kuram, yaklam=m, din ve ideoloji gibi anlamland=rma sistemleri aras=nda önemli ayr=mmalar ortaya ç=kar. ÖrneRin emitsizliri genel anlamda toplumun bir özelliri olarak gören Marksist sosyoloji, bireylerin önceden yap=land=r=lm=m rolleri üstlenmeleri nedeniyle emitsizlire zorland=klar=n= ifade ederek, bunun sistemin imleyimine ilimkin ar=zî bir görüntü oldurunda =srarc=d=r. Oysa tabakalammay= bütün toplumsal sistemlerin genel bir özelliri olarak gören imlevselci yaklam=mlar, çat=mmac=lar=n aksine, emitsizlirin toplumsal bir anlam= oldurunu ve tabakalamman=n sosyal sistemin süreklilirini sarlamada önemli bir imlevsel katk= sarlad=r=n= savunurlar. Buna göre çat=mmac= yaklam=mda emitsizlik, sosyal s=n=flar aras=nda imtiyaz ve ayr=cal=klar yoluyla fark=n aç=ld=r= ve sistemin sars=ld=r= patolojik bir durumu temsil ederken; imlevselci tabakalamma yaklam=m=nda ise sosyal kategoriler aras=ndaki emitsizlikler toplumun devam= ve korunmas= aç=s=n- 2 Sosyolojik anlamda emitsizlik, ya da farkl= insan gruplar= aras=ndaki yap=lamm=m emitsizlikler genellikle toplumsal tabakalamma kavram= ile betimlenir. Anthony Giddens, Sosyoloji, Yay. Haz., H. Özel-C. Güzel, Ayraç Yay=nlar=, Ankara 2000, Bryan S. Turner, Eitlik, Çev. Bahad=r Sina!ener, Dost Kitabevi Yay=nlar=, Ankara 1997, Turner, 26, 33,

4 142 Celaleddin Çelik dan zaruridir. 5 Yine ayn= Mekilde emitsizlik ile din aras=ndaki ilimkiler de imlevselci tabakalamma ve çat=mmac= yaklam=mlarda olduru gibi, memrulamt=rmadan-sosyal protestoya kadar uzanan bir farkl= yans=malar içerir. Öte yandan emitsizlirin geleneksel toplumlara göre modern toplumlardaki yap=lanmas= ve tan=m= da derimme erilimindedir. Simmel e göre yoksullar=n modern toplumdaki talepleri geleneksel topluma göre oldukça farkl=lamm=mt=r. Zira geçmimin geleneksel toplumlar=ndaki yoksullar=n en büyük arzusu dinsel törenlere kat=labilme ve sosyal aidiyet temelinde Mekilleniyordu. 6 Belli bir dönem modern toplumun sosyo-ekonomik faktörlere göre tabakalamm=m yap=s=, sosyal emitsizlirin standardizasyonunda kullan=l=yordu. Ancak Mimdilerde ise bu karakteristiri ifade eden eritim, gelir düzeyi ve meslekî prestijle toplumun kat= dikey yap=s=n= ortaya ç=karan özelliklerin art=k geçerli olmad=r= tart=m=lmaktad=r. 7 S=k= bir sosyal tabakalamma sistemi yerine, bugün art=k siyasal ve sosyo-kültürel süreçlerde çok boyutlu bir sosyal emitsizlik sisteminin devreye girdiri gözlenmektedir. Mevcut tabakalamma konsepti, emitsiz yamam komullar=n=n yeni çemitlilirini anlatma ve yans=tma konusunda yeterli derildir art=k. 8 Beck, kendi bireysellemme teorisinde insanlar=n yamam komullar=ndaki düzey farkl=lammalar=nda kendini gösteren s=n=f kimliklerinin ve tabakalamma yap=s=n=n art=k çözüldürünü savunmaktad=r. 9 Yeni emitsizlikler sosyal güvenlik sistemlerinin derimmesi, ailedeki derimiklikler, bomanmalar, eritimin yayg=nlammas= ve k=smen de derer derimiklikleri, yeni görüntü ve taleplerle tezahür etmektedir. Bunlar sosyal emitsizlirin bilinen yap=s=nda bir farkl=lammaya yol açmaktad=r. 10 BaMka bir deyimle emitsizliri aç=klama da bamlang=ç noktas= toplumdan, bireylerin anlaml= öznel gündelik faaliyetlerine çevrilmektedir. Ayn= durum dinsel anlay=m, inanç ve yamay=mlarda da gözlenmektedir. Dinsel yönelimlerle sosyo-ekonomik derimkenler aras=nda kurulan dorrusal ilimkiler art=k yeniden sorgulanmak durumundad=r. Yine önemli emitsizlik kriterlerinin belirlenmesinde bireylerin atfedildiri konumlar=n da (mezhep aidiyeti, meslek gibi), toplumdan topluma derimebildirini göz önünde tutmak gerekmektedir. 11 Bir bamka deyimle emitsizlirin evrensel kriterlerinin d=m=nda, toplumlar kendi özel emitsizlik formlar=n= da üretmektedirler. Ayr=ca emitsizlirin yap=s= da yer- 5 Turner, 40, 42, Ayr=ca bu yaklam=mlar=n siyasal söylem ve boyuttaki yans=malar=nda emitsizlik sorunu ayn= Mekilde alg=lanmaktad=r; buna göre muhafazakâr ve liberallerde emitsizlik, iktisadî büyümenin bir sonucu ya da bedeli olarak kabul görürken, sosyalistlerde toplumun iyilemmesi için onun kald=r=lmas= gerekmektedir. Bkz. Gordon Marshall, Sosyoloji Sözlü&ü, Çev. Osman Ak=nhay-Derya Kömürcü, Bilim ve Sanat Yay=nlar=, Ankara 1999, 211. Sosyal emitsizlik sorununa K. Marks, M. Weber ve Fonksiyonalist Teori nin yaklam=mlar= konusunda özet bilgi için bkz. Gerd Reinhold (Hrsg.), Soziologie- Lexikon, R. Oldenbourg Verlag, München 1997, George Simmel, Zur Soziologie der Armut, Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik, (Hrsg.) Von Edgar Jaffe, Werner Sombart und Max Weber, 22. Jg. (N. F. 4), 1. Heft (1906), Januar, 1-3; ayr=ca ilgili metin için bkz. [ ]. 7 Stefan Hradil, Sozialstrukturanalyse in einer fortgeschrittenen Industriegesellscahft, Von Klassen und Schichten zu Lagen und Milieus, Opladen 1987, Hradil, a.g.e., 6 9 Ulrich Beck, Jenseits von Stand und Klasse?, R. Kreckel (Hg.): Soziale Ungleichheiten, Soziale Welt, Sunderband 2, Göttingen 1983, Hradil, a.g.e., K. M. Bolte, Anmerkungen zu Aspekten und Problemen der Erforschung sozialer Ungleichheit, R. Kreckel (Hg.): Soziale Ungleichheiten, Soziale Welt, Sunderband 2, Göttingen 1983,

