Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science

Transkript

1 ISSN: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science Yıl: 5, Sayı: 29, Ekim 2018, s Dilek ŞAHİN Sakarya Üniversitesi Yeni Türk Dili Bölümü Yüksek Lisans Öğrencisi, sahindilek220@gmail.com HAR-NĀMEDE İKİLEMELER Özet Şeyhinin kaleme aldığı Eski Anadolu Türkçesi sahasına ait eserlerden biri olan Har-nāme adlı mesnevi edebiyatımızda hiciv türünün güzide örneklerindendir. Türk dilinde hiciv edebiyatının temelini oluşturan eserlerden birisi olması bakımından önemlidir. Har-name nin Türk dilindeki ikilemeler bakımından ne ifade ettiği konusunu açıklamaya çalışmayı uygun bulduk. İkilemeler birçok araştırmacının dikkatini çekmiş birçok çalışmaya konu olmuştur. Bu nedenle ikilemelerle ilgili farklı tanımlamalar ve tasvirler mevcuttur. Biz çalışmamızda Osman Nedim Tuna nın Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabii Bir Ünsüz Dizisi adlı makalesinden yararlandık. Anahtar Kelimeler: İkileme, Har-nāme, Eski Anadolu Türkçesi REDUBLICATION IN HAR-NÂME Abstrack One of the works belonging to the Old Anatolian Turkisch field which the Şeyhi had written is the salutary examples of the satirical ritual in our mesnevi literatüre called Har-nāme. It ıs important to be on of the works which constitute the basis of satirical literatüre in Turkish language. We found it appropriate to try to explain what Har-nāme means in terms of the reduplication in Turkish language. Reduplication has been the subject of many studies that have attracted the attention of many researchers. Fort his reason, there are different definitions and descriptions of the reduplication. In our work, we used Osman Nedim Tuna s article titled Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabi Bir Ünsüz Dizisi. Keywords: Reduplication, Har-nāme, Old Anatolia Turkish

2 GİRİŞ Türk dilinin zenginliğinin bir göstergesi olan ikilemeler, geçmişten günümüze kadar pek çok çalışmaya konu olmuştur. Çok fazla çalışma yapılmasına rağmen konuyla ilgili bir netlik de söz konusu değildir. İkileme teriminin tanımı günümüzde sınırları belirlenememiş bir durumdur. Çalışmaların birçoğunda ikilemeler terminolojik bir halde anlamdan, mantıktan hareketle incelenmiştir. Biz bu durumun düzeltilmesi gerektiğini düşünerek Eski Anadolu Türkçesi metinlerinden olan Har-nāme metnindeki ikilemeleri önce fişleme usuluyle tespit ettik. Daha sonrasında ise fonetik esaslara dayalı olarak ikilemeleri sınıflandırdık. Sınıflandırma işleminde fonetik hadiseleri temel ölçüt noktamız olarak belirledik. Çalışmamızın temel amacı Har-nāme den elde ettiğimiz ikilemelerle birlikte Osman Nedim Tuna nın Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabii Bir Ünsüz Dizisi adlı çalışmasını kendimize rehber edinerek ikileme terimini, daha önceden yapılmış çalışmalardan da yararlanarak yeniden yapabilmek ve ikileme teriminin sınırlarını tespit etmektir. Bunun için de ilk yapılması gereken iş terim olarak ikileme tanımına göz atmaktır. İkilemelerle ilgili çalışmalara göz atmak gerekirse: Osmanlı Türkçesi nde atf-ı tefsiri, İngilizcede reduplication, hendiadyoin şeklinde adlandırılan ikilemelerle ilgili dilcilerimizin de farklı adlandırma ve tanımları mevcuttur. Bu duruma kısaca göz atmak gerekirse şöyle özetleyebiliriz: Türkçe Sözlükte ikilemelerin tanımı şu şekildedir: Anlamı güçlendirmek için aynı kelimenin tekrarlanması, anlamları birbirine yakın, karşıt olan veya sesleri birbirini andıran kelimelerin yan yana kullanılması. (Türkçe Sözlük, cilt 1, 1988 Ankara ) Dilbilim Terimleri Sözlüğünde ise Anlama güç katmak amacıyla bir birimi, seslemi yineleme, aralarında benzerlik bulunan birimleri art arda kullanma. (ör. ölen ölene, güzel güzel) Ergin, ikilemeleri Tekrarlar adı altında ele alarak tanımı şu şekilde yapmıştır: Tekrarlar aynı cinsten iki kelimenin arka arkaya getirilmesi ile meydana gelen kelime gruplarıdır. Tekrarı meydana getiren iki kelimenin tekrara iştiraki tamamıyla birbirine eşittir. ( Ergin,1985,337) Karahan, ikilemeleri tekrar grubu içinde alır: Bir nesneyi, bir