FİLOLOJİK-DİL BİLGİSİ VE DİL BİLİMİ KAYNAKLARINDA TÜRK DİLİNİN SÖZ DİZİMSEL YAPILARININ KARŞILAŞTIRILMASI

Transkript

1 FİLOLOJİK-DİL BİLGİSİ VE DİL BİLİMİ KAYNAKLARINDA TÜRK DİLİNİN SÖZ DİZİMSEL YAPILARININ KARŞILAŞTIRILMASI ÖZET Mustafa ALTUN Makalede, Türk dilinin söz dizimsel yapılarının çözümlemeleri ele alınmıştır. Türk dilinin söz dizimsel yapılarının ağırlıklı olarak filolojik-dil bilgisi ve dil bilimi ekseninde çözümlendiği ifade edilebilir. Filolojik-dil bilgisinde özellikle Muharrem Ergin in kelime grupları sınıflandırmasının etkisi görülmektedir. Verilen örnekler genellikle edebi metinlerden seçilmektedir. Dil biliminde ise ağırlıklı olarak Noam Chomsky nin Üretici- Dönüşümcü Dil Bilgisi Kuramı nın etkisiyle bu yapıların ele alındığı görülebilir. Bu kurama göre dil bilimci, metne dayanmadan bir dilin en olgun cümle örneklerini üretebilir. Anahtar Kelimeler: Türk dili, filolojik-dil bilgisi, dil bilimi, söz dizimi, söz dizimsel yapılar. COMPARISON OF SYNTACTIC STRUCTURES OF TURKISH LANGUAGE IN RESOURCES OF PHILOLOGICAL-GRAMMAR AND LINGUISTICS ABSTRACT The analyzes of syntactic structures of Turkish Language are discussed in the article. These syntactic structures of Turkish Language are mainly analyzed by axis of philological-grammar and linguistics. Especially impact of Muharrem Ergin's word group classification influences philological-grammar. Examples of sentence are usually selected from literary texts. On the other hand, grammatical structures have been examined by influences of Generative-Transformational Grammar of Noam Chomsky. According to his theory, a linguist can Yrd. Doç. Dr. Sakarya Üniversitesi Yeni Türk Dili ABD maltun@sakarya.edu.tr

2 Filolojik-Dil Bilgisi ve Dil Bilimi 75 "produce" most matured examples of sentences for any language without referred to any text. Key Words: Turkish language, philologicalgrammar, linguistics, syntax, syntactic structures. Giriş Dilin yapısı eski Yunan dan baģlayarak pek çok düģünürün ilgisini çekmiģ, sesten eklere, kelimeden cümleye ve metne kadar bu yapıyı oluģturan birimler üzerine farklı görüģler dile getirilmiģtir. Türkiye de özellikle BatılılaĢma sonrasında Türk dilinin yapısına bakıģta filolojik-dil bilgisi geleneği ile birlikte dil bilimindeki geliģmelerin de dikkate alındığı görülmektedir. Genelde dile özelde ise cümleye Batı da son iki yüz yıldır nasıl yaklaģıldığına dair Giorgio Graffi nin Söz Dizimi nin 200 Yılı adlı çalıģması Türkiye deki çalıģmaları anlamak bakımından yol gösterici olacaktır: Graffi, kitabında söz dizimi yaklaģımlarını üç çağda inceler: Psikolojizm, Yapısalcı, Söz Dizimsel Kuramlar çağı. Psikolojizm çağında Wilhelm von Humboldt, Heymann Steinhal, Wilhelm M. Wundt gibi felsefeci ve psikologların adları öne çıkar. Yapısalcı çağda ise, Kıta Avrupa sından Ferdinand de Saussure, Lucien Tesniere, Benveniste, Amerika dan Leonard Bloomfield, Edward Sapir ve Zellig Harris adları yer alır. Son olarak Söz Dizimsel çağa Noam Chomsky Üretici Söz Dizimi yle damgasını vurmuģtur. (Graffi 2001). Buna bir de kitapta yer almayan Sistemik ĠĢlevsel Dil Bilimi Kuramı nın öncülerinden M.A.K. Halliday i eklemek gerekir. Bu noktada Ferdinand de Saussure den itibaren bir bakıma filoloji ile dil biliminin yollarının ayrıldığı söylenebilir. Bu ayrılmanın ne olduğunu anlamak bakımından Mertul Tulum un filoloji ye dair görüģlerine baģvurmakta yarar var: Yüz yıllardır süregelen klâsik filoloji çalışmalarının amacı, dilleri ve edebî belgelerini incelemek suretiyle eski Yunan-Latin (Roma) medeniyetlerini tanımaya çalışmak, elle tutulur tarihî gerçekleri bulmak olmuştur; bu yüzden filoloji kelimesi, daha dar ve özel olarak eski kitap ve edebiyat eserleri veya Yunan-Latin edebiyatı ile ilgili bilgi edinme anlamında da kullanılmıştır.