5 Sosyal E-itsizlik ile Dinî Ya-ay- Arasndaki Etkile-im 143 lemim birimlerinin derimen durumuna göre farkl=lammaktad=r. ÖrneRin çemitli nedenlerle d=mar=dan göç alan bir bölgede, önceki emitsizlik kriterleri derimime urramakta ve d=mar=dan gelenler yerlemiklerin yamam komullar=n=n yükselmesine neden olabilmektedir. Toplumsal emitsizlik, yaln=zca iktisadî boyutta ortaya ç=kan ve orada izlenen bir gösterge derildir. Belki de alt= çizilmesi gereken temel vurgulardan birisi budur. Zira toplumsal yap=da emitsizlik yaratan hiyerarmik güç biçimleri bulunur ki, Weber bunun en önemli araçlar=ndan birisinin bürokrasi oldurunu belirtir. Bürokrasi görünürde bir emitlik yaratmakla birlikte, özünde kendi güç ilimkilerini yerlemtiren hiyerarmik bir örgütlenmedir. Bürokratlar yüksek statünün nimetlerinden yararlanan atanm=mlard=r. Bürokratik bilgi ve yap=lanma hem uzman bilgi anlam=nda, hem de rutin imlemler arkas=na saklanmay= sarlayan bilgi olarak emitlikten uzaklammaya yol açan bir güç tür. 12 Toplumsal emitsizlirin kaynaklar= ister statüye dayal= ilimki ve bürokratik kurumlardan gelsin, isterse tabakalammaya dayal= iktisadî süreçlerden gelsin, sonuçlar= ve yans=malar= itibariyle toplumun bütün kesimlerini, kültürel kurumlar=, sosyopsikolojik süreçleri ve dinî yamay=m tarz=n= etkilemektedir. Modern toplum, geleneksel-atfedilmim statü ve itibar ayr=cal=klar=n= amma bak=m=ndan genim imkânlar içermektedir. Ancak onda ayn= zamanda ekonomik ve kültürel emitsizliklerin kurumsal anlay=m ve uygulamalarla pekimtirildiri ve çemitli sosyallemme süreçlerinde bireylerin bunlar= içsellemtirmelerinin sarland=r= söylenebilir. ÖrneRin mevcut emitsizlikleri ortadan kald=rma potansiyelini içerdiri varsay=lan eritim kurumu, varolan emitsizliri derimtirmekten çok onu dile getiren ve pekimtiren bir mekanizma haline gelebilmektedir. 13 Buna göre eritim, kimi bireyleri kazanma ve bamar= için güdülerken, baz= bireylerin de önünü keser ve dümük statülü imlere yönlendirebilir. Okullar bamar=s=zl=k duygusunu yeniden ürettiri ölçüde emitsizliri memru k=lmakta, gençleri kaderlerine raz= k=lma süreçlerine yard=mc= olmaktad=r. J. W. B. Douglas, farkl= toplumsal s=n=flardan gelen ayn= yetenekteki çocuklar=n s=navlarda farkl= sonuçlar ald=klar=n= gösterir. BaMka bir deyimle aile ve okul, toplumsal emitsizlikleri yeniden üretebilmektedir. Nitekim B. Bernstein, konumma kodlar=ndaki s=n=fsal farkl=l=klar= okul ve eritim bamar=s=ndaki derimkenliri aç=klay=c= bir faktör olarak imler. Ona göre orta s=n=f ailelerde yetimmim çocuklar bireysellemmim ve gelimmim bir dil kodu kullan=rlar. Oysa ki alt tabakalarda yetimen çocuklar=n konummalar=, yamad=klar= kültürel ortamla barlant=l= olarak k=s=tl= kod da gerçeklemir. K=s=tl= konumma kodu zihnî bir serbestlik ve genellikle deril, yal=nl=k ve dorrudanl=kla nitelenir. Okul çevresinde dezavantaj yarat=r. 14 EMitsizlik fizikî anlamda beden ve sarl=k komullar=n= da etkiler. DüMük gelirli alt tabakalarda çocuklar, yüksek gelir gruplar=na göre daha dümük bir ar=rl=kta do- 12 Marshall, a.g.e.,86; Max Weber, Sosyoloji Yazlar, Çev. Taha Parla, 3. Bask=, Hürriyet Vakf= Yay=nlar= stanbul 1993, Giddens, a.g.e., Giddens, a.g.e., ; Turner, a.g.e.,

6 144 Celaleddin Çelik Rarlar, bedensel gelimimleri daha zay=ft=r ve daha genç yamta ölürler. Önemli zihinsel bozukluk türleri ile ciddi fiziksel hastal=k türleri, üst tabakalar=n aksine, daha çok alt sosyal kategorilerde görülür. 15 Toplumsal yap= ve kültürün emitsizliri derinlemtiren ve kal=c= hale getiren bu imleyimi, genel anlamda sosyal bütünlürün istikrar=n= tehlikeye dümürebilmektedir. Gelir, güç, itibar ve statülerin dengesiz dar=l=m= baz= grup, kesim ve s=n=flar= ihya ederken; baz=lar=n= da bir sosyal çat=mmaya yol açacak Mekilde d=mlar. EMitsizliRin eritim ve sarl=k imkânlar=ndan, istikbal endimesinden kurtaran f=rsatlara kadar, bir kader gibi alg=lanacak kal=n s=n=rlar çizmesi, muhalif-protestocu hareketleri k=mk=rt=r. EMitsizlikleri ontolojik ve epistemolojik düzlemde memrulamt=rma imlevi tam=yan anlamland=rma çerçeveleri, sosyal sistemin bütünlürüne gelebilecek zararlar= önlerken, adaletsizlik nosyonuyla itiraz eden ve derimimi, yeniden inmay= savunan erilimler ise radikal derimimleri barr=nda tam=r. Bu anlamda büyük devrimler ve ihtilallerde kitleleri cezbeden temel dererler aras=nda emitlik kavram= hep öne ç=kmaktad=r. Sosyal emitsizliklerin makro düzeydeki yans=malar= sosyo-kültürel hayat= etkilerken, deri- Mik ayr=mc=l=k ve marduriyet biçimlerinin birey düzeyinde içsellemmesi ise sosyopsikolojik derinliri olan sonuçlar üretir. Asl=nda her kategori ve kimlirin tarihsel süreçte urram=m olduru emitsiz muameleye karm= gelimtirdiri çemitli kazan=mlar ya da ifade biçimleri vard=r. D=Mlanan, kenara itilen, ezilen, mahrum ve mardur konumdaki birey ya da gruplar, bu marjinallik-d=mlanm=ml=k pozisyonuna karm= içine kapanmaya, kapal= gettolar=nda izole bir yamam sürmeye veya kendilerini bu yoksunluk durumuna protestocu bir karm= durumla kökten derimime yönelirler. Ancak emitsizlire karm= ç=k=m ister istemez bütün toplumsal sistemi derimtirmeye yöneldiri için yaln=zca emitsizlikten mardur olan kesimleri deril, toplumun tümünü, herkesin mutlulurunu öngören bir ütopya için ikna etmeyi amaçlar. Bununla birlikte ütopyalar= gerçeklemtirmek kadar, toplumun genelini de böyle bir Meyin gerçeklemecerine ikna etmek imkâns=z gibidir. Nitekim Turner de buna imaretle, tarihsel süreçte emitlikçi ütopik ideolojik, dinî ve dinî olmayan hareketlerden bu anlamda bamar=ya ulamm=m bir örnerin bulunmad=r=n= belirtir. 