DISI KÖPEKLERE UYGULANAN EKSOJEN GnRH nin SERUM ÖSTRADIOL 17 β DÜZEYI ve VAGINA EPITELINDE YAPTIGI SITOLOJIK DEGISIKLIKLERIN INCELENMESI

Transkript

1 TÜRKIYE CUMHURIYETI ANKARA ÜNIVERSITESI SAGLIK BILIMLERI ENSTITÜSÜ DISI KÖPEKLERE UYGULANAN EKSOJEN GnRH nin SERUM ÖSTRADIOL 17 β DÜZEYI ve VAGINA EPITELINDE YAPTIGI SITOLOJIK DEGISIKLIKLERIN INCELENMESI Elvan ANADOL DOGUM VE JINEKOLOJI ANABILIM DALI DOKTORA TEZI DANISMAN Prof. Dr. Ayhan BASTAN 2005 ANKARA

2 IÇINDEKILER Kabul ve Onay... ii Içindekiler... iii Önsöz... v Simgeler ve Kisaltmalar... vi Sekiller...vii Çizelgeler...vii 1.GIRIS Köpeklerin Üreme Özellikleri Östrus Siklus Araliklari Östrus Siklusunun Dönemleri Proöstrus Evresi Östrus Evresi Diöstrus Evresi Anöstrus Evresi Disi Köpeklerde Üremede Etkili Olan Endojen ve Eksojen Hormonlar Gonadotropin Salgilatici Hormon Luteinlestirici Hormon Follikül Uyarici Hormon Östrojen Progesteron Köpeklerde Endokrinolojik Tani Yöntemleri Gonadotropin Salgilatici Hormon ve Analoglari Ovulasyonun Sekillenmemesi (Anovulasyon) Luteinlestirici Hormon Ovulasyon Zamaninin Saptanmasi Daha Önce Ovariohisterektomi Yapilan Köpeklerin Tanisi Ovaryum Aplazisi veya Hipoplazisi Tanisi Follikül Uyarici Hormon Daha Önce Ovariohisterektomi Yapilan Köpeklerin Tanisi Ovaryum Fonksiyon Yetmezligi ve Aplazisi Östrojen... 18

3 Uzayan Östrus ve Proöstrus Folliküler Kistlerin Tanisi Daha Önce Ovariohisterektomi Yapilan Köpeklerin Tanisi Ovarian Remnant Sendrom Tanisi Progesteron Hipoluteodizm Ovulasyon Zamaninin Belirlenmesi Sekonder Anöstrus Tanisi Sakin Kizginlik Bölünmüs Östrusun Saptanmasi Anovulasyon Tanisi Beklenen Dogum Zamaninin Tespit Edilmesi Pyometra Tedavisinin Seyrinin Izlenmesi Ovarian Remnant Sendrom Tanisi Meme Tümörünün Prognozu ve Tedavisine Yön Verme GEREÇ Ve YÖNTEM Gereç Hayvan Materyali Hayvan Materyalinin Gruplandirilmasi Yöntem Ovaryum Fonksiyonlarini Uyarmak Amaciyla Uygulanan Hormonlar Hormon Ölçümleri BULGULAR TARTISMA SONUÇ ve ÖNERILER...36 ÖZET...37 SUMMARY...38 KAYNAKLAR...39 ÖZGEÇMIS...45

4 ÖNSÖZ Son yillarda ülkemizde pet hayvanlarina verilen önemin artmasi ile birlikte, evlerde beslenen kedi, köpek gibi hayvanlarin sayilarinda hizli bir artis gözlenmektedir. Bu artisa bagli olarak üreme ile ilgili hastaliklar da gündeme daha fazla gelmeye baslamistir. Bu nedenle genital organ hastaliklarin önlenmesi, üremenin denetlenmesi ve östrus semptomlarinin ortadan kaldirilmasi amaciyla ovariohisterektomi operasyonu, veteriner hekimler tarafindan siklikla tercih edilmekte, operasyon sonrasi östrus bulgulari sona ermektedir. Ancak bu operasyon teknigindeki bir hata sonucu ovaryumlardan biri veya ikisinden parça kalabilmekte ve bu duruma Ovarian Remnant Sendrom (ORS) adi verilmektedir. Ovarian Remnant Sendrom lu hayvanlarda östrus belirtileri tekrar görülmekte ve bu köpekler çiftlesebilmektedir. Bu tür durumlar hayvan sahiplerini son derece rahatsiz etmektedir. Böyle olgularda tani amaciyla vaginal sitoloji, deneysel laparotomi ve hormon düzeylerinin ölçülmesi yöntemlerine basvurulabilmektedir. Özellikle köpeklerde ovaryum fonksiyonlarinin varligini göstermek için bir yöntem de östrojen düzeyinin degerlendirilmesidir. Planlanan bu çalismada, köpeklerde eksojen yol ile uygulanan Gonadotropin salgilatici hormonun (GnRH), serum östradiol 17 ß düzeyi ve vagina epitel hücrelerinde meydana gelebilecek degisikliklerin incelenmesi amaçlanmistir. Ayrica elde edilecek bilgilerin daha önce kisirlastirilma durumu hakkinda bilgi sahibi olunmayan veya ovaryum remnant sendrom lu köpeklerin tanisinda ne derece de faydali olacagi sorusuna yanit aranmaya çalisilacaktir. Doktora programim süresince her konuda yardim ve ilgisini esirgemeyen danisman hocam Sayin Prof. Dr. Ayhan BASTAN a ve Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dogum ve Jinekoloji Anabilim Dali ögretim üyeleri ve çalisanlarina en içten tesekkürlerimi sunarim. Ayrica çok degerli aileme ve her kosulda bana destek olan esime tesekkürü borç bilirim.

5 SIMGELER ve KISALTMALAR % > < = = ELISA RIA PGF 2 α ark. dak. E 2 FSH GnRH hcg IU LH µg mm ml pg P 4 ng kg n sc. OHE Yüzde Büyüktür Küçüktür Büyük esit Küçük esit Yaklasik esit Enzyme Linked Immunosorbent Assay Radio Immuno Assay Prostaglandin F 2 alfa Arkadaslari Dakika Östradiol 17 ß Follikül Uyarici Hormon Gonadotropin Salgilatici Hormon Insan Koriyonik Gonadotropini Internasyonal Ünite Luteinlestirici Hormon Mikrogram Milimetre Mililitre Pikogram Progesteron Nanogram Kilogram Köpek Sayisi Subkutan Ovariohisterektomi

6 SEKILLER Sekil 3.1. Sekil 3.2. Ovariohisterektomi yapilmamis köpeklerde enjeksiyon öncesi ve 75 dak. sonrasi serum östradiol 17 ß düzeyleri ( T 0 = Enjeksiyon öncesi, T 75 = Enjeksiyondan 75 dak. sonrasi) Ovariohisterektomi yapilmis köpeklerde enjeksiyon öncesi ve 75 dak. sonrasi serum östradiol 17 ß düzeyleri ( T 0 = Enjeksiyon öncesi, T 75 = Enjeksiyondan 75 dak. sonrasi ÇIZELGELER Çizelge 3.1. Kisirlastirilmamis (Grup I) ve kisirlastirilmis (Grup II) köpeklerin östradiol 17 ß düzeyleri Çizelge 3.2. Kisirlastirilmamis (Grup I) ve kisirlastirilmis (Grup II) köpeklerde ortalama östradiol 17 ß düzeyleri