niteliği, bir hareketi karşılamak üzere eş görevli iki kelimenin meydana getirdiği kelime grubu olarak tanımlar. Tekrar grubu içinde yer alan ikilemelerin arasında hem şekil hem de anlam ilişkisi olduğunu söyler. (Karahan, 2004,60) Korkmaz, ikileme için aralarında belli bir ses düzeni bulunan, biçim ve anlamca birbiriyle ilişkili olan, aynı, yakın ya da zıt anlamlı iki veya daha çok kelimenin bir tek kelime gibi anlam göstermek üzere yan yana gelmesi ile oluşturulan kelime grubu: birer birer, delik deşik, vb. olarak tanımlar. (Korkmaz, 2007, ) Banguoğlu, ikilemeleri Bağlam Öbekleri adı altında inceler. Bağlam öbeklerini de kendi içerisinde iki sınıfa ayırarak ikilemelerin aynı ses birliklerinden oluştuğunu ifade eder. (Banguoğlu, 2005,510) 559

3 Gülensoy, ikileme bir kelimenin tekrarlanması, anlatımları yakın ya da karşıt olan veya sesleri birbirini andıran kelimelerin yan yana kullanılmasıdır. Şeklinde ifade eder.(gülensoy, 2000,339) Hengirmen, Anlatımı daha güzel ve etkili bir duruma getirmek için aralarında ses benzerliği bulunan yakın, aynı ya da zıt anlamlı sözcüklerin yan yana kullanılmasına ikileme denir. (Hengirmen, 1995,8) Hatipoğlu, Türk Dilinde İkileme adlı eserinde ikilemelerle ilgili Anlatım gücünü artırmak, anlamı pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla, aynı sözcüğün tekrar edilmesi veya anlamları birbirine yakın yahut karşıt olan ya da sesleri birbirini andıran iki sözcüğün yan yana kullanılmasıdır. tanımını yapar. (Hatipoğlu, 1981,9) Zikri Turan ın ikilemelerle ilgili tanımlaması ise şöyledir: Müstakil olarak ayrı tamlama unsuru oldukları halde morfofonetik olarak birbirine yaklaşan unsurlara ikileme denir. (Turan, 2017 Yılı Lisans Ders Notları) Ağakay ise ikilemeler yerine Kelime Koşmaları tabirini kullanır. Türkçede birçok kelime çiftlerinin yan yana kullanılagelmesi şeklindeki olay ne hendiadyoin ne de atıf-ı tefsirì gibi çoğu aynı kavramı ayrı kelimelerle yinelemekten ibaret bir üslup gösterişidir. Türkçedeki olay, çoğu yeni bir kavram anlatmak veya belli bir kavrama değişik bir renk vermek üzere birbirine koşulan iki kelimeden tek bir kuruluş, temelli, anlamca bağımsız bir kuruluş türetmek yolunda bir yapı(teşkil) yöntemidir. (Ağakay, 1954,98) 560 Ağakay, makalesinin devamında Türkiye Türkçesindeki koşmalarda dizilişin gelişigüzel olmayacağından ve bu nedenle koşmaların yerlerinde değişiklik yapmanın koşmanın anlamını değiştireceğinden bahseder. Koşuklar arasındaki bu sıranın koşukların birbiri arasındaki anlam durumu ve ses uyumu gibi iki temel nedene bağlandığından bahseder. İkilemeleri mantıki bir sıra gözetilerek dizilmek ve bir mantık sırası gözetilmeden dizilmek üzere iki temel şekle ayırır. Mantıki sıra gözetilerek oluşturulan koşuklarda temel kavramdan yardımcı kavrama, azdan çoğa, öncekinden sonrakine gibi temel ilkelere göre diziliş söz konusudur. Mantıki sıra gözetilmeden dizilen ikilemelerdeki dizilişin nedeninin ise seslerin niteliği, hece sayısı gibi faktörlere bağlı olarak ses özelliği olduğunu belirtir. Mantıki sıra gözetilmeden oluşan koşmalarda hece sayısı aynıysa vokalle başlayan koşuğun önce geldiğini; hece sayıları eşit değilse sayıca az heceli koşuğun önde geldiğini söyler. Ağakay, çalışmasının devamında koşukların birbirleriyle anlamlarının ilişkisinden yola çıkarak eş anlamlı, yakın anlamlı, karşıt anlamlı, anlamca ilişkili, anlamca ilişkisiz, koşuklardan biri anlamsız, her ikisi anlamsız olmak üzere yedi temel özelliğe sahip olduğunu belirtir. Tuna, Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabii Bir Ünsüz Dizisi adlı makalesinde Mehmet Ali Ağakay ın yukarıda bahsi geçen makalesinden yola çıkarak düşüncelerini açıklar. Tuna, Mehmet Ali Ağakay ın mantıki sıra gözetilerek oluşturulan ikilemeler tasvirinin sadece her iki üyesi de anlamlı olan ikilemelerde geçerli olabileceğini söyler. Bu da bu kuralın sınırlı olduğunu gösterir. Çünkü her iki üyesi de anlamsız olan ikilemeler de vardır. Mantık esasına göre dizilme kuralının çoğunlukla fonetik özelliklere göre dizilme kuralına uygun düştüğünü belirtir.