3 76 Mustafa ALTUN Bütün bu anlam ve tanımlamaları da dikkate almak suretiyle, bir bilim dalı olarak filoloji nin eski kitaplar ve eserlere dair bilgi edinme, bunun için de bir dili, o dili bize tanıtan yazılı belgelere dayanarak inceleme ve bu kitapta ele alınmış olan konularla ortaya konulduğu gibi- eski metinleri inceleme (metin tenkidi) çalışmalarından ibaret bulunduğunu ve asıl sınırlarını da bu çalışmaların belirlediğini söyleyebiliriz. (Tulum 2000, xiv) Dil biliminin de Saussure le birlikte dilin farklı yapılarına odaklandığı görülmektedir: 20. yüzyılda yapısal dilbilimin oluģması döneminde, Saussure tümceyi kullanım alanının (yani parole ün) birimi olarak ele almıģ ve dar anlamıyla dilbilimin inceleme alanının dıģında görmüģtür; çünkü bu görüģe göre dilbilim dilin yapısını, yani langue ı betimlemelidir. Bu nedenle Avrupa yapısalcılığı olarak adlandırılan dilbilim kuramı çizgisinde sürdürülen dilbilim incelemeleri sözdizimi değil, ağırlıklı olarak sesbilim ve biçimbilimi konu edinmiģtir. 50 li yıllarda Chomsky üretici dönüģümsel dilbilgisinin temelini attığı dönemde, dili doğru tümceler bütünü olarak görmüģ, yani tümceyi dil anlayıģının merkezine yerleģtirmiģ, dilbilimin görevini de tümcelerin yapısını, kurallarını betimlemek olarak belirlemiģtir. (Huber 2008, 218). Buraya kadar filoloji ve dil bilimiyle ilgili aktardıklarımızdan hareketle genelde dile, özelde dilin bir alt birimi olan cümleye dair Ģu sorular sorulabilir: 1. Ġdeal bir dilden söz edilebilir mi? Eğer böyle bir dil varsa, bu edebî metinlerde mi yer almaktadır? 2. Her konuģucu doğuģtan dilin bütün kurallarına sahip midir? Eğer böyleyse herhangi baģka bir örnekleme gerek kalmadan, mantık yürüterek ideal dili bizzat dil bilimcinin kendisi bulabilir mi? 3. Yazılı dil malzemesinin, bir dilin bütün özelliklerini içerdiği düģünülerek, sadece bu malzemeden hareketle dilin bilgisi ortaya konulabilir mi? 4. Ġngilizce örneklem üzerinde oluģturulan dil bilimi kuramları, Türkçe örneklemlerde de aynı sonucu verebilir mi? Kuramlar bu bağlamda evrensel nitelik taģır mı? 5. Dilin toplumsal bir ürün olduğundan hareket ederek, her dilin kendine özgü bir yapısı olduğunu söyleyebilir miyiz? Eğer durum öyleyse, evrensel bir dil biliminden söz etmek ne kadar mümkündür? 6. Evrensel bir dil bilgisi varsa, tüm dillerin cümle yapılarını benzer kuralları iģleterek çözümleyebilir miyiz?

4 Filolojik-Dil Bilgisi ve Dil Bilimi 77 Makale, bu sorulara kesin cevaplar verme iddiasında değildir. Ancak filolojik ve dil bilimsel yaklaģımların dili hangi açılardan ele aldığını, benzerlik ve farklarını ortaya koyacak örnekler verilecektir. 1. Cümle Çözümleme Örnekleri 1.1. Filolojik-Dil Bilgisi Kaynaklarından Alınan Örnekler Dil bilgisi örneklerinde ağırlıklı olarak kelime gruplarının ve cümle öğlerinin kimi zaman sorular sormak suretiyle çözümlendiği görülmektedir. Özellikle kelime gruplarıyla ilgili çözümlerin Muharren Ergin in izlerini taģıdığını belirtmek gerekir. Kimi sınıflandırma değiģiklikleriyle de olsa, Ergin in tasnifi dikkate alınmaktadır. Örnek 1: O, / insanları, şehri, / uğultularından, / bir senfoniyi dinler gibi / dinliyor. dinliyor: Yüklem. Dinleyen kim? O: Özne. Neyi dinliyor? insanları, Ģehri: Belirtili nesne öbeği. Nasıl dinliyor? bir senfoniyi dinler gibi: Durum belirteci tümleci öbeği. Örnek 2: (Tarık Buğra) (Dizdaroğlu 1976, 446) Dil, ferde cemiyetin bağışladığı en büyük miras ve donanımdır. Cümlenin Öğeleri: (Mehmet Kaplan-Kültür ve Dil) ferde cemiyetin bağıģladığı en büyük miras ve donanımdır: Yüklem dil: Özne