7 1. GIRIS Köpeklerin Üreme Özellikleri Köpeklerde ilk kizginligin baslamasinda, yetistirmenin belirgin bir etkisi vardir. Ilk östrus yasi; irk, genetik ve barinma sartlarindan etkilenmektedir. Köpekler genellikle ilk kizginliklarini, yetiskin boy ve vücut agirligina eristikten birkaç ay sonra göstermekle birlikte pubertas yasi 5-18 ay arasinda degisebilmektedir. Bunun yaninda pubertas yasi irklar arasinda da degisiklik gösterebilmektedir. Küçük irklarda pubertas, büyük irklardan daha erken sekillenmektedir. Pubertasa ulasma yasi, 8-15 kg canli agirliga sahip Beagle irki köpeklerde 5-13 ay arasinda degisirken (ortalama süre 9 aydir), kg canli agirliga sahip Mongrel irki köpeklerde ise bu süre, ay arasinda degisebilmektedir. Mongrel irki köpeklerde ortalama interöstrus süreleri, saf irklardan daha kisa olabilmektedir. Irklar arasindaki ortalama interösturus süreleri Alsatian irki köpeklerde 26 hafta iken, Coli irki köpeklerde 36 haftaya kadar uzamaktadir (Johnston ve ark., 2001). Interötrus süreleri, ilerleyen yaslarda uzamakta ve gebe kalan köpeklerde sikluslar, gebe olmayanlara göre 3 hafta kadar daha uzun olmaktadir. Bazi büyük irk köpeklerde ise, ilk proöstrus 1 yasindan önce olabilecegi gibi, orta büyüklükteki köpeklerde ilk siklusun görülme zamani, aylar arasinda degismektedir. Bu durum, sakin kizginlik denen sikluslar ile birlestiginde, bir hekimin veya hayvan sahibinin ilk östrusu belirlemesini zorlastirmaktadir (England, 1994; Davol,2002). Köpeklerde östrus, hayvan sahibi tarafindan fark edilmeyebilir. Bunun nedeni, östrusta erkek köpekleri çekme veya davranis degisiklikleri olmasina ragmen, vulvadaki ödem ve kanamanin az miktarda sekillenmesidir. Hayvan sahibinin deneyimi, köpegin tüy

8 uzunlugu (kisa tüylülerde proöstrus kanamasinin görülmesi daha kolaydir), köpegin kendini temizlemesi (çok yalama kanamayi saklar) ve evde erkek köpegin olmasi hayvan sahibinin östrusu fark etmesini zorlastirmaktadir (England, 2003). Feldman ve Nelson (1996) a göre, disi bir köpegin östrus siklusuna girip girmedigi 2 yasina kadar arastirilmamalidir. Köpeklerde ideal yetistirme yasi 2-6 yaslar arasindadir. Ayrica ilk çiftlestirmenin 2. veya 3. östrusta olmasi önerilmektedir. Bu durumda, hayvan sahibinin en az bir siklusu tam olarak tespit etmesi gerekmektedir Östrus Siklus Araliklari Bir köpek, yaklasik her 7 ayda bir proöstrus kanamasi göstermektedir. Köpeklerde 2 interöstrus süresinin (kizginligin sonu ile bir sonraki proöstrus evresi arasindaki zaman) uzunlugu 5-11 ay arasinda degismektedir. Normal interöstrus süreleri 3,5 ay kadar kisa olabilecegi gibi, 13 aya kadar da uzayabilmektedir. Interöstrusun 4 aydan kisa ve 12 aydan daha uzun olmasi ise subfertilite veya infertilite nedeni olarak kabul edilmektedir. Örnegin, Alman Çoban köpeklerinde fertil sikluslar 4-4,5 ayda bir görülmektedir (Johnston ve ark., 2001; Davol, 2002). Feldman ve Nelson (1996), bu sürenin 5-11 ay arasinda olmasinin normal kabul edilmesini bildirmektedirler. Ayrica, 2-6 yas arasindaki köpeklerde, siklus uzunlugunun ve siklus evrelerinin süresi de sabit seyretmektedir. Interöstrus süresi ortalama 7 ay olan Basenji irki gibi Afrika köpekleri genellikle yilda bir defa siklus göstermektedirler. Köpekler optimal çiftlesme yasini geçmeye basladikça (7 yas), birtakim degisiklikler sekillenmeye baslamaktadir. Bunlar, interöstrus süresinde uzama, yavru büyüklügünde azalma, konjenital dogum defektlerinde artma ve dogum sirasindaki problemlerdir. Saglikli

9 köpekler yasamlari boyunca siklus gösterirler (England, 1994; Noakes, 2003) Östrus Siklusunun Dönemleri Köpeklerde östrus siklusu genellikle proöstrus, östrus, diöstrus ve anöstrus olarak 4 dönemde incelenmektedir (Noakes, 2003) Proöstrus Evresi Proöstrus klinik olarak, östrusun disaridan görülen degisikliklerinin baslamak üzere oldugunu gösteren evresidir. Proöstrusun yetiskin köpeklerdeki süresi 0-27 gün arasinda degisirken, ortalama 9 gündür (Feldman ve Nelson, 1996). Bu evrede vulvada ödem ve serosanginöz bir akinti gözlenmektedir. Proöstrustaki bir köpek, erkek köpegi kendine çeker fakat çiftlesmeyi kabul etmez. Genellikle köpekler, bu evrede çiftlesmeyi engellemek için arkasini döner, hirlar veya oturur. Erkek köpekler tarafindan proöstrustaki köpeklerin çekici olmasinin nedeni, vaginal salgisindaki seks veya anal kese feromonlari ya da idrardir. Bu evrede, disi köpekte 3 çesit seksüel refleks görülmektedir: Birincisi, vulvanin dorsaline dokunmaya cevap olarak yukari çekilmesi ya da seyirmesi, ikincisi arka bacaklarin, vulvanin sagina veya soluna çekilmesi, üçüncüsü ise kuyrugun vertikal veya kontralateral deviasyonudur. Bu seksüel refleksler anöstrusta gözlenmemekte, proöstrus döneminde artmakta, östrusun ortalarinda ise en yüksek düzeyde görülmektedir (Johnston ve ark., 2001). Proöstrusun baslangicindan itibaren östrojen düzeyinde belirgin bir artis olmakta ve bu dönemde folliküler 1-2 mm den, 3-4 mm lik çapa ulasmaktadir. Vulvadaki ödem ile uterus kökenli serosanguinöz

10 akinti, proöstrus döneminde folliküllerden salinan östradiol ün etkisinden kaynaklanmaktadir. Folliküler olgunlasma ve östradiol salinimi için, hipofiz kökenli gonadotropinler gereklidir. Birçok türde oldugu gibi Follikül uyarici hormon (FSH), granuloza hücrelerinde aromatik aktiviteyi baslatmakta ve bunun sonucunda Lüteinlestirici hormon (LH), progesteron (P 4 ) ile androjen üretimini uyarmaktadir. Androjen, granuloza hücrelerinde östradiol sentezi için aromatik substrat olarak görev yapmaktadir. Serum östradiol düzeyinin, geç proöstrus veya erken östrusta, preovulatör LH pikinden 1-2 gün önce pg/ml lik düzeye ulastigi, bundan sonra da düstügü saptanmistir (Wildt, 1979; Concannon, 1986). Endokrinolojik olarak proöstrus, siklusun serum östradiol konsantrasyonunun proöstrusun klinik bulgularini gösterecek kadar arttigi dönemdir. Bu artistan sonra, köpek çiftlesmeye hazir hale gelmeden önce, serum östradiol konsantrasyonu azalir. Proöstrus sonlarina kadar serum P 4 konsantrasyonu bazal düzeyde olup (< 1-2 ng/ml), proöstrus sonlarinda P 4 düzeyindeki artis, folliküllerin preovulatör luteinizasyonu sonucudur (Hadley, 1975a). Proöstrus baslangici ve ortasinda alinan vaginal smear lerde eritrositler ve degisik epitel hücre türleri görülmektedir. Proöstrus baslangicinda tüm vagina epitel hücre tipleri bulunurken, ortalarina dogru parabazal ve küçük intermedier hücrelerinin sayisi azalir, büyük intermediyer hücrelerde kisa süreli artis, süperfisiyel hücrelerde ise çok belirgin bir artis olur. LH yükselisinden sonra 4. veya 5. günlerde ise tüm hücrelerin %5-30 unu olusturan parabazal hücrelerin orani %5 e düsmektedir. Parabazal ve küçük intermedier hücreler bu yükselisten önceki 2-3 günde tümüyle ortadan kalkar. LH yükselisinden 5 6 gün önce büyük intermedier hücreler %5-25 oraninda artip, daha sonra sayica azalir ve yükselis aninda ortadan kalkarlar. Süperfisiyel hücreler LH yükselisinden 1-5 gün önceki smearlerde epitel hücrelerinin %30-60 ini olusturacak sekilde artar (Feldman ve Nelson, 1996; Bowen, 2001).