4 Yukarıda da yer verildiği gibi ikilemelerle ilgili çalışmalar oldukça fazladır. Fakat bu çalışmaların birçoğu ikilemeyle ilgili yeni bir şeyler üretmekten çok farklı adlandırmalara yer vermiştir. Biz çalışmamızda ikilemeleri fonetik hadiseler çerçevesinde açıklayan Osman Nedim Tuna nın makalesini ölçüt olarak aldık. Adlandırmalar farklı olsa da genel olarak ikilemelerle ilgili zıt anlamlı, eş anlamlı, her ikisi de anlamlı gibi tasvirler mevcuttur. Ancak bu düzeltilmeye muhtaç bir durumdur. Türkçede kelime ve ek vardır. Kelime ve ekler karşıtlıklar düzeninde meydana gelir. Bu karşıtlıklardan biri de fonksiyon-anlam karşıtlığıdır. Ek fonksiyondur. Kelime ise anlamdır ve telaffuz edilir. Yani ister fiil isterse de isim olsun bir kelime öncelikle anlamdır. Bu nedenle biri anlamsız ya da her ikisi de anlamsız gibi ikileme tasvirleri düzeltilmeye muhtaç haldedir. Osman Nedim Tuna nın makalesindeki çalışma bu ve bunun dışındaki çalışmaların temel yanlışlarını düzeltmiştir. İkilemelerin anlam ya da mantık esaslara göre izah edilemeyeceğinden bahsetmiş ve bu yönden gelecek yanlışların da önünü kapatmıştır. İkilemeler ağız ortası açıklığı sebebiyle ortaya çıkan telaffuz aralığı ile ilgili tamlamalardır. Telaffuz aralığı kelime-kelime arasında olabileceği gibi kelime ve ek arasında da olabilir. Bahsedilen telaffuz aralığı ağız ortası açıklığı nedeniyle ortadan kalkmaz ve ikileme denen hadise meydana gelir. Bunu bir örnek üzerinden açıklayalım. Har-nāmede de yer alan fânì vü bākì kelimeleri telaffuz aralığı nedeniyle fānì bākì şeklinde olamayacağı için ikilemedir. İkilemelerde telaffuz aralığı ortadan kalkmaz. İkilemenin meydana gelmesinde en önemli fonetik hadise ağız ortası açıklığıdır. Dilimizde boğumlanma açıklığı, standart açıklık ve ağız ortası açıklığı olmak üzere üç tür açıklık vardır. Bunlardan en önemlisi standart açıklıktır. Çünkü standart açıklık olmadan diğer iki tür açıklık meydana gelmez. Ağız ortası açıklığı ikilemeleri meydana getiren açıklıktır. Orta damak bölgesi de denir. Ağız ortası açıklığını Atmaca, Dilin şekline göre ağzın ortasındaki açıklığı ifade eder. Seslerin ağız ortası açıklığı seslerin oluşumu ile ilgili değil, seslerin hangi sırayla çıkması gerektiğini belirleyen açıklıktır. şeklinde tanımlar.(atmaca; 2015,195) Bu durum bize ikilemeleri öncelikli olarak fonetik esaslara göre incelememiz gerektiğini gösterir. Diğer araştırmacılar genellikle ikilemeleri anlamdan, mantıktan hareketle incelemişlerdir. Biz çalışmamızda bu araştırmaları ölçüt olarak almadık çünkü terminolojik tanım halinde kalmış çalışmalardır. Biz Osman Nedim Tuna nın makalesinden hareketle Har-nāmedeki ikilemeleri inceledik. Osman Nedim Tuna ya göre ikilemelerin üyeleri fonetik esaslar gözetilerek dizilmişse bu ancak üç kurala tabidir: 1.ünlü-ünlü 2.ünlü-ünsüz 3.ünsüz-ünsüz Üyeler arasında hece sayıları eşitse bu üç kuraldan başka bir durum söz konusu olamaz. Bu nedenle bu üç kuralın dışında ünsüz-ünlü gibi bir kuraldan ayrıca bahsetme düşüncesi yanlıştır. Osman Nedim Tuna çalışmasında ikilemeleri incelerken şu şekilde bir yol izlemiştir: 561