5 78 Mustafa ALTUN Kelime Grupları: ferde cemiyetin bağıģladığı / en büyük miras ve donanım: Sıfat tamlaması ferde cemiyetin bağıģladığı: Sıfat-fiil grubu en büyük miras ve donanım: Sıfat tamlaması en büyük: Sıfat tamlaması miras ve donanım: Bağlama grubu Örnek 3: (Özkan-Sevinçli 2008, 238) 19. Asilzadelerle şövalyeleri rehin gibi kalede tutacağım. (Ömer Seyfeddin, Bomba; 1038.Vire) a) Kurallı cümle, b) Fiil cümlesi, c) Olumlu-haber cümlesi, d) Basit cümle. Öğeleri: Tutacağım, yüklem. Ben, özne. Asilzadelerle şövalyeleri, belirtili nesne grubu. Rehin gibi, zarf tümleci grubu. Örnek 4 : (Bilgegil 2009, 109) 3. Kocaman bir duvara sırtlarını vererek / üstüne zencefil ve tarçın serpilmiģ salep / içerlerdi. Ġçerlerdi: yüklem (onlar): özne Cümlenin Ögeleri: (Sait Faik Abasıyanık-Semaver) üstüne zencefil ve tarçın serpilmiģ salep:belirtisiz nesne kocaman bir duvara sırtlarını vererek: zarf Kelime Grupları: üstüne zencefil ve tarçın serpilmiģ (s) / salep (i): sıfat tamlaması üstüne (yt) / zencefil ve tarçın (ö) / serpilmiģ (y) : sıfat-fiil grubu

6 Filolojik-Dil Bilgisi ve Dil Bilimi 79 zencefil (i) / ve (be) / tarçın (i): bağlama grubu kocaman bir duvara (yt) / sırtlarını vererek (y): zarf-fiil grubu sırtlarını (i) ver- (f): birleģik fiil kocaman (s) / bir duvar (i) sıfat tamlaması bir (s) / duvar (i): sıfat tamlaması Örnek 5: (Karahan 2009, 116) 92. O vakte kadar buna pek ehemmiyet vermeyen Şinasi, + ilk defa olarak + alındı. PS, FH, s.8 (Peyami Safa, Fatih Harbiye, 8) gerundium grubu=cümlede zarf görevinde [ilk defa] ol-arak sıfat tamlaması=gerudium grubu içinde ilk/defa sıfat tamlaması=cümlede özne görevinde [o vakte kadar buna pek ehemmiyet vermeyen] /ġinasi partisip grubu=sıfat tamlaması içinde [o vakte kadar] [buna] [pek] [ehemmiyet] verme-y-en edat grubu=partisip grubu içinde o vakte kadar sıfat tamlaması=edat grubu içinde o/vak(i)t (Açıkgöz-Yelten 2005, 207) 1.2. Dil Bilimi Kaynaklarından Alınan Örnekler Örneklerde biri dıģında kısaltmalar ve cümlelerin açıklamaları Ġngilizce olarak verilmektedir. Özellikle Chomskyan dil biliminin etkisinin bu bağlamda daha baskın olduğu ifade edilebilir. Ġngilizce dil bilimi kaynaklarında sadece Türkçe için değil bütün dil araģtırmaları için ortak kısaltmaların kullanıldığını vurgulamak gerekir. Morley den alınan örnek, (örnek 12) M.A.K. Halliday in Sistemik ĠĢlevsel Dil Bilimi Kuramı nı göstermesi dolayısıyla özellikle alıntılanmıģtır.