11 Proöstrusun son dönemlerine dogru sitolojide nötrofiller nadiren bulunurken, eritrositler proöstrusun ilerlemesine bagli olarak azalmakla birlikte gözlenebilir. Ayrica, proöstrustaki köpeklerin vaginal smearlerinde eritrositlerin normalden az olmasina da rastlanilabilmektedir (England, 1994; Feldman ve Nelson, 1996) Östrus Evresi Östrus, seksüel siklusun disi köpegin erkek köpegi çiftlesme için kabul ettigi dönemidir. Östrus sirasinda vulva genislemistir, ancak proöstrusta oldugundan daha yumusaktir. Östrus sirasinda vulvadan gelen akinti, proöstrusta olandan daha açik renkli ve daha az kanlidir. Bazi köpeklerde hem proöstrus, hem de östrus sirasinda serosanginöz karakterde bir akinti gözlenebilmektedir. Davranissal belirtiler göz önüne alindiginda, östrus süresi 4-24 gün arasinda degismekle birlikte, ortalama 9 gün sürmektedir. Disi köpegin erkegi kabul etmesi, serum östradiol konsantrasyonunun azalmaya ve serum P 4 konsantrasyonunun artmaya baslamasindan hemen sonra sekillenmektedir. Östrojen, her ne kadar diside seksüel davranislari tek basina indüklese de, progesteron da bu davranislarin artmasini ve senkronize olmasini saglamaktadir. Östrojenin azalmasi ile LH dalgasi sekillenmekte ve sonuçta ovulasyon olmaktadir (Hadley, 1975a; Davol, 2002). Disi köpeklerde hormonal ve davranissal degisiklikler her köpek için farkliliklar gösterebilmektedir. Östrus, çogu köpekte LH dalgasindan 4-5 gün sonrasina kadar sekillenmezken, bazi köpeklerde ise LH dalgasindan en erken 2-3 gün önce görülmektedir. Bunun yani sira, geç proöstrusta olan bazi köpekler, LH dalgasindan 4-5 gün öncesine kadar çiftlesebilirken, bazilari ise LH dalgasindan 6 gün sonrasina kadar erkegi reddebilmektedir (Feldman ve Nelson, 1996; Johnston ve ark., 2001).

12 Preovulatör LH dalgasinin süresi her köpekte degismekle beraber, ortalama saattir. Luteinlestirici hormon konsantrasyonu östrusta diger dönemlere göre hipofiz kökenli LH azalincaya kadar daha düsük seyretmektedir. Follikül uyarici hormonun serum konsantrasyonu, LH yükselisi ile birlikte veya ondan kisa bir süre sonra yükselmektedir (Davol, 2002). Köpeklerde ovulasyon, preovulatör LH artisini izleyen 2-3 gün içinde olmaktadir. Yapilan bir çalismada 10 adet Beagle irki köpekte, LH artisindan ovulasyona kadar olan ortalama süre 2 gün olarak bulunmustur. Köpeklerde ovulasyon sirasinda oositler primer oosit halindedir ve fertilizasyon, ovulasyondan saat sonra olmaktadir. Köpek embriyosu, ovulasyondan sonra oviduktta 9-10 gün kalmakta, uterusa ya geç morula evresinde, ya da erken blastosist evresinde ulasmaktadir (Johnston ve ark., 2001). Folliküllerin preovulatör luteinizasyonun yol açtigi serum progesteron konsantrasyonundaki artis, LH dalgasindan sonrada devam eder. Bundan sonra daha hizli bir artis olmaktadir. Disi köpegin östrus davranislari sergilemesi serum progesteron konsantrasyonunun artmis oldugunu göstermektedir. Östrus sirasinda progesteronun konsantrasyon degisiklikleri, diger birçok parametre (vaginal sitoloji, LH ölçümleri, vaginoskopi, östrus davranisi, vaginal sivilarin elektrik iletkenlikleri ve ovulasyon zamanini tahmin etmek için vaginal sivilarin dallanmasi) ile birlikte kullanilabilir (Hadley, 1975a; England, 1994). Köpeklerde ovulasyon zamaninin ultrasonografi ile tespit edilmesi de oldukça zordur, fakat progesteron veya LH ölçümleri ile tahmin edilebilmektedir. Luteinlestirici hormon dalgasinin tam zamanini klinik olarak belirlemek de zordur. Çünkü tek bir gün içinde olabilir ve bu yüzden birkaç gün veya hafta boyunca günlük örnekler alinmadigi takdirde atlanabilir. LH dalgasindan önce ve sonra birkaç hafta boyunca progesteron konsantrasyonlari giderek arttigi için bu artisi

13 gözden kaçirmak pek olasi degildir. Progesteron düzeyinin ölçümü ovulasyon zamanini ön görmekte ve oosit maturasyon zamanini tahmin etmekte yararli bir indirek metottur (England, 1994; Davol, 2002). Ayrica östrus döneminde, vaginal sitolojide superfisiyel hücrelerin orani %90 ve üzerindedir. Bu hücrelere bakilarak östrus dönemi tespit edilebilmektedir. Ancak sitolojik östrus bulgulari, davranissal belirtiler ve LH dalgasi ile korelasyon göstermemektedir. Yapilan bir çalismada, 24 köpekten 22 sinde sitolojik östrus saptanmasina ragmen, çiftlesmeyi kabul etmedikleri bildirilmistir (Johnston ve ark., 2001). Östrusun sonunda elde edilen smearlar erken östrus evresi ile benzerdir. Östrusun bitiminden saat sonra, süperfisiyel hücre oraninin %20 ye düsmesi ve ortamda yeniden nötrofillerin görülmesi diöstrus evresine girildigine isarettir (Feldman ve Nelson, 1996; Bowen, 2001) Diöstrus Evresi Diöstrus baslangici, çiftlesme davranisindan çok vaginal sitolojiye dayanilarak ortaya konmaktadir. Diöstrus baslangicinda, vaginal smearlerde superfisiyel hücre oraninda ani bir düsüs, küçük intermediyer ve parabazal hücre oraninda artis olmaktadir. Sitolojik diöstrusun baslangicini gösteren vaginal smear degisiklikleri, genellikle davranissal östrusun bitiminden 3 gün önce, oosit maturasyonundan 2-5 gün, ovulasyondan 5-7 gün ve LH dalgasindan 8-9 gün sonra olmaktadir. Sitolojik diöstrus baslangici, vaginal smearlerin degerlendirilmesi ile kolaylikla yapilabilmekle beraber, sitolojik diöstrus disi köpegin artik fertil periyodunda olmadigini göstermektedir. Bu yüzden sitolojik diöstrusun ortaya çikisi geriye dönük olarak çiftlesmelerin uygun zamanda olup olmadigina karar vermekte kullanilabilmekte fakat, optimal fertilite için en iyi çiftlesme zamanini