5 Önce üyelerin sonuna bakılır. Biri V, biri K ile bitiyorsa başa bakılır. K lar farklı ise, V ile biten üye sıralamada ilk sıralamada yer alır. Msl: balta-nacak Durum bu değilse başa bakılır. Üyelerden biri V, öbürü K ile başlıyorsa, o zaman V ile başlayan üye sıralamada ilk olur. Msl: ana-baba Durum bu değilse ya her iki üye V ile veya her iki üye K ile başlıyor demektir. Eğer K-K ise, ilk üyenin hangisi olacağını(ünsüz Dizisi ne) bakarak tayin ederiz. Ünsüz Dizisi nde bu kelime başı K larından hangi üyeninki ilk geliyorsa o üye başta yer alır. Msl:kaba-saba Eğer V-V ise, ilk üyenin hangisi olacağını (Ünlü Dizisi ne) bakarak tayin ederiz. Ünlü Dizisi nde bu, kelime başı V lerinden hangi üyeninki ilk geliyorsa, o üye başta yer alır. Msl:oğul-uşak Eğer her iki üyenin de baş tarafları birbirinin aynı ise, karşılıklı olarak baştan sona doğru, her iki üyenin fonemlerine bakılır. Bu ikisi arasında ilk farkın gösterdiği karşıtlığa bakılır. Bu, ya V-K, ya da K-K dır. (V-V için örnek yok.) Eğer V-K ise V lisi başa gelir. Msl: sere-serpe Eğer K-K ise (Ünsüz Dizisi ne) bakılır. Hangi üyedeki K, Ünsüz Dizisi nde öbüründen önce geliyorsa o üye başa gelir. Msl: çoluk-çocuk, huy-hus Ünlü Dizisi: e, a, i, ı, ö, o, ü, u Şu sıra ile bakılır: 1.düz-yuvarlak(düz önde) 2.geniş-dar(geniş önde) 3.ön-art(ön önde) Ünsüz Dizisi: ğ, h, l, r, n, m; v, y; k; z, s, ş, f; c, d, g, b; ç, t, p. ( TUNA,1982,228) İkilemeler arasında asıl unsur-yardımcı unsur karşıtlığı yoktur. Yani ikilemeyi oluşturan her iki kelimenin de ağırlığı eşit düzeydedir. (Turan, 2017 Lisans Ders Notları) Bunu arpa buğday ikilemesi üzerinden izah edelim: arpa (hasadı) - buğday (hasadı) tamlayan tamlanan tamlayan tamlanan İkilemeler farklı veya benzer anlamların aynı anlamı açıklamak maksadıyla bir ifadede toplanmasıdır. gāh odunda vü gāh sudayidi dün ü gün kahr ile kisudayidi adlı Har-nāmeden alınan beyitte dün ü gün ikilemedir. Dün kelime anlamı olarak gece anlamına gelirken gün gündüz anlamındadır. Beyitte ise kast edilen ise gece veya gündüz değil; devamlılık, sürekli olma durumudur. Bu bağlamda biz bu çalışmamızda ikilemelerin fonetik özelliklerini de dikkate alarak Harnāmedeki ikilemeleri inceledik. Har-nāme 562

6 Şeyhi nin kaleme aldığı 126 beyitten oluşan mesnevidir. Aruzun feilātün/mefāilün/feilün vezniyle oluşturulan bu eser edebiyatımızda ilk yerli fabl örneği olması sebebiyle de önemlidir. Bir eşeğin dilinden toplumun aksayan yönlerine ölçülü bir şekilde vurgu yapılmıştır. Bunu yaparken de işin içine mizah katmıştır. Şeyhi nin beş yazma divanının dördünde yer alan Har-nāme hakkında yapılan ilk çalışma, Mehmed Fuad Köprülü nün (Köprülü, 1917, ) 1917 de Yeni-Mecmua da yazdığı makaledir. Daha sonra Faruk Kadri Timurtaş(Timurtaş,1981), Mustafa Güneşin (Güneş,2005) de Har-nāme hakkında meydana getirdiği çalışmalar mevcuttur. Biz Mustafa Güneş in yaptığı metin neşri çalışmasından faydalandık. Har-nāmede İkilemeler Kelimeler arasında var olan telaffuz aralığının süresi; iki kelimenin birbirinden bağımsız olarak telaffuz edilmesini sağlayan fonetik unsurdur. Bu unsur çevresel şartlara bağlı olarak yine birtakım fonetik kurallar çerçevesinde iki kelimenin arasındaki telaffuz aralığının kısalmasına neden olur. Bizim çalışmamızda da yer alan U / vu fonemli ikilemeler çevresel şartlara ve seslerin açıklık derecelerine bağlı olarak ulanma ses olayına uğrayarak sayıca eş heceli olmayan ikilemeler sayıca eş heceli ikilemeler haline geldi. Ya da sayıca eş heceli olan ikilemeler de yukarıda bahsi geçen fonemler nedeniyle sayıca eş heceli olmayan ikileme şeklinde incelendi. Sayıca eş heceli değilken ulanma ses olayı nedeniyle sayıca eş heceli hale gelen ikilemeler için Turan hocamızın önerisiyle eşleme, eş sayma tabirini kullanmayı uygun bulduk.