16 Sosyal ütopyalar= cazibeli k=lan Mey, haks=zl=k ve adaletsizlik olarak alg=lanan durumlara karm= doral insanî ve sosyal tepkide aranabilir. Bu tepki toplumsal hayat içinde, baz= zay=f ve güçsüzleri ezmeye yönelen güçlere karm= kolektif infiali direrlerinin bellerine yerlemtirir. Bu anlamda toplumsal dokunun temelinde esas olarak adalet duygusu ve karm=l=kl=l=k yer almaktad=r. Adalet ve karm=l=kl=l=kla ilgili normlar=n çirnendiri durumlar, temelini emitlik ve adalet duygusuna dayand=ran toplumsal dünyan=n yap=s=nda sosyal itiraz ve isyanlar=n nüvesini olumturur. 17 Tarihte sayg=nl=k ve gücü emitlikçi bir temelde yeniden inma etmeye çal=man gruplar=n ve devrimlerin sürekli olarak ç=kmas=n=n nedenlerinden biri de budur. Ancak burada s=kl=kla karm=lam=lan tek nedenli aç=klama Mablonlar=n=n tarihi çarp=tma erilimlerine karm=, bir ihtiyat ve temkin içinde olma gerekliliri de aç=kt=r. slam tarihi içinde itikadî gerek- 15 Giddens, a.g.e., Turner, a.g.e., Turner, a.g.e.,

7 Sosyal E-itsizlik ile Dinî Ya-ay- Arasndaki Etkile-im 145 çelerle temellendirilen pek çok mezhebî anlay=m ve olumumun temelinde kültürel, etnik, iktisadî yozlamma ve emitsizliklerin etkisi olduru göz ard= edilemez. Simavna kad=s=!eyh Bedreddin örnerinde olduru gibi, emitsizlik ve din etkilemimi üzerine yaz=lanlar, çok yorun bir Mekilde ideolojik erilimlerin ve çerçevelerin perspektifine teslim olabilmektedir. Dolay=s=yla din ve sosyal emitsizlik aras=ndaki etkilemimin analizi, emitsizlik kriterlerinde meydana gelen derimmelerin dinsel alana yans=malar=n=, bilinen dikotomik aç=klamalar=n ötesine tam=ma sorumluluru alt=ndad=r. SOSYAL ETSZLK VE DNDARLIK ARASINDAK ETKLEM Sosyal emitsizlikler ile din aras=ndaki etkilemim, çorunlukla kurumsal boyutta din ile iktisadî davran=m aras=ndaki ilimkiler barlam=nda dererlendirilir. Bu konuda kimi yaklam=mlar, genellikle ya dinin toplumsal imlevlerini aç=klama ya da toplumdin etkilemimini bir belirleyen-belirlenen ilimkisi içinde dererlendirme çizgisini izlerler. Dolay=s=yla emitsizlik olgusunun sosyo-kültürel boyutunun ihmal edilerek yaln=zca iktisadî bir sorun olarak alg=lanmas= ve çözüm yollar=n=n da bu barlamda s=n=rl= kalmas=, konuya yaklam=mla ilgili temel problemlerden biridir. Klâsik çat=mmac= yaklam=mlarda iktisadî süreçlerle din aras=ndaki ilimki negatif bir temelde tan=mlanmakta olduru için, o daha çok emitsizlirin ortaya ç=k=m=nda egemen s=n=f ya da zümrelere sunduru destekle gündeme gelir. Ayr=ca hiyerarmik bir tabakalamma düzenine barl= toplumlar için de din, toplumsal katmanlar aras= ilimkiyi memrulamt=rmakta ve mevcut emitsiz konumu makul k=lmaktad=r. Ancak bunun tersi durumlar için de bir aç=klama imkân= vard=r. Özellikle sömürgeci hareketlere karm= ulusal bar=ms=zl=k mücadelelerinde, o birlemtirici ve enerji sarlay=c= bir potansiyelin de kaynar=d=r. Bunun d=m=nda Weber le bamlayan direr bir erilim de, kapitalizmin ortaya ç=k=m=nda dini dünya görümü ve zihniyeti, çat=mmac= yaklam=m=n aksine, olumlu bir güdü kaynar= olarak dererlendirmimtir. Buna göre örnerin sanayi toplumlar=nda farkl= H=ristiyan mezheplerine mensup olanlar=n ekonomik zihniyetleri aras=nda farkl=l=klar=n tespiti, ilgi çekici yorumlara imkân vermimtir. G. Lenski, Protestanlar=n Katoliklere göre ekonomik davran=mlar=nda içten yönetilen bir motivasyona sahip olduklar=n= ve çal=mman=n anlam=n=, insan=n bir mesleri içsel olarak yerine getirmesi gerektirinde gördüklerini ifade eder. Böylece ekonomik gelimmedeki farkl=l=klar=n kaynar=nda, farkl= dinî motivasyonlara imaret edilmektedir. 18 Esasen Weber in kendi din sosyolojisinde yapt=r= Meylerden biri de, dinsel görümleri çemitli toplumsal tabakalar=n ifadesi olarak dererlendirmektir. Ona göre ayr=cal=kl= s=n=flar bir kurtulum örretisine nadiren gereksinme duyarken, ayr=cal=ks=z gruplar için din, yoksunluklar= telâfi ederek h=nçlar=na yüceltici bir anlam kat=yordu. 19 Japonya n=n h=zl= sanayilemmesi de ekonomik gelimme ile din aras=ndaki ilimkileri analizde öne ç=kar=lm=m tart=mmalardand=r. Ancak bu ülkedeki dinî sistemler Bat=l= asketik tutuma benzer bir meslek ahlâk=na elverimli olmamas=na rarmen, dinî dererlerin siyasal sadakatle s=k= 18 Günter Kehrer, Din Sosyolojisi, Çev. M. E. KöktaM, Din Sosyolojisi, Der: Y. Aktay-M. E. KöktaM, Vadi Yay=nlar=, Ankara 1998, Turner, a.g.e.,

8 146 Celaleddin Çelik irtibat=, hükümdara güven esas=na dayal= olarak yorun çal=mma ve kendini meslerine verme konusunda bir temel yaratt=r=na imaret edilmektedir. Nitekim Bellah, asketik Shingaku hareketinin etkisine giren, s=k= disipline olmum savamç= s=n=f=n=n zamanla sanayilemmenin de tam=y=c= s=n=f= haline gelmesini vurgular. Yine Kehrer, bir ekonomik tarz=n gelimtirilmesinin zaman zaman kenarda-kömede kalm=m bir grup taraf=ndan gerçeklemtirildirini belirtir. 