14 kararlastirmakta ileriye dönük olarak yardimci olamamaktadir (Johnston ve ark., 2001; Davol, 2002). Serum progesteron konsantrasyonlari preovulatör LH dalgasi öncesi ve sirasinda 1-2 ng/ml düzeyini asar, östrus boyunca artmaya devam eder ve LH dalgasindan gün sonra ng/ml a çikarak pik yapar. Bu zamandan sonra serum progesteron konsantrasyonlari 5-6 hafta süren bir düsüs göstermektedir. Diöstrus sirasindaki progesteron profili gebe, çiftlesmemis ve histerektomize disi köpekler için aynidir. Bu yüzden disi köpekteki corpus luteumun fizyolojik devamliliginda veya gerilemesinde uterusunun veya uterus prostaglandinlerinin önemli rol oynadigini söylemek zordur. Disi köpekte gebeligin devami, ovaryumda üretilen progesterona baglidir. Gebelik sirasinda corpus luteum dolasimdaki progesteronun tek kaynagidir ve gebeligin herhangi bir döneminde luteolizis, gebeligin sonlanmasina veya erken doguma sebep olmaktadir. Serum progesteron düzeyindeki ani bir düsüs (< 1-2 ng/ml) dogum öncesinde olur ve dogumun gerçeklesmesi için gereklidir. Diöstrus döneminde gebe ve gebe olmayan disi köpeklerde, muhtemelen dolasimdaki progesteronun artmasina bagli olarak, memelerde gelisme görülebilmektedir (Feldman ve Nelson, 1996). Köpeklerde corpus luteum un, diöstrus boyunca luteotropin destegine ihtiyaci olup olmadigi hala bilinmemektedir. Luteotropinler, (LH ve prolaktin gibi) bazi türlerde corpus luteumun devamliligi için gerekli hormonlardir. Luteinlestirici hormonun, immunonötralizasyonuna veya dopamin agonisti bromokriptin in prolaktin düsürücü etkisine cevap olarak gelisen progesteron konsantrasyon azalmasi, bazi arastiricilarin, diöstrusun ikinci yarisinda luteal fonksiyonun, hem LH hem de prolaktine gereksinimi oldugunu düsünmelerine yol açmistir. Bazi arastirmacilar ise, prolaktinin luteal periyodun ikinci yarisindaki primer luteotropin oldugunu ileri sürmektedir. Disi köpekteki luteal fonksiyon hipofiz destegine,

15 diöstrusun ilk yarisinda oldugundan daha az baglidir (Johnston ve ark., 2001). Diöstrus sonlarinda görülen serum progesteron düzeyindeki düsüs, dolasimdaki LH ve prolaktin düzeylerinin azalmasi nedeniyle ortaya çikmamaktadir. Proöstrus sonlarinda gebe ve gebe olmayan köpeklerde serum LH konsantrasyonlari artar. Bu yüzden, yetersiz LH saliniminin, köpekte luteal fazin sonu anlamina gelen serum progesteron konsantrasyonun azalmasinda rolü oldugunu söylemek zordur. Benzer sekilde disi köpeklerde serum prolaktin konsantrasyonlari, geç diöstrus boyunca, erken diöstrus düzeylerinin 2-3 kati olacak sekilde artar. Prolaktinin diöstrus sirasindaki primer luteotropin olup olmadigina bakilmaksizin köpek östrus siklusunun uzunlugunu düzenleyici rolü oldugu açiktir. Bir prolaktin inhibitörü uygulanan disi köpeklerde interöstrus süresi kisalmaktadir. Fakat bu kisalma, diöstrustan çok anöstrus süresindeki bir azalma nedeniyle olmaktadir (Johnston ve ark., 2001). Gebe olmayan bir köpekte, luteal evrede, metaöstrus un ortasinda hafif yükselmeler disinda, östrojen 5-15 pg/ml lik bazal düzeyde kalir. Gebeligin son 1/3 ünde, östrojenin arttigi ancak hiçbir zaman proöstrusta gözlenen düzeye ulasmadigi belirlenmistir (Hadley, 1975b; Concannon, 1986). Gebe, çiftlesmemis ve histerektomize disi köpeklerde benzer olan serum progesteron düzeylerinin aksine, gebe ve gebe olmayan köpeklerdeki serum immunoreaktif relaksin konsantrasyonlari farkliliklar gösterir. Diöstrustaki gebe olmayan disi köpeklerde serum immunoreaktif relaksin konsantrasyonlari 0.25 ng/ml den azdir. Gebe köpeklerde ortalama serum immunoreaktif relaksin konsantrasyonlari gebeligin 6-7. haftalari sirasinda maksimuma ulasmaktadir (>3.0 ng/ml). Progesteron üretimi tamamen ovaryum kökenli iken, relaksin üretimi primer olarak plasenta kökenlidir (Hadley, 1975b; Concannon, 2000).

16 Östrus sonunda, süperfisiyel hücrelerin arasinda yalnizca birkaç tane parabazal ve intermedier hücre görülürken, diöstrus ilerledikçe bu hücrelerin orani artmaktadir. Küçük intermedier ve parabazal hücre orani epitel hücrelerin %1-40 ini olusturmaktadir. Evrenin ilk 10 gününde lökosit sayisi artar, sonra azalir ve yaklasik 20 gün sonra ortadan kalkar. Ayrica bu evrede, sitoplazmalarinda 1 veya 2 adet nötrofil içeren metöstrum hücreleri ve köpük hücreleri de görülmektedir (Feldman ve Nelson, 1996) Anöstrus Evresi Anöstrus, davranissal veya klinik bulgularla tanimlandiginda köpeklerde üreme siklusunun hareketsiz dönemidir. Anöstrustaki normal disi köpek erkek köpeklerin ilgisini çekmez ve çiftlesmeye izin vermez. Anöstrus boyunca vulva küçüktür ve akinti ya azdir, ya da hiç yoktur. Anöstrustaki köpeklerden alinan vaginal smearde görülen hücreler; parabazal ve küçük intermediyer hücrelerdir (Hadley, 1975a; England, 1994). Anöstrus, endokrinolojik parametrelerle degerlendirildiginde, sessiz bir evre degildir. Geç anöstrusta serum LH konsantrasyonu, bir sonraki proöstrusun sekillenebilmesi için pulzatil artmalar göstermektedir. Anöstrus boyunca serum FSH konsantrasyonu artar, anöstrus sonlarinda, östrustaki preovulatör FSH dalgasi dönemindeki kadar yüksek düzeye erisir (Johnston ve ark., 2001). Anöstrus, endokrinolojik olarak, diöstrusu izleyen ve serum progesteron konsantrasyonunun 1-2 ng/ml den daha az oldugu, yani bazal düzeyde seyrettigi dönem olarak kabul edilmektedir (Hadley, 1975a).

17 Anöstrus boyunca serum östrojen konsantrasyonlari degiskendir. Yapilan bir çalismada proöstrus baslangicindan 7-9 hafta önce anöstrustaki disi köpeklerdeki serum östradiol konsantrasyonlarinda bir artis saptanmistir. Anöstrustaki köpeklerde serum östradiol konsantrasyonlarinda artis olmasina ragmen, vulvadaki ödem veya serosanginöz akinti gibi östrojen artisini gösteren klinik bulgular, bu köpeklerde görülmemistir (Hadley, 1975a; England, 1994). Anöstrus boyunca serum östradiol konsantrasyonlari dalgalanmakla beraber, östradiol proöstrusta graaf folliküllerinin gelisimi ile birlikte tekrar artar. Östrojen seviyeleri anöstrusta görülen folliküler gelisime bagli olarak da artmaktadir. Ancak, östradiol ün anöstrus ortalarinda düsük oldugu, preovulatör LH dalgasinda 1 ay önce artmaya basladigi yönünde yayinlar da vardir. Anöstrustaki disi köpekte ovaryum fonksiyonlari tam olarak bilinmemekle birlikte, ovaryumlar kesinlikle aktiftir ve ovaryum kökenli hormonlar gonadotropinleri baskilarlar. Ovariohisterektomize edilmis disi köpeklerde LH ve FSH konsantrasyonlari, anöstrustaki saglikli disi köpeklerle karsilastirildiginda belirgin olarak yükselmistir (Jeffcoate ve ark., 2000). Bu evredeki vaginal sitoloji bulgularinda parabazal ve küçük intermedier epitel hücreleri görülmektedir. Nötrofiller nadiren bulunurken, eritrositler genellikle yoktur (Feldman ve Nelson, 1996) Disi Köpeklerde Üremede Etkili Olan Endojen ve Eksojen Hormonlar Gonadotropin Salgilatici Hormon Gonadotropin salgilatici hormon, hipotalamustaki arkuatik nükleusta sentezlenen ve aksonlar yoluyla eminentia medialis e tasinarak burada depo edilen dekapeptid yapida bir nörohormondur. GnRH,