7 80 Mustafa ALTUN Örnek 6: (92) a. Murat nere-ye git-ti? Murat where-dat go-pst Where did Murat go? b. *Nere-ye Murat git-ti? Where-dat Murat go-pst (Erguvanlı 1984, 35-36) Örnek 7: 7) Murat kim -e bilet -i ver -di? Murat who -DAT ticket -ACC give-past To whom did Murat give the ticket? 8)??/* kim e Murat bilet -i ver -di? who-dat Murat ticket ACC give -PAST Intended reading: To whom did Murat give the ticket? (Kornflit 2003, 127) Örnek 8: 11. a. Ben gel-ir-ken Ali git-ti I come-aorist-ken Ali go-past Ali left when I was coming (Öztürk 2003, 148) Örnek 9: (21) Ayten-in Ġstanbul da iki arkadaş-ı var. Ayten-GEN two friend-3sg.poss Ġstanbul da Ayten-in iki arkadaş-ı var. Ayten-GEN two friend-3sg.poss Ayten has two friends in Istanbul. (Göksel-Kerslake 2005, 123)

8 Filolojik-Dil Bilgisi ve Dil Bilimi 81 Örnek 10: (Koç 1990, 336) Örnek 11: 114) Hasan kitab-i oku-du. Hasan-SUBJ book-obj read-past Hasan read the book. (Carnie 2006, 173) Örnek 12: (Morley 2000, 229)

9 82 Mustafa ALTUN Örnek 13: (Fromkin 2001, 304) 2. Tartışma ve Sonuç Verilen örneklerden yola çıkarak Ģunları söylemek mümkündür: a. Filolojik-dil bilgisi ve dil bilimi dayandıkları kuramların izlerini taģırlar. Filolojik-dil bilgisinde söz dizimi olarak kelime grupları ve bu gruplardan oluģan cümleler ön plandadır. Daha çok Muharrem Ergin in sınıflandırmasına dayanır. b. Filolojik-dil bilgisi salt metne dayanması ve bugün kadar daha çok tarihsel olanı da içine alması bakımından dil biliminden ayrılır. Filolojik açıdan metin dilin bilgisinin, dil kurallarının elde edileceği bir bilgi havuzudur. Dile dair örnekler verilecekse, bu havuzdan alınmalıdır. En iyi cümleler roman ve hikâye yazarlarındandır, kimi zaman Ģiir de örnekler arasında baskın bir rol oynar. c. Oysa Chomskyan dil biliminde her insan kendi dilinin üreticisidir. Dil bilimci de herhangi bir örnek metne baģvurmadan kendi kendine o dilin en olgun örneklerini üretebilir. Tabii bu da bir eleģtiri konusu olmuģtur: Yapısalcılık bilimsel yöntemlere sıkı sıkıya bağlıyken, Chomsky masa baģında hiç gözlem yapmaksızın kuramlar oluģturmuģtur. Kuramlarına ters düģen veri örneklerini dikkate almak yerine veriyi kendi kuramına uyacak Ģekle sokmaya çalıģmıģtır. (Sezer 2009, 476)

10 Filolojik-Dil Bilgisi ve Dil Bilimi 83 d. Yukarıda andığımız Giorgi Graffi nin Söz Diziminin 200 Yılı kitabının kronolojik yapısından hareketle diyebiliriz ki Türk dil bilgisi kaynaklarında genel anlamda Psikolojizm çağına denk düģen cümle çözümlemeleri söz konusudur. Bu çağın odağındaki cümle birimleri kelime ve kelime gruplarıdır. Cümle, yargıya eģdeğer kabul edilmekte, temel cümle yan cümlecik iliģkisi açıklanmaya çalıģılmaktadır. e. Filolojik-dil bilgisi ve dil bilimi arasında tam olarak da bir sınır koymak mümkün değil. Bu dil biliminin henüz yeni bir alan olmasından kaynaklanıyor. Tabii Türkiye de entelektüel ve felsefi geleneğin kırılganlığının da bu alanın geliģmesini engellediği söylenebilir. Çünkü dil bilimi aynı zamanda dile felsefi açıdan yeni bir bakıģın da yansımasıdır. Kimi kuramlar pozitivist ve materyalist öğeler içerir. Kimi kuramlar biliģseldir, genelde insanı, özelde insan zihnini yeniden tanımlar. Dile evrim kuramının penceresinden bakan araģtırmacılar da söz konusudur, Steven Pinker ve Ray Jackendoff gibi. Bütün bunları dikkate aldığımızda felsefeden, psikolojiye, bilgisayardan akustik fiziğe kadar pek çok alanla dil biliminin örtüģtüğünü ve bu alanlardaki geliģmeleri anlamadan dil bilimi kuram ve uygulamalarının anlaģılamayacağı da aģikardır. Kimi yerde bu iki yaklaģımın birbirinden faydalandığını, kimi yerde ayrı yollar izlediğini düģünmek mümkün. Bu bağlamda son yıllarda filoloji kökenlilerin yeni arayıģlara girdiklerinde dil biliminin metotlarına yöneldiklerini de söyleyebiliriz. Sonuç olarak filolojinin birikimlerini tamamen göz ardı etmeden, dil biliminin kanıtlarını sunduğu bilimsel araģtırma sonuçlarını da dikkate alarak dil araģtırmalarına devam edilmesi uygun olacaktır. KISALTMALAR A: ad ACC: accusative, belirtme Aorist: geniģ zaman AÖ: ad öbeği be: bağlama edatı β: bound clause, bağlı öbek BÖ: belirteç öbeği