20 Bütün bu aç=klamalarda din ister bar=ml=, isterse bar=ms=z bir derimken olarak al=ns=n, sonuçta onun makro düzeydeki deri- Mimleri (Kapitalizmin, emitlikçilik gibi evrensel yönelimlerin yaln=zca H=ristiyan Bat= ya özgü oldurunu) aç=klamada dererlendirildiri anlam=lmaktad=r. 21 Dinî anlay=m ve davran=mlar ile direr sosyo-kültürel kurumlar aras=ndaki etkilemimde, öznel ve kimiler aras= ilimkilerin yans=malar=, ancak direr derimken ve boyutlar=n da devreye girmesiyle anlam=labilir. Dinî anlay=m ve pratiklerin toplumsal hayattaki emitsizliklere etkileri ile, sosyo-ekonomik düzey ve gelir durumu gibi derimkenlere barl= olarak dindarl=r=n farkl=lammas= birbirinden bar=ms=z derildir. ETSZL MERULATIRMA YA DA PROTESTO ARACI OLARAK DN Sosyal emitsizlikler ile din aras=ndaki ilimkinin yorumlanmas= genellikle iki boyutta toplanmaktad=r. Bunlardan ilki ve belki de en yorun olan=, dinin emitsizlikleri bir telâfi edici mekanizma olarak memrulamt=rmas= üzerinde durur. HiyerarMik bir temelde yap=lamm=m ve tabakalamm=m toplumlar, yamad=klar= memrulamt=rma krizini büyük ölçüde dinsel sistemler sayesinde ammaya çal=m=rlar. 22 Dolay=s=yla toplumsal hayat içinde s=n=f, statü ve hiyerarmi gibi konularda ortaya ç=kan farkl=l=k ve emitsizliklerin anlamland=r=lmas= ve hakl=lamt=r=lmas=nda, kal=c= ve en etkili referans çerçevelerinden birini din sarlamaktad=r. 23 MeMrulaMt=rma imini, bu dünyadaki mevcut komullara müdahale etmeyi frenleyecek bir Mekilde adaletsizliklerin karm=l=r=n= ve çözümünü ahirete havale ederek halleden din anlay=mlar=, Marks =n tan=mlad=r= anlamda sosyal emitsizliklere sarlad=r= makuliyet z=rh=yla, halk=n afyonu gibi imlev görebilmektedir. Ancak emitsizliklerin memrulamt=r=lmas= imi ayn= zamanda dinin d=m=nda direr ideolojik gelenekler taraf=ndan da yürütülebilmektedir. Özellikle dinsel memrulamt=rman=n önemini yitirdiri durumlarda sosyal Darvinizm ve ekonomik emitsizlik örretileri de mevcut emitsizlikleri temellendirme imini görmümlerdir. Evrim dümüncesinden mülhem olarak toplumsal Darvinistler =rklar aras=ndaki emitsizliri savunurlarken, ekonomik yaklam=m da piyasa toplumunun bir özelliri olarak emitsizlikleri 20 Kehrer, a.g.e., 83, Bu yaklam=mda, lk H=ristiyan kilisesinde sa n=n Mahs=na gösterilen barl=l=k, soy ve kabile barlar= arac=l=r=yla kurulan ilimkiler sistemini y=km=mt=r. Bunun sonucunda Avrupa da kentler, aile ve kabile barlar= yerine genel bir yurttaml=k anlay=m=na dayanm=mlard=. Bu dinsel gelenek içinde bütün yurttamlar Tanr= kat=nda emit olduklar=ndan, ayn= siyasal kurum karm=s=nda da emittirler. Weber e göre radikal bir emitlik örretisi sadece Protestan H=ristiyanl=kta son s=n=r=na kadar erimebilmimti. Bkz., Turner, a.g.e., Kast sisteminde ifadesini bulan ve toplumsal emitsizliri savunan Hinduizm örneri ilk akla gelendir. Burada çemitli kavramlar arac=l=r=yla mevcut toplumsal emitsizlikler, bireyin önceki hayat=ndaki ahlâkî karakterine dayan=larak aç=klan=r. Sonuçta yoksulluktan ve emitsizlikten sorumlu olan toplum deril, bizâtihi bireyin kendisidir. Dharma-samsara-karma teodisesi, emitsizlirin en tutarl= ve bütüncül dinsel aç=klamas=n= verir ve ahlâkî bir temellendirme sarlar. Bkz. Turner, a.g.e., Bkz. zzet Er, Din Sosyolojisi, AkçaR Yay=nlar=, Ankara 1998,

9 Sosyal E-itsizlik ile Dinî Ya-ay- Arasndaki Etkile-im 147 normal karm=lar. 24 KiMiler aras= emitsizliklerin memrulamt=r=lmas=nda dinin konumu direr geleneksel ideolojilerden oldukça farkl=d=r. Dinler toplumsal adaletsizlikleri iki z=t teodise arac=l=r=yla aç=klarlar. Bir yanda ayr=cal=kl= kesimlere sahip olduklar= zenginlik ve sayg=nl=klar=n=, manevî seçilmimliklerine imaret olarak yorumlayan mutluluk teodisesi, direr yanda yoksullar=n ve s=k=nt= çekenlerin de bu durumu günahlar=n=n karm=l=r= olarak yamad=klar=n= ve gerçek mutlulurun da ahirete oldurunu yorumlayan çile teodisesi. Bu teodiseler emitsizliri memrulamt=rmak suretiyle, ona yönelebilecek h=nc= hafifletmekte ve toplumsal istikrar=n muhafazas=na yard=mc= olmaktad=rlar. Bireysel düzeyde ise sunduklar= anlamland=rma kal=b= sayesinde, kurals=zl=k, yersiz-yurtsuzluk duygular=n=n en aza inmesini sarlarlar. 25 BaMka bir deyimle sosyal bak=mdan yayg=n ayr=cal=klar ve emitsizliklerin aç=klanmas=na yard=mc= olan teodiseler, s=n=f veya statünün toplum içinde varolumunda, belirlenmesinde ve bu temelde gerçeklemen emitsizliklerin süreklilirinin memrulamt=r=lmas=nda imlev görürler. Zira kötülüklerin ilâhî adaletle aç=klanmas=, topluma veya toplumsal aktörlere, düzensiz, kötü, vahim vb. olaylar= kendi toplumlar=n=n düzeni ile bütünlemtirme imkân= kazand=r=r. 26 Telâfi kuram=nda dinin yaln=zca sosyal emitsizlikleri deril, ayn= zamanda dünyevî bamar=s=zl=k ve felâketleri anlamland=rmas=, ona sosyal bütünlemmede önemli fonksiyonlar yüklemektedir. Sosyal problemleri hayali bir alanda çözümleyerek ya da öbür dünyaya tam=yarak, bireyi sosyal çat=mmalardan kurtar=r. 27 Geertz in de belirttiri gibi din, yaln=zca fertler için hayata anlam vermekle kalmaz, toplum içinde bir istikrar kaynar= haline gelir. Toplumsal dererleri birlemtirici ve bütünlemtirici bir unsur olarak destekler. 28 Ancak olgular, dinin ayn= zamanda sistemi parçalayan ve bütünlemme karm=t= olumumlara imkân veren yap=s=n= da imaret etmektedir. Dinî tecrübe, sosyal sistemin denge halinde olduru toplumlarda bir toplumsal bütünlemme fonksiyonu olmaktad=r. Öte yandan sosyal karm=tl=klar=n toplumda olummum r=za birlirini zedelediri durumlarda ise toplumsal farkl=lamman=n ve muhalefetin fonksiyonu olarak onu sorgulayabilir ve y=k=c= etkiler yaratabilir. 29 Toplumsal emitsizlirin geleneksel olmayan yeni yollar arac=l=r=yla derinlemtiri durumlarda, dinsel yönelim mevcut durumu memrulamt=rman=n yan= s=ra, protesto için de imlev görür. Burada özellikle h=zl= kentlemme ve sanayilemme dönemlerinde baz= sosyo-kültürel olumumlar= göreli yoksunluk duygusuna barlama erilimi dikkat çekmektedir. 24 Turner, a.g.e., Turner, a.g.e., Peter L. Berger, Dinî Kurumlar, Çev. Adil Çiftçi, Toplumbilim Yazlar, Der. Adil Çiftçi, Anadolu Yay=nlar=, zmir 1999, F. Fürstenberg, Problemgeschichtliche Einleitung, ten nakl. M. Emin KöktaM, Türkiye de Dinî Hayat, Maret Yay=nlar=, stanbul 1993, Robert A. Segal, Clifford Geertz, Peter Berger ve Din, Çev., Adil Çiftçi, Toplumbilim Yazlar, Anadolu Yay=nlar=, zmir 1999, Nur Vergin, Din, Toplum ve Siyasal Sistem, BaRlam Yay=nlar=, stanbul 2000,