18 adenohipofizde FSH ve LH nin sentez edilip salgilanmasini uyarmaktadir (Carruthers, 1986; Alaçam, 1999; Kirsan ve Senünver, 1997). Gonadotropin salgilatici hormon analoglari sentezlenmis olup, baslicalari gonadorelin diasetat, buserelin asetat ve fertirelin asetat tir. Gonadorelin ve buserelin in etkileri dogal gonadotropin salgilatici hormon ile aynidir. Bu hormonlar ovaryum üzerine etki yapan FSH ve LH nin hipofiz ön lobundan sentez edilip salgilanmasini stimüle ederler. Genel olarak GnRH disilerde fizyolojik siklusun olusumu ve gelismis graf follikülün ovule olmasi üzerinde indirekt bir etki olusturur. GnRH, yüksek progesteron varliginda etkisizdir. Yani korpus luteum un aktif oldugu dönemlerde yapilacak GnRH uygulamalarinda ovulasyon olusturulamaz (Kirsan ve Senünver, 1997) Luteinlestirici Hormon Köpeklerde LH salinimi episodik olup, siklusun her asamasinda pulzatil biçimde salinmaktadir. Siklusun büyük bir bölümünde, her 1-8 saatte olusan ve dakika süren geçici artislar ve 1-3 günlük pre-ovulatör LH dalga artisi disinda, LH yogunlugu düsüktür. Anöstrusta, serum LH düzeyi degisken olmakla beraber, bazal seviyede seyretmektedir. Bu hormonun salinimi, proöstrus baslangicinda 3 saatte bir yinelenir. Bu durum, follikül gelisimi için gerekli LH dalgasini saglar (Hegstad ve ark.,1993; Tani ve ark., 1999). Yapilan bir çalismada, LH pikinden sonraki günler arasinda LH konsantrasyonunun 1,5±0,06 ng/ml, günler arasinda 1,7±0,08 ng/ml ve günler arasinda ise 1 ng/ml civarinda oldugu tespit edilmistir (Onclin ve ark., 2002).

19 Follikül Uyarici Hormon Köpeklerde FSH, LH ile birlikte follikülotropik etkili olup, preovulatör LH daki artis ile birlikte, ovulasyonun sekillenmesinde önemli rol oynamaktadir (Concannon, 1993). Follikül uyarici hormon, proöstrus ve östrus döneminde belirgin olarak azalirken, anöstrus sonunda 1-4 ng/ml ye kadar düstügü ve LH pikiyle birlikte FSH bazal seviyeye indigi bildirilmektedir. Östrus sonlarina dogru, FSH tekrar artarak 3-6 ng/ml düzeyine çikmaktadir. Luteal evre boyunca ve anöstrusun ilk günlerinde LH ve FSH un benzer seyrettigi bildirilmektedir (Onclin ve ark., 2002). Yapilan bir çalismada anöstrus döneminde FSH düzeyi 140±8 µg/ml, erken proöstrusta 175±15 µg/ml, proöstrusun ortalarinda 26±6 µg/ml, preovulatör LH dalgasindan 1-2 gün sonra 311±30 µg/ml ve ovariektomize köpeklerde ise 1850±60 ng/ml olarak bildirilmektedir (Concannon, 1993). Follikül uyarici hormon seviyesi anöstrusta en yüksek ng/ml, LH preovulatör dalgasi sirasinda ise, 297 ng/ml olarak saptanmistir (Olson ve ark., 1982) Östrojen Östradiol 17 ß, uterus ve vagina epitellerindeki proliferasyonu stimüle eder. Ayni zamanda uterus ve vagina gelisiminde büyük rol oynamakta ve özellikle normal epitel dokusunun morfogenezisi, hücre farklilasmasi ve sekretorik aktivitesinin düzenlenmesinde görev yapmaktadir (Cooke ve ark., 1998). Köpeklerde ovaryumdan salgilanan östrojenler, östradiol ve östron olmak üzere iki çesittir. Ancak, fonksiyonel açidan östradiol 17 ß daha önemlidir. Proöstrusun baslangicindan itibaren östrojen düzeyinde belirgin bir artis olmakta, proöstrus döneminde folliküler 1-2

20 mm den, 3-4 mm lik çapa ulasmaktadir. Serum östradiol seviyesi, geç proöstrus veya erken östrusta, LH pikinden 1-2 gün önce pg/ml lik pik düzeye ulasir, bundan sonra da düser (Wildt, 1979; Concannon, 1986; Tani ve ark., 1999). Yapilan bir çalismada, plazma östradiol 17ß konsantrasyonu LH pikinden saat ile 15 gün öncesi arasinda 79,1±12,2 pg/ml olarak tespit edilmistir. Bazi hayvanlarda proöstrusun klinik ve sitolojik olarak tespit edilmesine 1 hafta kala östradiol konsantrasyonu yükselmeye baslamistir. Ortalama östradiol konsantrasyonu LH pik yaptigi zaman 44,4±9,2 pg/ml olarak ölçülmüs, sonra hizla azaldigi ve östrusun sonu ile sitolojik diöstrus arasinda bazal seviyeye düstügü bildirilmistir (Onclin ve ark., 2002). Gebe olmayan bir köpekte, luteal evrede, diöstrusun ortasinda hafif yükselmeler disinda, östrojen 5-15 pg/ml lik bazal düzeyde kalir. Gebeligin son 1/3 ünde, östrojenin arttigi ancak hiçbir zaman proöstrusta gözlenen düzeye ulasmadigi belirlenmistir (Hadley, 1975b; Concannon, 1986) Progesteron Köpeklerde endokrin tani amaçli kullanilan progestagenler arasinda en önemlisi progesterondur. Progesteron diger türlere göre disi köpeklerde hipotalamik-hipofizer fonksiyonlar üzerinde uzun süreli ve güçlü bir etki göstermektedir (Concannon, 1993). Progesteronun, LH piki baslangicinda, anöstrustaki seviyesine göre dereceli olarak artarak, 1 ng/ml düzeyine çiktigi belirtilmistir (Jeffcoate ve Lindsay, 1989). Daha sonra progesteron düzeyi artmaya devam ederek, ovulasyon sirasinda 2-5 ng/ml ye çikar. Progesteron düzeyi, fertilizasyon periyodunda 6-8 ng/ml ye ve diöstrus ortasinda ng/ml düzeyine kadar ulasir (Erünal Maral, 2000).

21 1. 3. Köpeklerde Endokrinolojik Tani Yöntemleri Köpeklerde üremede, fizyolojik ve patolojik olgularin saptanmasi amaciyla endokrinolojik tani yöntemleri son yillarda siklikla kullanilmaktadir. Bu amaçla; GnRH, FSH, LH, östrojen ve progesteron gibi bazi hormonlar incelenmektedir Gonadotropin Salgilatici Hormon ve Analoglari Ovulasyonun Sekillenmemesi (Anovulasyon) Normal östrus semptomlari gösteren disi köpeklerde bazen hormonal dengesizlige bagli olarak ovulasyon sekillenmemekte ve bu durum infertilite nedeni olarak kabul edilmektedir. Normal ovulasyonlu östrus gösteren köpeklerde, kizginligin bitiminden gün sonra plazma progesteron degeri 1 ng/ml nin üzerinde bulunurken, ovulasyon olusmamis köpeklerde bu deger 1 ng/ml nin altinda ölçülmekte, yani normalden düsük plazma progesteron düzeyi ovulasyonun sekillenmedigini göstermektedir (Kirsan ve Senünver, 1997). Plazma progesteron seviyesi östrusun bitiminden 21, 30 ve 50. günlerde ölçülmelidir. Eger fonksiyonel bir luteal doku varsa, progesteron seviyesi bazal seviyeden belirgin olarak yüksektir. Ancak ovulasyon sekillenmemisse, önlem olarak gelecek östrusta GnRH µg/köpek dozda, kas içi yolla veya hcg 500 IU dozunda, kas içi yolla sonraki çiftlesme sezonunda, sezon basinda veya çiftlesme sirasinda uygulanmalidir ( Alaçam, 1999; Kirsan ve Senünver, 1997).