(turan; 2018 Yüksek Lisans Ders Notları) 563 Eşleme konusunu bir örnek üzerinden izah edelim: Makalemizde de yer alan din ü devlet sayıca eş heceye sahip olmayan iki kelimeden meydana gelmiş, vokal-vokal dizilimine sahip bir ikilemedir. Bu ikilemenin ilk ögesi ötümlü, patlayıcı, diş-geniz olan ve iki derecelik açıklığa sahip olan n sesi ile bitmektedir. n sesinden sonra gelen ü fonemi on bir derecelik bir açıklığa sahiptir. n ve ü sesleri arasındaki telaffuz aralığı en az çaba yasası nedeniyle kısalır. Ü sesinin ortadan kalkmamasının nedeni ise n sesinden fazla açıklığa sahip olmasıdır. d ve ü sesleri arasında herhangi bir ses olayına sebebiyet verecek bir açıklık da söz konusu olmadığından telaffuz aralığı kısalır. Bu da n ve ü sesleri arasında ulanmayı meydana getirir. Böylelikle din ü devlet ikilemesinin ilk ögesi dinü ikinci ögesi de devlet haline gelir. Bu da ikilememizi sayıca eş heceli hale getirmiş olur. Biz bu duruma Turan hocamızın önerdiği gibi eşleme ya da eş sayma adını vermeyi uygun bulduk. Har-nāmedeki ikilemeler önce genel itibarıyla sayıca eş heceli olan ikilemeler ve sayıca eş heceli olmayan ikilemeler ve eşleme/eş saymalar olmak üzere üç ana grupta incelenmiştir Sayıca eş heceli ikilemeleri; Vokal-Konson(V-K) Dizilimine Sahip İkilemeler, Konson- Konson(K-K) Dizilimine Sahip İkilemeler, Vokal-Vokal Dizilimine Sahip İkilemeler olmak üzere üç alt başlıkta inceledik. Bu dizilime sahip ikilemeleri Tuna nın da belirttiği gibi formüller üzerinde gösterdik. Her bölümdeki ikilemeleri alfabetik sıraya göre önce tek heceli daha sonra gittikçe artan heceliler olmak üzere dizdik. Bu formüllere ters düşen tersine dizili olarak adlandırdığımız ikilemeleri de en alta alfabetik ve gittikçe artan hece sayısına göre sıraladık.

7 1)SAYICA EŞ HECELİ İKİLEMELER 1.1.Vokal-Konson Dizilimine Sahip İkilemeler V(_V) m [K(K)] n / KV(_V) m [K(K)] n Bu formülümüze göre ikilemenin ilk ögesi ünlüyle, ikinci öge ise ünsüzle başlar. (_V) m : fonemi sonu ünlü ile biten ses dizisini karşılar. Bu fonem ikilemenin her iki kelimesinde de bulunabileceği gibi, bulunmadığı örnekleri de mevcuttur. Bu durumda formülü genele uygun bir hale getirebilmek için her iki unsurda da olabileceği ihtimali ön planda tutulmuştur. Ögelerin sonunda bulunan K ise ihtiyari olarak kullanılmıştır. Bir veya birden fazla K kullanımı için parantezin üstünde n ifadesi yer alır. Çalışmamızda bu dizilime uygun ikileme örnekleri ise şunlardır: V (_V) m [K (K)] n / K V(_V) m [K(K)] n a rpa - - b u ğday - - dün ü gün arpa buğday işlerler anı otlayup anı dişlerler H.84 Bu ikilemeyi oluşturan ilk unsur bir vokalle ikinci unsur ise konsonla başlamıştır. Bu nedenle Vokal-Konson(V-K) dizilimine sahip ikilemedir. Ayrıca ikilemelerin diziliminde geçerli olan ünlüyle başlayan öge ilk sırada yer alır kuralına da uymaktadır Konson-Konson Dizilimine Sahip İkilemeler (S 1 ) m K 1 M(S 2 ) n / (S 1 ) m K 2 N(S 2 ) n Formülün başında bulunan (S 1 ) m fonemi ve sonda yer alan (S 2 ) n fonemi ikilemenin her iki unsurunda da aynı sesleri karşılayan ses veya ses dizisidir. K 1- K 2 fonemleri farklı konsonları içeren fonemleri ifade eder. M ve N farklı Konson-Vokal dizilimine sahip ve farklı kombinasyonlarla dizilen ses veya ses dizisini belirtir (S 1 ) m K 1 M (S 2 ) n / (S 1 ) K 2 N (S 2 ) n - f ān ì vü - b āk ì h aste - vü - n ālān - ḳabẕa-i ḳudretinde lā-şeydür ḳamu fānì vü bākì ol ḥayydür (H.5) ne yular derdi ne gām-ı palan ne yük altında ḥaste vü nālān (H.56)