10 148 Celaleddin Çelik GÖREL YOKSUNLUK DUYGUSU VE DNDARLIK Dinin toplumsal sistemin istikrar= aç=s=ndan sarlad=r= bütünlemtirici muhafazakârl=k imlevi ile bir çat=mma kaynar= olarak parçalay=c= imlevi ekonomiden siyasete kadar genim bir çerçevede uzan=mlara sahiptir. Baz= yaklam=mlarda özellikle sosyoekonomik ve kültürel derimmelerin toplumun farkl= gelimmimlik düzeylerine sahip kesimlerinde muhafazakârl=k ve protestocu dindarl=k gibi farkl= erilimleri ortaya ç=kard=r= savunulmaktad=r. ÖrneRin Yücekök e göre dinin muhafazakâr kimliri genellikle az gelimmim bölgelerde, muhalif kimliri ise gelimmim bölgelerde kendini göstermektedir. Ekonomik bak=mdan gelimmemim, geleneksel kültürün yayg=n oldu- Ru bölgelerde dinin, muhafazakâr ve pasif bir kimlik unsuru olarak mevcut yap=n=n korunmas= ve devam= için imlevsellik kazand=r=n=, gelimmim bölgelerde ise protestocuradikal karakterli bir kimliri destekleyen esas unsur haline geldirini belirtir. Ona göre protestocu dinsel erilimlerin sosyolojik taban=nda h=zl= kentlemme ve sanayilemme süreçlerinde geleneksel kanaatkârl=k ve maimet anlay=m=na dayal= düzenleri bozulan ve eski konum ve itibarlar=n= kaybeden küçük esnaf, tüccar ve çiftçiler bulunmaktad=r. Onlar kendilerini bir yabanc= gibi gördükleri bu yeni ortamda kurtar=c= olarak dinsel muhalefete sar=l=rlar. 30 Dinsel yönelimlerdeki kutuplammay= yaln=zca sosyo-ekonomik süreçlerle aç=klaman=n yeterli bir yaklam=m olmayacar=n= dümünen Yücekök, kültürel derimim ve modernlemme tecrübesini de bu analizin unsurlar= aras=na ekler. 31 Sosyal emitsizlikler ile dinsel yönelimler aras=ndaki etkilemimin siyasal yans=malar=n= daha çok ekonomik derimkene göre aç=klamaya çal=man analizler, bu konuda bilinen Mablonlar=n gölgesi alt=nda yürüme s=k=nt=s= çekmektedirler. Ancak imin içine kültürel boyutun da dahil edildiri bütünsel bir yaklam=m denemesi, dinî motifli memrulamt=rma veya protesto erilimlerini incelemede derinlikli bir analiz imkân= sarlamaktad=r. Esasen bu süreçte ortaya ç=kan dinsel yönelimlerin, muhafazakârl=k ya da radikallik gibi dikotomik bir çerçevenin ötesine taman bir çemitlilik göstermesi, bamka faktörlerin devreye girmesini de zorlamaktad=r. Öte yandan burada toplumsal sistemle etkilemimi içinde dinsel anlay=m ve erilimleri aç=klamaya çal=man kuramsal kutuplammaya dikkat etmek gerekmektedir. Buna göre muhafazakârl=k boyutunda yer alan bütünletirici telâfi kuramna karm=, parçalayc, engellenme, kzgnlk ve saldrganlk teorilerinin protestocu muhalif boyutu karm=t konumlar= ifade eden bir dilemma olumturur. Burada özellikle sosyal protesto ve parçalanma teorilerinin dayanak noktalar=ndan biri olarak, emitsizlikler barlam=nda tart=m=lan göreli yoksunluk duygusunu görmekteyiz. Toplumsal protesto erilimlerinin kaynar=ndaki yoksunluk duygusu genel o- larak kimilerin kendilerini sosyal tabakalamman=n alt kategorilerine iten derimim sü- 30 Ahmet N. Yücekök, Dinin Siyasallamas, Afa Yay=nlar=, stanbul 1997, 45, Yücekök, kültürel anlamda da modernlemme tecrübesinin tarihsel ve içsel dinamiklerinin zay=f olmas= nedeniyle, halk=n yeniliklere ve kültürel olumumlara mesafeli kald=r=n=, bunun bat=l=lamma n=n, yoksullamma ile emdererde görülmesine neden oldurunu, bat=l=lammaya karm= dinsel muhalefetin ise, haks=zl=ra ve emitsizlire karm= direncin yan= s=ra gelenere dönmenin bir ifadesi haline geldirini belirtmektedir. Yücekök, a.g.e.,

11 Sosyal E-itsizlik ile Dinî Ya-ay- Arasndaki Etkile-im 149 reçlerinde aç=ra ç=kmaktad=r. 32 Bu anlamda kentler, artan dikey hareketlilik ve tüketim imkânlar=yla birlikte s=n=f farklar=n=n da görülüp mukayese edilebildiri ve bilinçlenmeye yol açt=r= yamam alanlar=n= ifade etmektedirler. Ancak h=zl= kentlemmede yamanan fizikî ve sosyal emitsizlikler bireysel devinimi engellemekte, bu ise mevcut durumun sorumlusu kabul edilen otoriteye karm= öfke ve h=nç duygular= ile protestocu tutumlar= güdüleyebilmektedir. Kentlerde yerlemim birimlerinin tabakalamma düzenine uygun bir Mekilde ayr=mmas=, farkl= yamam düzeyleri ve kültürel yans=malar=n yan= s=ra bunlar aras=nda bir karm=lamt=rma imkân= da sarlamaktad=r. Kurumsal ve fizikî yap=lar=n dengelerini sarsan h=zl= derimme süreci, toplumsal kesimler aras=ndaki sosyal emitsizliklerin ve mesafenin gittikçe aç=lmas=na neden olarak göreli yoksunluk hissini uyand=r=r. Bir bamka deyimle bu, modern tüketim toplumunda artan beklentiler ile imkânlar aras=ndaki am=lmas= güç engeller oldurunun fark=na var=lmas=d=r. Bu duyguya yol açan emitsizlik ve yoksulluk komullar=, bireyin bütün sosyal ilimki ve yönelimlerinde olduru gibi dinsel erilim ve tutumlar=n= da belli ölçüde etkiler. Nitekim h=zl= derimim süreçlerine barl= olarak dinî yamay=m=n genelinde