22 Luteinlestirici Hormon Ovulasyon Zamaninin Saptanmasi Köpeklerde proöstrus kanamasi 1. gün kabul edilirse, 10 gün sonra LH salgilanmaya baslamakta, 12. gün ovulasyon olmakta ve 14. gün ise uygun çiftlestirme zamani olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle köpekler genellikle proöstrusun baslamasini izleyen 14. günde çiftlestirilirler (Davol, 2002). Genellikle, bu bulgulara bagli olarak günlerde 2 kez veya günlerde ise 3 kez çiftlestirme yoluna gidilir. Ancak, bu çiftlestirme programi proöstrus kanamasi 9 gün süren köpekler için geçerlidir. Bu nedenle proöstrus kanamasi 5 gün veya 25 gün süren köpeklerde bu kural dogru degildir (Wright, 1991) Daha Önce Ovariohisterektomi Yapilan Köpeklerin Tanisi Bir köpegin daha önceden ovariohisterektomi operasyonu geçirip geçirmedigi LH konsantrasyonlarina bakilarak anlasilabilmektedir (Jeffcoate ve ark., 2000). Ovariohisterektomi operasyonu yapilmis köpeklerde, serum LH konsantrasyonu gonadotropinlerin negatif basa tepki mekanizmasindan etkilenmeginden, sürekli yüksek düzeyde seyretmektedir. Kisirlastirilmamis köpeklerde LH degeri ortalama 1.2±0.9 ng/ml iken, kisirlastirilmis köpeklerde ise bu deger, 28.7± 25.8 ng/ml ye kadar çikmaktadir (Olson ve ark., 1992; Jeffcoate ve ark., 2000) Ovaryum Aplazisi veya Hipoplazisi Tanisi Ovaryum fonksiyonlarinin varliginin tespit edilmesi için, LH konsantrasyonlarina bakilmalidir. Ovaryum fonksiyon yetersizliginde ve

23 ovaryum aplazisi veya hipoplazisinde LH, gonadotropinlerin negatif basa tepki mekanizmasindan etkilenmemektedir. Bu nedenle, sürekli yüksek düzeyde seyretmektedir ve fonksiyonel bir ovaryuma sahip köpeklerde LH konsantrasyonu 1.2± 0.9 ng/ml iken, ovaryum aplazisi veya hipoplazisi olan köpeklerde bu deger, 28.7± 25.8 ng/ml olmaktadir (Olson ve ark., 1992) Follikül Uyarici Hormon Daha Önce Ovariohisterektomi Yapilan Köpeklerin Tanisi Daha önceden ovariohisterektomi operasyonu yapilmis veya ovaryum aplazisi bulunan köpeklerde, serum LH ve FSH konsantrasyonu gonadotropinlerin negatif basa tepkime mekanizmasindan, etkilenmediklerinden sürekli yüksek düzeydedir (Feldman ve Nelson, 1996; Jeffcoate ve ark., 2000). Kisirlastirilmamis köpeklerde FSH konsantrasyonu normalde 98± 49 ng/ml iken, kisirlastirilmis köpeklerde bu deger 1219±763 ng/ml ye çiktigi bildirilmektedir (Olson ve ark., 1992) Ovaryum Fonksiyon Yetmezligi ve Aplazisi Ovaryum fonksiyon yetersizliginde ovaryumdan salgilanan hormonlarin negatif basa tepki etkisinden, FSH ve LH etkilenmeyecegi için, sürekli yüksek düzeyde seyretmektedir. Oysa ovaryum fonksiyonlari var ise, serum LH ve FSH düzeyinde dalgalanmalar görülecektir (Feldman ve Nelson, 1996). Bu durumda, FSH degeri normalde 98± 49 ng/ml iken, ovaryumun fonksiyonel yetersizlik durumlarinda bu deger, 1219± 763 ng/ml ye kadar çiktigi bildirilmektedir (Olson ve ark., 1992).

24 Östrojen Uzayan Östrus ve Proöstrus Uzayan östrus veya proöstrus süpheli köpeklerin tanisi, serum östrojen konsantrasyonuna bakilarak yapilabilmektedir. Ayrica serum progesteron (ELISA) ölçümü de, tani için bir baska yöntem olarak kabul edilmektedir. Bu dönemde serum progesteron konsantrasyonu 2 ng/ml civarinda olmasi gerekirken daha düsük olmasi ile tani pekistirilebilmektedir (Erünal Maral, 2000). Gonadotropin salgilatici hormon veya hcg enjeksiyonlari yaparak ovulasyon uyarilabilmekte ve uzayan östrus basariyla tedavi edilebilmektedir (Feldman ve Nelson, 1996) Folliküler Kistlerin Tanisi Tani amaciyla serum östrojen konsantrasyonunun ölçümü yapilabilir. Yapilan ölçümlerde uzun süre serum östrojen konsantrasyonu 20 pg/ml nin üstünde oldugu bildirilmistir (Johnston ve ark., 2001). Bu durumun bir diger göstergesi, vaginal sitoloji ile yüksek oranda kornifiye superfisial hücrelerin saptanmasidir (Jeffcoate ve Lindsay, 1989). Folliküler kistli köpeklerde serum progesteron, testosteron ve kortizol konsantrasyonlari normal sinirlar içindedir (Feldman ve Nelson 1996) Daha Önce Ovariohisterektomi Yapilan Köpeklerin Tanisi Serum östrojen düzeylerindeki degisikliklere göre fonksiyonel bir ovaryum olup, olmadigini tespit etmek mümkündür. Bu amaçla GnRH analogu olan buserelin, µg/kg dozda verildikten 60-90

25 dakika sonra kan alinip, uygulama öncesi ve sonrasi östrojen düzeyleri karsilastirildiginda, uygulamadan sonra östrojen düzeyi artmis ise, fonksiyonel bir ovaryum dokusu var demektir. Fonksiyonel ovaryum dokusu bulunan köpeklerde serum östrojen konsantrasyonunun pg/ml nin üstünde oldugu bildirilmistir (Jeffcoate ve ark., 2000) Ovarian Remnant Sendrom Tanisi Ovarian remnant sendrom süpheli köpeklerde tani amaciyla vaginal sitoloji yapilmaktadir. Sitolojide %80-90 oraninda superfisiyel hücrelerin görülmesi tani için yeterlidir. Serum östrojen konsantrasyonundaki artisin da saptanmasi, taniyi pekistirecektir. Östrojen düzeyinin 15 pg/ml nin üstünde olmasi, folliküler aktivitenin varligini gösterir (Wallace, 1991; Feldman ve Nelson, 1996) Progesteron Hipoluteodizm Hipoluteodizim olgusunda, diöstrus boyunca progesteronun düsük olmasi gerekmektedir. Bu kontroller sirasinda eger progesteron düzeyi 1.0 ng/ml nin altinda ise, ya ovulasyon sekillenmemistir, ya da corpus luteum yeterli progesteron salgilayamamaktadir. Köpeklerde serum progesteron seviyesinin 5 ng/ml nin üstünde olmasi gebeligin devami için yeterli sayilmaktadir. Progesteron düzeyi ng/ml arasinda ise, gebelik kritik demektir. Bu durumda abort veya fötal rezorpsiyon sekillenecektir (Feldman ve Nelson 1996). Eger serum progesteron konsantrasyonu, 2 ng/ml nin altinda ise 48 saat içinde gebeligin sonlanacagi bilinmelidir (Johnston ve ark., 2001). Hipoluteodizm süpheli bulunan köpeklerde serum progesteron düzeyi RIA ile ölçüm yapilmak isteniyorsa, kan örnekleri son çiftlesmeden 5-7 gün sonra haftada 1 kez, ELISA ile saptanacaksa son