8 fānì vü bākì örneği konson-konson dizilimine sahip bir ikilemedir. İkilemeyi oluşturan ilk öge ötümsüz, sızıcı, dudak sesi olan f ile ikinci unsur ise ötümlü, patlayıcı, dudak sesi olan b ile başlamaktadır. Osman Nedim Tuna nın çalışmasında bahsettiği Ünsüz Dizisi ne göre f sesi b sesinden önce gelmektedir. Bu da bize ikilememizin diziye uygunluk gösterdiğini gösterir. Aynı durum haste vü nālān ikilemesinde de geçerlidir. Ötümsüz, sızıcı, damak sesi olan h, dizide ötümlü, patlayıcı, diş-geniz sesi olan n den önce gelmektedir. Elimizde metinde sayıca eş heceli Vokal-Vokal dizilimine sahip ikileme örneği bulunmamaktadır. 2)SAYICA EŞ HECELİ OLMAYAN İKİLEMELER 2.1.Vokal-Konson Dizilimine Sahip İkilemeler SVM(U)/SKNM İkilemenin her iki kelimesinde de ortak olan S ifadesi aynı sesleri içeren bir ses dizisidir. Formülün ilk kısmında bulunan V vokali, ikinci kısımda bulunan K konsonu ifade eder. Her iki kısımda da farklı harflerle ifade edilen M ve N ise bir veya birden fazla sesten meydana gelen; kimi zaman vokalle başlayan; kimi zaman konsonla başlayıp yine belirli bir sıra gözetmeksizin vokal veya konsonla biten ses dizilerini ifade eder. Bu duruma gerekçe olarak formülü genele yayarak sayıca çok heceli ikilemeleri de bu formüle dahil etmeyi gösterebiliriz. Böylelikle en az fire verme yoluna gitmiş oluruz. 565 İlk ögenin son kısmında bulunan (U) fonemi ise kelimenin kalınlık incelik durumuna göre u ya da ü olabileceğini gösterir. Osman Nedim Tuna ya ait bu dizilimde her iki unsurda da ortak olan S fonemi başta yer alıyor. Bizim çalışmamızda bu dizilime uygun ikileme örneği arş u ferş tir. Bu ikilemede ortak olan rş sesleri unsurların başında değil de sonunda yer almaktadır. Bu nedenle biz bu dizilimde ufak bir değişiklik yapıp S fonemini sona almayı uygun bulduk. VMS(U)/KNMS a - rş u f e - rş toludur arş u ferş nūrından ehl-i küfr aŋlamaz gurūrından (H.10) İlk ögenin vokalle ikinci ögenin de konsonla başlaması nedeniyle bu ikileme örneği Vokal- Konson dizilimine sahiptir. İlk ögenin son sesi olan ş ötümsüz, sızıcı, diş sesidir ve bir derecelik açıklığa sahiptir. Kendisinden sonra gelen u vokali ise on bir derecelik açıklığa sahiptir. ş ve u sesleri arasındaki telaffuz aralığı en az çaba yasası nedeniyle kısalır. u sesi ise ş sesinden fazla açıklığa sahip olmadığından ortadan kalkmaz. Bu durumda da ulanma adını verdiğimiz ses olayı meydana gelir ve ikilememiz arşu ferş halini alır V(_V) m [K(K)] n (U)/KV(_V) m [K(K)] n Çalışmamızda bu formüle uygun ikileme örnekleri ise şunlardır: V(-V) m [K(K)] n (U)/KV(-V) m [K(K)] n

9 i - ç - ü t a - ş - i - z z ü n ā - z - her birisi semìz ü ḳuvvetlü içi vü taşı yaglu ve etlü (H.75) ol şehüŋ işi izz ü nāz olsun düşmeninüŋ ġam u niyāz olsun (H.126) 2.2.Konson-Konson Dizilimine Sahip İkilemeler (S 1 ) m K 1 M(S 2 ) n (U)/(S 1 ) m K 2 N(S 2 ) n Çalışmamızda bu formüle uygun ikileme örnekleri şunlardır: (S 1 ) m K 1 M(S 2 ) n (U)/(S 1 ) m K 2 N(S 2 ) n - d - ün ü - g - ün - y ir - ü - g ök gāh odunda vü gāh sudaydi dün ü gün kahr ile ḳiṣūdaydı (H.40) yir ü gök arş u kürs ü levḥ ü ḳalem ins ü cin vahş u ṭayr u vücūd u adem (H.4) dünü gün ikilemesinin ilk ögesi ötümlü, patlayıcı, diş sesi olan d ile, ikinci ögesi ise ötümlü, patlayıcı, damak sesi olan g sesi ile başlamaktadır. Ünsüz Dizisi ne göre g sesi d sesinden daha ön sıralarda yer almaktadır. Yani ikilemede öncelikle olarak gelmesi gereken ses g dir. Bu da bize ikilemememizin tersine dizili olduğunu gösterir. İkilemeleri fonetik esaslara göre incelediğimiz için Ünlü Dizisi ne ya da Ünsüz Dizisi ne aykırı bir durum sergileyen ikilemeleri yukarıda da örneği görüldüğü üzere tersine dizili olarak ele aldık. 