11 84 Mustafa ALTUN c: complement dat: dative, yönelme DAT: dative, yönelme DP: determiner phrase, tanımlı EÖ: eylem öbeği f: finite element, sonlu öğe (Morley) f: fiil (Karahan) GEN: genetive, tamlayan IP: inflectional phrase i: isim inf: infinitive, ĠÖ: ilgeç öbeği O: object, nesne OBJ: object, nesne ö: özne P: predicator, yüklem PAST: past tense, geçmiģ zaman pers: personal, kiģi POSS: possesive, iyelik pron: pronoun, zamir Pst: past tense, geçmiģ zaman #S#: sentence, cümle (Morley) S: subject, özne s: sıfat SG: singular, teklik spec: specifier SUBJ: subject, özne TP: tense phrase V: verb, eylem v: verb, eylem

12 Filolojik-Dil Bilgisi ve Dil Bilimi 85 VP: verb phrase, eylem öbeği y: yüklem yt: yer tamlayıcısı KAYNAKÇA AÇIKGÖZ, Halil ve YELTEN, Muhammet (2005), Kelime Grupları, Doğu Kütüphanesi, Ġstanbul. BĠLGEGĠL, Kaya (2009), Türkçe Dilbilgisi, Salkımsöğüt Yayınevi, Ġstanbul. CARNIE, Andrew (2006), Syntax-A Generative Introduction, Blackwell Yayınları, Ġkinci Baskı. DĠZDAROĞLU, Hikmet (1976), Tümcebilgisi, Türk Dil Kurumu, Ankara. ERGUVANLI-TAYLAN Eser Emine (1984), The Function of Word Order in Turkish Grammar, California Üniversitesi Yayınları. FODOR, Jerry (2001), The Mind Doesn't Work That Way, MIT Yayınları. FROMKIN, Victoria (editör) (2001), Linguistics-An Introduction to Linguistics Theory, Blackwell Yayınları. GRAFFI, Giorgio (2001), 200 years of syntax: a critical survey (Söz Diziminin 200 Yılı: Eleştirel Bir İnceleme), John Benjamins Yayıncılık. GÖKSEL, Aslı-KERSLAKE, Celia (2005), Turkish: A Comprehensive Grammar, Routledge. HUBER, Emel (2008), Dilbilime Giriş, Multilingual Yayınları, Ġstanbul. KARAHAN, Leylâ (2009), Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, Ankara. KORNFLIT, Jacklin (2003), Unmasking the sentinental subject constraint in Turkish, Studies in Turkish Linguistics, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, s MORLEY, G. David (2000), Syntax in Functional Grammar-An Introduction to Lexicogramar in Systemic Linguistics, Continuum Yayınları, Londra ve New York.

13 86 Mustafa ALTUN ÖZKAN, Mustafa-SEVĠNÇLĠ, Veysi (2008), Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, 3 F Yayınevi, Ġstanbul, 279 s. ÖZTÜRK, Balkız (2003), Adjnuct clauses in Turkish, Studies in Turkish Linguistics, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, s SEZER, Ayhan (2009), "Chomsky Sonrası ÇağdaĢ Dilbilim: Yol Ayrımına Doğru", International Journal of Central Asian Studies, Talat Tekin in Doğumunun 80. Yılı Armağanı Özel Sayısı, s TULUM, Mertol (2000), Tarihî Metin Çalışmalarında Usul (Menâkıb'ul-Kudsiyye Üzerinde Bir Deneme), Deniz Kitabevi, Ġstanbul.