26 çiftlesmeden 5-7 gün sonra haftada 2 kez alinmalidir. Eger bu ölçümlerde serum progesteron konsantrasyonu 10 ng/ml nin altina düsmüs ise, kan örnekleri her 2-4 günde bir alinarak degerlendirilmelidir. Serum progesteron konsantrasyonu ovulasyon ile günler arasinda 5 ng/ml ye düserse, gebeligin sonlanmamasi için disaridan mutlaka progesteron takviyesi yapilmalidir ( Kustritz, 2001) Ovulasyon Zamaninin Belirlenmesi Köpekler için hazirlanmis hizli test kitlerinin, optimum çiftlesme zamanini belirlemede son derece yararli oldugu birçok arastirici tarafindan kabul edilmektedir. Progesteron gerek kan gerekse vaginal sivilarda, LH ise serumda ölçülebilmektedir. Kalitatif ELISA progesteron kitleri, klinisyenler için bu nedenle büyük önem tasimaktadir (Bouchard ve ark., 1991). Serum progesteron düzeyindeki artis, LH yükselisi ve ovulasyon ile uyum içindedir. Progesteron = 1 ng/ml oldugunda kit rengi mavi olup LH yükselisi öncesini, 2ng/ml oldugunda açik mavi renkle LH yükselisini, = 8 ng/ml oldugunda beyaz renkle ovulasyonun olustugunu göstermektedir. Hizli progesteron ELISA test kitlerinde çiftlesme sonrasi serum progesteron düzeyinin 5 ng/ml ve üzerinde olmasi, ovulasyon veya ovum fertilizasyonunu göstermektedir. Progesteron seviyesinin 10 ng/ml nin üzerine çikmasi veya 19.2 ng/ml ye yükselmesi çiftlesme periyodunun artik sona erdigi seklinde degerlendirilmelidir (England ve ark., 1989) Sekonder Anöstrus Tanisi Interöstrus süresinde uzama oldugu düsünülen köpeklerde progesteron düzeyi arastirilmalidir. Ayda bir kez, serum progesteron seviyesinin ölçümü ile tani konulabilmektedir. Bu durumda progesteron

27 konsantrasyonu 2 ng/ml nin üzerinde olmasi fonksiyonel bir luteal doku oldugunu göstermektedir. Luteal kistler sürekli progesteron ürettiklerinden gonadotropin salinimini negatif yönde etkilemektedirler. Progesteron düzeyinin 2 ng/ml nin üzerinde olmasi gonadotropinlerin salinimini engellemek için yeterlidir (Freshman, 1991; Perkins ve Thomas, 1993) Sakin Kizginlik Kesin tani, serum progesteron konsantrasyonlarina bakilip, siklusun hangi evresinde oldugu belirlenerek yapilabilmektedir. Ayrica, serum progesteron degeri 2-5 ng/ml arasinda ise, fonksiyonel bir corpus luteum olup olmadigi da tespit edilmis olur (Freshman, 1991; Okkens ve ark., 1992; Feldman ve Nelson 1996) Bölünmüs Östrusun Saptanmasi Bölünmüs östrus tanisi, aralikli progesteron ölçümleri ve vaginal sitoloji ile konulabilir. Genelde progesteron konsantrasyonu 2 ng/ml nin üstüne çikamaz ve bu durum, ovulasyonun sekillenmedigini gösterir (Feldman ve Nelson, 1996) Anovulasyon Tanisi Köpeklerde anovulasyon olgusunda progesteron konsantrasyonu 3 ng/ml nin üzerine çikamamaktadir. Bu durumun tespiti amaciyla progesteron ölçümlerinden faydalanilabilir (Feldman ve Nelson 1996).

28 Beklenen Dogum Zamaninin Tespit Edilmesi Eger gebelik süresi, ovulasyon kriter alinirarak belirlenecekse, aralik gün arasinda degismektedir. Bunun için seri serum progesteron konsantrasyonlarina bakilmali ve serum progesteron seviyesinin 1 ng/ml olarak tespit edildigi gün not edilmelidir (Feldman ve Nelson, 1996). Dogum, progesteron konsantrasyonu 2 ng/ml nin altina düsmesini izleyen 48 saat içinde gerçeklesmektedir (Concannon, 2000; Johnston ve ark., 2001). Serum progesteron düzeyi ng/ml ise, dogum 64-66, ng/ml ise 63-65, 4-10 ng/ml ise günlerde olacaktir. Eger serum progesteron düzeyi 1-2 ng/ml nin altina düserse, dogum saat içinde gerçeklesecek demektir ( Hoffman ve ark., 1999; Johnston ve ark., 2001) Pyometra Tedavisinin Seyrinin Izlenmesi Pyometra tedavisi amaciyla ilk PGF 2 α uygulamasindan önce progesteron seviyesine mutlaka bakilmalidir. Uterustaki bosalma, progesteron seviyesinin 1 ng/ml nin altina düstügü zaman baslamaktadir. Eger progesteron seviyesi 1 ng/ml den fazla ise, PGF 2 α 100 µg/kg, sc yolla, günde 3 defa, sonra 200 mcg/kg sc günde 1 defa 2-7 gün süreli kullanilmalidir. Bununla birlikte, progesteron konsantrasyonu 1 ng/ml den düsük ise, PGF 2 α 250 µg/ml, günde 2 kez 2-7 gün boyunca kullanilmalidir. Progesteron 1 ng/ml den yüksek oldugunda PGF 2 α nin luteolitik etkisinden faydalanmak amaçlanirken, 1 ng/ml den düsük olmasi durumunda daha çok myometrial tonusu artirici etkisinden yararlanmak amaçlanir. Myometrial tonusun artirilmasi için PGF 2 α nin yüksek dozlarina ihtiyaç duyulmaktadir. Pyometra tedavisi yapilirken progesteron konsantrasyonunun degerlendirilmesi uterusun bosalacagi zamani belirlemede yardimci olacaktir. Ayrica tedavinin prognozunu izlemek açisindan da önemlidir (Meyers-Wallen ve ark., 1986).

29 Ovarian Remnant Sendrom Tanisi Köpeklerde östrustan sonra yapilan ölçümlerde progesteron düzeyi 2 ng/ml nin üzerine çikmissa ovulasyon olmus ve fonksiyonel bir corpus luteum sekillenmis demektir. Eger luteinizasyon sekillenmemisse, 7-10 gün sonra serum progesteron seviyesine tekrar bakilmalidir. Eger bir köpekte ovaryum dokusunun bulunup bulunmadigindan süphe ediliyorsa, kizginlik davranislari gösteren köpeklere, luteinizasyonun sekillenebilmesi için GnRH, 50 µg dozda, i.m. yolla veya hcg, 400 IU ya da 1000 IU dozda, yarisi i.m., yarisi i.v. yolla olacak sekilde uygulanabilmektedir. Bu uygulamadan gün sonra, tekrar serum progesteron seviyesine bakilarak, ovulasyonun sekilenip sekillenmedigi kontrol edilir. Bu sekilde kalan ovaryum dokusu tespit edilmis olur (Wallace, 1991; Perkins ve Frazer, 1995) Meme Tümörünün Prognozu ve Tedavisine Yön Verme Köpeklerde meme tümörünün nedeni olarak disi cinsiyet hormonlari gösterilmektedir. Hatta meme tümörünün prognozunu belirleyen bir kriter olarak da östrojen-progesteron reseptörlerinin bulunup bulunmadigidir. Her iki hormon reseptörü olmayan tümörlerde yasam süresi daha kisa olmaktadir. Ayrica hormon reseptörü olan köpeklere uzun süreli GnRH uygulamasindan sonra tümörün hacminin küçüldügü belirtilmektedir. Bu nedenle hormon reseptörlerinin tayini klinik önem tasimaktadir (Feldman ve Nelson, 1996). Bu çalismada, eksojen GnRH kullanimindan sonra serum östradiol 17 ß ve vagina epitelinde meydana gelecek degisikliklerin ortaya konmasi, elde edilen bilgilerin ovarian remnant sendrom, inaktif ovaryum veya daha önce kisirlastirilip kisirlastirilmadigi bilinmeyen köpeklerin tanisinda kullanilip kullanilamayacagi amaçlanmistir.