2.3.Vokal-Vokal Dizilimine Sahip İkilemeler (K 1 ) m V 1 M(S) n (U)/(K 1 ) m V 2 N(S) n Formülün başlangıç kısımlarında bulunan (K 1 ) m fonemi aynı konsonun ikilemenin her iki unsurunda da bulunduğunu ifade eder. Birinci ögede bulunan V 1 ve ikinci ögede bulunan V 2 farklı vokalleri karşılar. Her iki ögede de farklı ses veya ses dizilerini karşılayan M ve N ise farklı kombinasyonlarla dizilmiş ses dizisidir. (K 1 ) m V 1 M (S) n (U) / (K 1 ) m V 2 N (S) n

10 d e vlet - ü d ì n - s a lāt - u s e lām - devlet olduyısa ḥalḳa faḥr-i güzìn faḥr idinür adını devlet ü dìn (H.19) buldıġınca cihān sebāt u devām aŋa vü āline salāt u selām (H.12) Bu ikilemelerimizde her iki unsur da ortak sesle başladığı için iki üye arasındaki farkın gösterdiği ilk seslere baktık. Devlet ü dìn ikilemesinde ortak olan d seslerinden sonra gelen e ve i sesleri nedeniyle ikilememiz Vokal-Vokal dizilimine sahiptir. Aynı durum salat u selam ikilemesinde de geçerlidir. Salāt u selām ikilemesinde Ünlü Dizisi ne göre e sesi a sesinden önce gelmektedir. Örneğimizde bunun tam tersi bir durum söz konusu olduğundan ikilememiz tersine dizilidir (K 1 ) m V 1 S(U)/(K 1 ) m V 2 S Her iki ögenin de başında bulunan (K 1 ) m fonemi aynı seslere karşılık gelir. Bu nedenle formülün devamındaki dizilime bakarak Vokal-Vokal dizilimine sahip ikilemeler kategorisine alabiliriz. Formülün her iki kısmında da bulunan S fonemi ise aynı sesleri karşılayan ses veya ses dizinini gösterir. (K 1 ) m V 1 S(U)/(K 1 ) m V 2 S k e r u k ū r ş e r u ş ū r andak ıṣlaḥ ide ṭapuŋ şer u şūr ḫar-ı deccāle diyeler ker u kūr 3.Eşlemeler (H.70) 3.1.Vokal-Konson Dizilimine Sahip Eşlemeler V(_V) m [K(K)] n (U)/KV(_V) m [K(K)] n evvel ol bì-zevāl ḥayy u alìm 567 āḫir ol zü l celāl-i ferd ü ḳadìm (H.1) Çalışmamızda bu formüle uygun ikileme örneği ḥayy u ālim dir. İlk unsur konson ikinci unsur ise vokalle başlamaktadır. Bu da ünlüyle başlayanın önde gelmesi kuralına uymadığından tersine dizili dir. 3.2.Konson-Konson Dizilimine Sahip İkilemeler (S 1 ) m K 1 M (S 2 ) n (U)/ (S 1 ) K 2 N (S 2 ) n em n - - ü em - ān - - ġ am - u - n iyāz -

11 - ş ekl - u - ṣ ūret - devletünde ḳamū zemìn ü zamān toldı şādì vü buldı emn ü emān ol şehüŋ işi izz ü nāz olsun düşmeninüŋ ġam u niyāz olsun ki birüz bunlaruŋla ḫilkatde elde ayaḳda şekl u ṣūretde (H.29) (H.126) (H.58) Ünsüz Dizisi ne göre n sesi g sesinden önce gelir. Bu da bize gam u niyaz ikilemesinin tersine dizili olduğunu gösterir. 3.3.Vokal-Vokal Dizilimine Sahip İkilemeler (K 1 ) m V 1 M(S) n (U)/(K 1 ) m V 2 N (S) n d ì n - ü d e vlet - yine ālem cemāli hurremdur dìn ü devlet esāsı muḥkemdür (K 1 ) m V 1 S(U)/(K 1 ) m V 2 S z ì r ü z - ebe r şāh ḳaḥrı ne üzubillāh eger çarḫ baş çekse ide zìr ü zeber (H.13) (H.120) 568 Bu örneğimizde her iki unsur da ortak sesle başladığından farklılığın başladığı ì ve e seslerinden yola çıkarak Vokal-Vokal dizilimine sahip ikilime olduğunu görmekteyiz. Osman Nedim Tuna nın bahsettiği Ünlü Dizisi ne göre e sesi ilk sırada i sesi ise üçüncü sıradadır. Bu da bize zìr ü zeber ikilemesinin tersine dizili olduğunu göstermektedir. SONUÇ 1.Har-nāmede sayıca eş heceli olan, sayıca eş heceli olmayan ve eşleme olmak üzere üç tip ikileme tasvir ettik. Sayıca eş heceli üç, sayıca eş heceli olmayan dokuz ve altı tane eşleme olmak üzere on sekiz ikilemeyi eserde tespit ettik. 