ve dinî cemaatlemmeler düzeyinde ortaya ç=kan yeni görüntüler, büyük ölçüde sosyal emitsizlikler ve yoksullukla barlant=l= olarak gündeme gelmektedir. Ancak bu etkinin sonucu olan farkl= dindarl=k görüntüleri, salt dindarl=kla yoksulluk aras=nda kurulan tek boyutlu düz çizgisel bir ilimkinin aç=klama gücünü ammaktad=r. Öte yandan çat=mmac=-protestocu dinsel ak=mlar=n küresel düzeydeki yans=malar=n=n da, nispeten sosyo-ekonomik yoksunluk tezini ikame etmeye çal=man yeni faktörler =M=R=nda dümünülmeye bamland=r=n= görmek MaM=rt=c= olmamaktad=r. 33 Siyasal radikalizmin arkas=nda ya da temelinde oldukça yorun bir Mekilde göreli yoksunluk duygusunun oldurunu savunan erilimler, belli ölçüde bu aç=klamalar=nda hakl=l=k pay= tam=maktad=rlar. Çünkü sosyal emitsizliklerin ortaya ç=kmas=nda, azalmas=nda veya yayg=nlammas=nda siyasal yönetimlerin ya da siyaset kurumunun direr kurumlara göre daha fazla ilgisi bulunmaktad=r. Din söz konusu oldurunda ise, sosyo-ekonomik boyutun direr faktörlerle birlikte ele al=nmamas= büyük bir eksiklik olacakt=r. Toplumsal protesto erilimlerinin, y=k=c= ve radikal yönelimlerin arkas=nda olduru var say=lan yoksunluk duygusu, dinsel alandaki analizlerin de s=kl=kla müracaat ettiri bir faktör olmumtur. K=rsal kökenli göçmenlerin zamanla kendilerini kentin gelimmim sosyo-ekonomik ve kültürel imkânlar=yla mukayese etmelerine dayanan h=nçlar=, siyasal alanda olduru gibi dinsel alandaki sert ideolojik yönelimlerin aç=klay=c= nedeni olarak vurgulanm=mt=r. Ancak bu erilim, sorunu daha çok psikolojik bir temelde dererlendirmekte ve direr sosyolojik süreçleri pek dikkate almamaktad=r RuMen KeleM-Artun Ünsal, Kent ve Siyasal 7iddet, Ankara ÜSBF Yay=nlar=, Ankara 1982, Bu konuda özellikle O. Roy un Küreselleen 0slam da böyle bir yaklam=m= gündeme getirmeye çal=mt=r=n= görüyoruz. Roy, slam dünyas=nda son dönem neo-fundamentalist ak=mlar=n sosyolojik taban=n=n yoksul kesimlerden deril, aksine eritimli, zengin ailelerin çocuklar=ndan veya slam'a sonradan girmim Bat=l=lardan olumturunu belirtir. Bkz. O. Roy, Küreselleen 0slam, Çev. Haldun Bayr=, Metis Yay=nlar=, stanbul Mahrumiyet yaklam=m=na yöneltilen en önemli elemtirilerden birisi de, onun, din ile toplumsal çevre aras=ndaki sosyolojik bir ilimkiden daha çok, hissî ihtiyaçlar gibi dahilî psikolojik halleri vurgulamas=na 149

12 150 Celaleddin Çelik Vergin in de belirttiri gibi bu aç=klama biçimi, dinsel hareketlere kat=lmay= sosyal aktörlerin nesnel durumlar=ndan çok yoksunluk duygular=na barlamaktad=r. Vergin, dinsel hareketlerin temelinde kültürel ve sosyolojik olgular=n varl=r=na imaret eden olgular=n ele al=nmas=n= ve dererlendirilmesini önermektedir. Zira çoru dinsel grup ve hareketin söylemlerindeki elemtirinin odar=nda, ekonomik gelimmenin emlirinde toplumu istilâ eden yabanc= dererlerin yaratt=r= kültür bunal=m=n=n hedef al=nd=r= görülmektedir. 35 Geleneksel kimlikleri çözen ve imlevsiz b=rakan derimim, yoksul göçmenleri hayatlar=na bir anlam katan yeni kimlik cemaatlerine yöneltmektedir. Bu cemaatlerin cazibesi, yaln=zl=k ve yabanc=l=k ac=s= çeken kesimlere, emitsizliri ve yoksunluru derimtirme enerjisi ve heyecan= verebilmesinden kaynaklan=r. 36 Burada öne ç=kan varsay=mlardan biri de, dinsel gruplar=n üyelerini sadece ekonomik yoksunluk duygusu içinde olanlardan seçtikleri yaklam=m=d=r. Üyelerini çorunlukla ekonomik yoksunluk duygusu içinde bulunanlar=n olumturduru gruplar ve cemaatlerin, bu yoksunluk duygusunu, dinsel ayr=cal=k duygular=yla ikame etme imlevi gördükleri söylenebilir. Sar=bay, cemaatlerin üyelerinin art=k kendilerini nispeten dümük ekonomik konumlar= bak=m=ndan toplumun direr kesimleri ile mukayese edip, yoksunluk duygusunun aksine dinsel statü ve ayr=cal=klar= bak=m=ndan bir üstünlük duygusuna sahip olduklar=n= belirtmektedir. 37 Burada h=zl= derimim süreçlerinde ortaya ç=kan ya da güç kazanan yeni dinî anlay=m ve gruplar söz konusudur. Esasen farkl=la- Man dinî ak=mlar, sosyo-kültürel hayat içinde çemitli bak=mlardan bir gerilim ve mahrumiyet yamamakta olan gruplar=n mevcut durumlar=n= memrulamt=ran veya aç=klayan din anlay=mlar=na yönelmenin bir ifadesidir. 38 Dinî cemaatlemmelerde toplumsal emitsizliklerin yaratt=r= gerilim, gündelik hayat içerisinde am=lmas= ve bam edilmesi mümkün olmayan sosyal uçurum, mahrumiyet ve marduriyetlerin birikmesinden doran h=nç, bütün emitsizliklerin silindiri cemaat yap=lar=nda, ya içe yönelik uhrevî zühd anlay=m=yla sükûna erimmekte, ya da kazand=r= siyasal içerikle toplumsal bir muhalefete ve kimlire dönümmektedir. kincil, resmî kurumlar= kullanma hususu cemaat dolay=m=nda halledilmektedir. Yani samimiyet temelinde biz duygusunun hâkim olduru cemaatler sadece emitsizlirin ac=s=n= hafifletmekle kalmamakta, birey olarak kazan=m= mümkün olmayan itibar olmumtur. Bu konuda bkz. Robert J. Wuthnow, Din Sosyolojisi, Çev. Adil Çiftçi, Din ve Modernlik, Ankara Okulu Yay=nlar=, Ankara 2002, Vergin, a.g.e., Genel anlamda toplumda yaln=zl=k ve yabanc=l=k çeken insanlar için dinî cemaat ve tarikatlar her zaman için birer cazibe merkezi olmumlard=r. Hatta öyle ki tarikat veya dinî cemaatlerin bu anlamda kimi zaman sosyalist bir erilime de sahip olduklar= veya benzer yönelimleri tam=maya müsait olduklar= bilinmektedir. Bu konuda Osmanl= mparatorluru dönemindeki tarikatlarla ilgili bir dererlendirme için bkz. Hans Joachim Kissling, Osmanl= mparatorluru nda DerviM Tarikatlar=n=n Sosyolojik ve ERitsel Rolleri, Çev. Bünyamin Solmaz, Selçuk Üniversitesi 0lahiyat Fakültesi Dergisi, say=: 5, y=l: 1994, Ali Y. Sar=bay, Türkiye de Siyasal ModernleMme ve slam, Toplum ve Bilim, Bahar/Yaz, 1985, 29/30, 47 (45-64). 38 Kehrer, a.g.e., 75. Sosyal emitsizliklerin karm=s=nda dinsel tepkileri yaln=zca modern dönemle s=n=rlamak eksik bir aç=klama olur. Zira modern dönem öncesi milenarist hareketlerin mevcut emitsizliklere karm= ütopik bir sistem ad=na meydan okumalar= da bu etkilemimin tarihsel süreçteki yans=malar=ndan biridir. Turner, a.g.e.,