2.Sayıca eş heceli ikilemelerden Vokal-Konson dizilimine sahip bir, Konson-Konson dizilimine sahip iki örnek vardır. Sayıca eş heceli olmayan ikilemelerden Vokal-Konson dizilimine sahip üç, Konson-Konson dizilimine sahip iki örnek vardır. Vokal-Vokal dizilimine uygun dört örnek bulunmaktadır. Eşlemelerde ise Vokal-Konson dizilimine uygun bir, Konson-Konson dizilimine uygun üç, Vokal-Vokal dizilimine uygun iki örnek vardır. Çalışmamızda dört adet de tersine dizili ikileme örneği bulunmaktadır. Tersine dizili ikileme örneklerimizden iki tanesi sayıca eş heceli olmayan ikilemeler kategorisinden olup biri Konson-Konson dizilimine sahip bir diğeri ise Vokal-Vokal dizilimine sahiptir. Diğer iki tersine dizili ikileme örneğimiz ise eşleme adını

12 verdiğimiz kategoridedir. Bunlardan biri Konson-Konson, diğeri ise Vokal-Vokal dizilimine sahiptir. 3.Bu ikilemeleri Osman Nedim Tuna nın çalışmasında bahsettiği dizilimlere uygun halde alfabetik sıra ile dizdik. Bazı durumlarda dizilimlere ilavelerde de bulunduk. 4.İkilemelerin oluşumunda anlamdan, mantıktan yola çıkma düşüncesinin düzeltilmeye muhtaç olduğunu belirterek oluşuma asıl neden olan faktörün fonetik hadiseler olduğunu örnekler üzerinden izah etmeye çalıştık. Bu metinde gördüğümüz üzere ikilemeler yerleşik gramerde kabul edildiği gibi anlamdan yola çıkarak değil de fonetik hususlardan yola çıkılarak tespit edilmelidir. Fonetik hususlardan yola çıkıldığı takdirde ikilemelerle ilgili eş sayma ya da eşleme adını verdiğimiz bir durumun söz konusu olduğunu gördük. 5.Ünsüz Dizisi ya da Ünlü Dizisi ne uygunluk göstermeyen ikilemeleri tespit edip tersine dizili ikilemeler olarak belirttik. Tersine dizili olmasına sebep olan fonetik hadiselerden de bahsettik. 6.Har-namede de gördüğümüz üzere ikilemeler ağız ortası açıklığı, ulanma gibi fonetik hadiselerle bağlantılı oluşumlardır. Hatta ikilemenin bizzat oluşum nedeni ağız ortası açıklığıdır. Bu nedenle ikilemeleri anlamdan, mantıktan hareketle incelemenin yanlış olduğu fikrindeyiz. KAYNAKLAR 569 Ağakay, Mehmet Ali Türkçede Kelime Koşmaları TDAY-Belleten Ankara 1954 Atmaca, Emine- Kral, Ö.Faruk Kazak Türkçesindeki İkilemelerin Sınıflandırılması Uluslar arası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı 4/ Banguoğlu, Tahsin Türkçenin Grameri TDK Yayınları:528, Ankara 2005 Ergin, Muharrem Türk Dil Bilgisi Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1985 Gülensoy, Tuncer Türkçe El Kitabı Akçağ Yayınları, Ankara 2000 Hatipoğlu, Vecihe Türk Dilinde İkileme Ankara Üniversitesi Basımevi 1981 Hengirmen, Mehmet Türkçe Dil Bilgisi Ergun Yayınevi Kitabevi, Ankara 1995 Karahan, Leyla Türkçede Söz Dizimi Akçağ Yayınları, Ankara 2004 Korkmaz, Zeynep Gramer Terimleri Sözlüğü TDK Yayınları 575, Ankara 2007 Tuna, O. Nedim Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları Ve Tabii Bir Ünsüz Dizisi TDAY Belleten Türkçe Sözlük, Cilt 1, Ankara 1988 Vardar, Berk Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü Ankara 1988