13 Sosyal E-itsizlik ile Dinî Ya-ay- Arasndaki Etkile-im 151 ve statü kaynaklar=n= da üyelerine sunabilme imkân=n= içermektedirler. Ancak sosyo-psikolojik ve ekonomik düzeyde verdiri bütün bu hizmetlerin karm=l=r=nda ana kültürel bünyeyle barlar= zay=flamt=ran yeni bir alt kültür kimlirine barl=l=k bedeli ödenmektedir. CemaatleMme olgusunu modern toplumda da art=k ortadan kalkm=m bir geleneksel kal=nt= olarak görmek mümkün derildir. Nitelik ve Mekil derimikliri gösterse de bürokratik, rasyonel kurumlar=n birincil ilimkileri silen imleyiminde ortaya ç=kan insanî, s=cak-samimi birliktelikler özlemine emlik etmeye ve karm=l=k vermeye devam etmektedir. Belki de modern kurumsal yap=lar=n en büyük handikab=, geleneksel toplumdaki cinsiyet, eritim ve ekonomik boyuttaki emitsizlikleri ortadan kald=racak kurumsal mekanizmalar= üretmesine karm=n, bu alanlardaki sosyal emitsizliklerin bazen am=lmas= güç yeni kurumsal engellerle muhkem hale gelmesidir. Üstelik sosyal emitsizlikler, yeni teknolojik gelimmelerin yamand=r= küresellemme çar=nda, sadece ulus devletler içinde deril; uluslararas= düzlemde de giderek derinlemmektedir. SOSYAL ETSZLKLER LE DNDARLIK ARASINDAK ETKLEMN PRATK YANSIMALARI Türkiye de son y=llarda din sosyolojisi alan=nda say=lar= giderek artan nicel ve nitel aramt=rmalar, sosyo-kültürel sistem içinde dinî hayat=n dinamik bir görüntüsünü olumturma imkân= vermektedir. Bu çal=mmalar genellikle köy, kasaba ve kent gibi yerlemim birimi, cinsiyet, yam vb. toplumsal gruplar ile çemitli dinî grup ve cemaatler düzeyinde yap=lmaktad=r. Konusal yönden ise sekülerlemmeden, modernlemmeye, MehirleMmeden bireysellemmeye kadar derimik alanlara yönelen sosyolojik aramt=rmalar, dindarl=r= farkl= boyutlar= içeren bir aramt=rma tasar=m= içinde ele almaktad=rlar. Spesifik özellikteki derimken ve boyutlara odaklanm=m çal=mmalar=n art=m=yla, Türkiye de dinî yamay=m=n s=n=rl= da olsa baz= tipolojik görüntülerine ulamma ihtimalinin güçlenecerini söyleyebiliriz. Burada sosyal emitsizlikler ile dindarl=k aras=ndaki etkilemimin pratik yans=malar= üzerine yapacar=m=z vurgular, bir anlamda saha aramt=rmalar=ndan hareketle oluman bir çerçeveye imaret etmektedir. Bu yaklam=m=m=z bir tipoloji olumturmaktan çok, mevcut verilerle ortaya ç=kan sosyolojik resmin parçalar=n= birlemtirmeye yönelik bir girimimdir. AraMt=rmalarda sosyal emitsizlikler ile dindarl=k aras=ndaki ilimki genellikle örneklemin gelir ve sosyo-ekonomik düzey gibi nesnel durumlar= ile dinî yamay=mlar= aras=ndaki ilimkileri gösteren verilere dayand=r=lmaktad=r. Ancak emitsizli- Rin özellikle eritim derimkeni ile olan anlaml= barlant=s= nedeniyle bu faktörde direr derimkenlerle birlikte göz önünde tutulmumtur. AraMt=rmalar=n hemen tamam=nda sosyo-ekonomik düzey bak=m=ndan üst kategorilere ç=k=ld=kça, dindarl=r=n teorik boyutuna giren muhtevan=n yani inanç boyutunun genelinde dümme eriliminin ortaya ç=kt=r= anlam=lmaktad=r. Günay =n aramt=rmas=nda gelir düzeyi yükseldikçe al=n yaz=s=n= dorru bulanlar=n say=s= dü- Merken, yanl=m bulanlar artmaktad=r. 39 KöktaM =n çal=mmas=nda da sosyo-ekonomik 39 Ünver Günay, Erzurum Kenti ve Çevre Köylerinde Dinî Hayat, Erzurum Kitapl=R=, stanbul 1999,

14 152 Celaleddin Çelik düzey yükseldikçe Allah a inanc=n zay=flad=r= yönünde bir tespit vard=r. 40 DiRer derimkenlerle ilimkisine bak=ld=r=nda örnerin kadere inanma ve kaderci erilim, yam=n art=m=na paralel olarak yükselmekte, eritim ve sosyo-ekonomik düzeyin art=m=yla da dümmektedir. Gençlerde bu durum daha da Middetlenmektedir. KostaM =n üniversite örrencilerine yönelik aramt=rmas=nda da kendilerini üst gelir kategorilerinde tan=mlayanlar aras=nda kadere inananlar=n oran= ancak %52 lerde kalm=mt=r. Alt gelir kategorilerinde kadere inanmayanlar=n oran= ise % 2 düzeyindedir. 41 Ayn= Mekilde Arslantürk ün tespitlerinde de sosyo-ekonomik faktörlerin mevcut inançlar= Mekillendirmede önemli bir ar=rl=r= olduru ortaya ç=km=mt=r. 42 BayyiRit in üniversite örrencilerine yönelik aramt=rmas=nda ise, ailesi alt gelir kategorisinde bulunanlar irrasyonel inanç ve inançs=zl=kta, zengin aileden gelenler ise karars=zl=kta daha yüksek oranda kümelenmektedir. 43 AnlaM=lan üst sosyo-ekonomik kategoriler direr sosyal f=rsatlarla birlikte eritim imkânlar=na da daha kolay erimtikleri için, dinsel anlay=m ve inançlar konusunda rasyonel anlama süreçlerini daha çok devreye sokmaktad=rlar. Ayr=ca bu katmanlarda dine karm= ilgisizlik ve inançs=zl=k erilimlerinin de yayg=n olduru anlam=lm=mt=r. Buna karm=l=k eritim-örretim düzeyinin dümük olduru alt gelir kategorilerinde geleneksel, Mekilci ve popüler dindarl=r=n genel bir erilim olarak öne ç=kt=r= söylenebilir. 44 Ancak böyle bir erilimin her zaman ve durumda geçerli olmas=n= beklemek yan=lt=c= olabilir. Nitekim Arslan =n popüler dindarl=kla ilgili Çorum aramt=rmas=nda popüler dinî tutumlarda tabakalara göre bir farkl=lamma olmad=r=n=n tespiti önemlidir. Bir bamka deyimle zengin ya da yoksul kesimlerin özellikle popüler dinî inan=m ve uygulamalar bak=m=ndan ayn= ölçüde bir duyarl=l=k sergilediri anla- M=lmaktad=r. 45 Sosyal emitsizlik alg=lamas=na göre dinsel erilimlerde de baz= farkl=lammalar o- labilecerini göz önünde tutmak gerekmektedir. Bir bamka deyimle bizim nesnel kabul ettirimiz ölçütlere göre tabakalamman=n alt kategorilerinde bulunan kimiler, bilinen geleneksel, kaderci, cemaatçi ve muhafazakâr yönelimlerin d=m=nda kalan erilimlere sahip olabilirler. Yani emitsizlirin öznel alg=lamalar=n=n da burada önemli bir faktör olduru dikkate al=nmal=d=r. Nesnel ölçütlere göre yoksulluk s=n=r=nda bulunan bir kimi, öznel alg=lamada kendini orta düzeye ait görebilir. Dolay=s=yla onun kendini bir yoksunluk içinde hissetmesi de söz konusu olmaz; bu durum onun dünya görümünde olduru gibi dindarl=k yönelimlerini de etkiler. Öte yandan üst gelir düzeyinde bulunanlar dindarl=r=n, ait olduklar= sosyal çevrenin özellikleriyle bardaman alg=lamas=na bir geçim yamarlar. Bunun genel anlamda inançlarda bir rasyonellemme yönünde olmas= da gerekmemektedir. Popüler dindarl=k tutumlar=n=n her kesimde yayg=n olmas= bu duruma bir örnek olarak verilebilir. Söz konusu olan mevcut ya- 40 Mehmet E. KöktaM, Türkiye de Dinî Hayat, Maret Yay=nlar=, stanbul 1993, Münir KostaM, Üniversite Ö&rencilerinde Dine Bak, TDV Yay=nlar=, Ankara 1995, Zeki Arslantürk, Kutsaln Dönüü, Ay=M=R= Kitaplar=, stanbul 1998, Mehmet BayyiRit, Üniversite Gençli&inin Dinî 0nanç Tutum ve Davranlar Üzerine Bir Aratrma, UludaR Üniversitesi SBE, Yay=nlanmam=M Doktora Tezi, Bursa 1989, Günay, a.g.e., 282; Celaleddin Çelik, 7ehirleme ve Din, Çizgi Kitabevi Yay=nlar=, Konya 2002, Mustafa Arslan, Türk Popüler Dindarl& Üzerine Sosyolojik Bir Aratrma, Erciyes Üniversitesi SBE, Yay=nlanmam=M Doktora Tezi, Kayseri 2002,

15 Sosyal E-itsizlik ile Dinî Ya-ay- Arasndaki Etkile-im 153 Mam komullar= ve sosyal çevreyi memrulamt=rma sorunudur ve bu çoru zaman rasyonalist aç=klamalara da gereksinim duymayabilir. Öznel sosyal emitsizlik alg=lamas=n= marduriyet ve mahrumiyet temelinde hisseden kimiler de, dindarl=r=n geleneksel formlar=na dönümten ziyade, içinde bulunduklar= konumu derimtirmeye yönelik bir yorumuna dayanma eriliminde olabilirler. Dikkate al=nmas= gereken bu durum, gelir düzeyi dümtükçe dindarl=r=n artacar=n= öngören klâsik yaklam=mdan farkl= bir gelimmeye imaret eder. Sosyal emitsizlikler dindarl=r=n direr boyutlar=nda da benzer erilimleri ortaya ç=karmaktad=r. Sosyo-ekonomik düzey artt=kça dinî pratiklere barl=l=kta kendini gösteren bir azalma ya da dümme söz konusudur. Bunun karm=s=nda alt kategorilerde ibadetleri yerine getirme tutumlar=nda yükselme görülür. Ancak burada özellikle belirli bir ekonomik güce sahip olmay= gerektiren zekât ve hac gibi uygulamalar=n daha çok üst sosyo-ekonomik tabakalarda gerçeklemme imkân= bulduru, bununla birlikte bu tür ibadetlere karm= olma ya da ilgi duymama erilimlerinin de yine bu katmanlarda yüksek ç=kmas=, genellemme nosyonlar=ndan birisidir. 46 Bir bamka yön ise, üst tabakalara dorru ç=k=ld=kça dinin pratik ve formel boyutuna verilen önem azalmakta, entelektüel ve ahlâkî boyutu öne ç=kmaktad=r. 47 Dindarl=R=n tecrübe boyutunda da, alt sosyo-ekonomik kategorilere dorru gidildikçe dinin anlam verici fonksiyonuna bütünüyle kat=lma oran= artmakta, ancak üst gelir kategorilerinde bu erilim dümmektedir. 48 Bilgi boyutunda ise geleneksel ibadete yönelik ya da örnerin sübjektif bir tecrübe olarak feyz almak için Kur an = yüzünden okuma anlay=m=n=n, özellikle eritimli üst sosyo-ekonomik kesimlerde anlama temelinde bir bilgi edinme erilimine dönümümü dikkate al=nmas= gereken bir farkl=lammad=r. Üst sosyo-ekonomik tabakalara gidildikçe Kur an okuma s=kl=r=, slam =n Martlar=n= dorru olarak bilme, dinî konular= konumma yorunluru, arkadam=n=n ve yak=n çevresinin dindar olmas=na önem verme erilimi dümmektedir. 49 Ancak dinî bilgi seviyesini iyi ve yeterli görme erilimi de üst kategorilere dorru art=m göstermektedir. 50 Toplumsal davran=mlara etki bak=m=ndan da gelir artt=kça em seçiminde dindarl=ra önem verme ve evlilik öncesi k=z-erkek arkadaml=r=na karm= olma erilimleri azalmakta, gelir düzeyi dümtükçe kad=nlar=n im ve çal=mma hayat=na at=lmaktansa ev imleriyle ilgilenmesini isteme erilimleri artmaktad=r. 51 Hülür ve Kalender in sosyopolitik tutumlar ile dindarl=k çal=mmas= da, gelir düzeyi ile seküler dümünce ve davran=mlar aras=nda anlaml= ilimkiler oldurunu göstermektedir. AraMt=rmac=lar bulgulara dayanarak, gelir düzeyinin artmas=yla birlikte dine dayal= dümünce ve davran=m biçimlerinin azald=r=n=, kommuluk ilimkilerinde dindarl=r=n daha az önemsendirini, dini öne ç=karan parti ve adaylara daha az onay verildiri ve bireyselcilirin öne ç=kt=- 46 KöktaM, a.g.e., 111, 118; Ali AkdoRan, Geleneksel Toplumdan Modern Topluma Geçite Dinî Hayat, RaRbet Yay=nlar=, stanbul 2002, Günay, a.g.e., Çelik, a.g.e., KöktaM, a.g.e., 135, 136, Çelik, a.g.e., Çelik, a.g.e., 268,