30 2. GEREÇ VE YÖNTEM Gereç Hayvan Materyali Çalismada kullanilan hayvan materyalini, yillari arasinda, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Dogum ve Jinekoloji Anabilim Dali Klinigi ne getirilen, yaslari 3-6 arasinda degisen, farkli irklardan toplam 39 adet disi köpek olusturdu Hayvan Materyalinin Gruplandirilmasi Bu çalismada degisik irklardan toplam 39 adet köpek kullanildi. Anamnezde daha önce kisirlastirilmadigi ögrenilen ve ayni zamanda anamnez ve yapilan vaginal sitolojik muayenede siklusun proöstrus veya östrus evresinde olmayan 20 adet köpek Grup I i, daha önce kisirlastirilan 19 adet köpek ise Grup II yi olusturdu Yöntem Çalismada kullanilacak Grup I deki köpeklerin, her ne kadar anamnezde proöstrus ve östrus döneminde olmadiklari ögrenilmekle birlikte, bu bilgiyi dogrulamak için vaginal sitoloji uygulamasi yapildi Ovaryum Fonksiyonlarini Uyarmak Amaciyla Uygulanan Hormonlar Grup I ve Grup II deki köpeklerde ovaryum dokusunun olup olmadigini ortaya koymak amaciyla eksojen GnRH analogu olan Buserelin asetat tan (Receptal, Intervet) 0,03 µg/kg, sc yapildi. Her iki gruptaki köpeklerden, GnRH uygulamasi yapilmadan ve yapildiktan 75 dak. sonra kan östradiol 17 ß düzeyindeki degisiklikleri saptamak amaciyla

31 kan alindi ve östradiol 17 ß düzeyleri ölçüldü. Ayni zamanda, her iki grup köpeklerde GnRH uygulamasi öncesi ve 75 dak. sonrasi, GnRH a bagli östradiol 17 ß düzeyindeki dalgalanmalarin vagina duvarinda yapacagi hücresel degisikliklerin degerlendirilmesi amaciyla da vaginal sitoloji yapildi. Kan örnekleri V. cephalica antebrachii den EDTA siz tüplere 5-10 ml kadar alindi. Toplanan kanlar 3000 devirde 20 dak. santrifüj edilerek serumlari çikarildi ve steril kapakli ependorf tüplerine aktarilarak, hormon analizlerine kadar 18 0 C de derin dondurucuda saklandi. Vaginal sitoloji örnekleri ise uçlarinda pamuk bulunan eküvyon çubuklari ve vaginoskop yardimiyla anterior vaginadan alindi ve Papanicolau boyama yöntemine göre boyandiktan sonra degerlendirildi (Bowen, 2001) Hormon Ölçümleri Her iki gruptaki köpeklerden alinan kan örneklerindeki serum östradiol 17 ß düzeyleri, Erbil Tip Laboratuari nda ticari test kitleri (Rosch- Elecsys 1010 model cihaz, Elecsys E 2 kiti) kullanilarak ELISA yöntemiyle tespit edildi. Bu çalismada elde edilen bulgularin istatistiki degerlendirmesi SPSS programi kullanilarak, eslesmis gruplarda student T test yöntemi ile yapildi (Özdamar, 2003).

32 3. BULGULAR Bu çalismada, OHE yapilmamis (n=20) ve OHE yapilmis (n=19) köpeklerin, eksojen GnRH kullanimindan önce ve 75 dak. sonra serum östradiol 17 ß düzeyleri ölçüldü ve vagina epitelinde meydana gelecek degisiklikleri tespit edildi. Baslica veriler çizelge 3.1. ve çizelge 3.2 de verilmistir. Grup I deki kisirlastirilmamis köpeklere yapilan hormon uygulamalari sonucunda, bu gruptaki köpeklerin tümünde (%100), östradiol 17 ß seviyelerinde ovaryumlarda fonksiyon olduguna dair degisimler izlendi. Bu grupta yapilan istatiksel degerlendirme sonucunda hormon uygulama öncesi ve 75 dak. sonrasi elde edilen ortalama serum östradiol 17 ß seviyeleri sirasiyla 9,0485 ± 1,006 pg/ml ve 11,1235 ± 1,199 pg/ml olarak ölçüldü (Çizelge 3.1). Bu degerler arasindaki fark istatistiki açidan önemli bulundu (p< 0,01). Grup II deki kisirlastirilmis köpeklerde ise yapilan hormon uygulamalari sonucunda, bu gruptaki köpeklerde yapilan t-test sonucunda, hormon uygulama öncesi ve 75 dak. sonrasi elde edilen östradiol 17 ß seviyeleri sirasiyla 4,2026 ± 0,351 pg/ml ve 4,2326 ± 0,354 pg/ml olarak ölçüldü (Çizelge 3.1). Bu degerler arasindaki fark istatistiki açidan önemli bulunmadi (p> 0,05).

33 Çizelge 3.1: Kisirlastirilmamis (Grup I) ve kisirlastirilmis (Grup II) köpeklerin östradiol 17 ß düzeyleri (pg/ml) Grup I Grup II Köpek no T 0 T 75 Köpek no T 0 T ,05 14,41 1 7,37 7, ,37 11,37 2 3,34 3, ,78 15,27 3 2,56 2,60 4 8,17 11,44 4 6,57 6, ,82 13,03 5 3,35 3,35 6 5,21 6,32 6 5,04 5,04 7 5,01 5,92 7 4,45 4,40 8 4,25 5,05 8 3,67 3,60 9 6,75 7,95 9 5,25 5, ,93 19, ,75 2, ,92 14, ,23 3, ,25 6, ,26 2, ,66 24, ,25 5, ,45 4, ,50 2, ,06 7, ,41 3, ,53 6, ,01 4, ,06 10, ,03 3, ,24 15, ,01 5, ,01 6, ,80 6, ,45 15,37

34 Çizelge 3.2: Kisirlastirilmamis (Grup I) ve kisirlastirilmis (Grup II) köpeklerde ortalama östradiol 17 ß düzeyleri (Eslesmis Gruplarda Student T Test Yöntemi) Gruplar n ölçüm zamani ortalama östradiol 17 ß seviyesi (pg/ml) önem düzeyi (P) Grup I 20 T 0 9,0485 ± 1,006 0,000 (P<0,01) T 75 11,1235 ± 1,199 Grup II 19 T 0 4,2026 ± 0,351 0,214 (P>0,05) T 75 4,2326 ± 0,354 Grup I ve Grup II deki köpeklerin hormon uygulama öncesi ve sonrasi elde edilen serum östradiol 17 ß düzeyleri ayrintili olarak Çizelge 3.2 de ile Sekil 3.1 ve Sekil 3.2 de gösterilmistir Östrodiol 17-beta T0 T Köpek sayisi Sekil 3.1: OHE yapilmamis köpeklerde enjeksiyon öncesi ve 75 dak. sonrasi serum östradiol 17 ß düzeyleri ( T 0 = Enjeksiyon öncesi, T 75 = Enjeksiyondan 75 dak. sonrasi)

35 8 7 Östrodiol 17-beta T0 T Köpek sayisi Sekil 3.2: OHE yapilmis köpeklerde enjeksiyon öncesi ve 75 dak. sonrasi serum östradiol 17 ß düzeyleri ( T 0 = Enjeksiyon öncesi, T 75 = Enjeksiyondan 75 dak. sonrasi) Ayni zamanda her iki grupta GnRH uygulamasi öncesi ve 75 dak. sonrasi GnRH a bagli östradiol düzeyindeki dalgalanmalarin vagina duvarinda yapacagi hücresel degisikliklerin degerlendirilmesi amaciyla da vaginal sitoloji yapildi. Vaginal sitoloji sonucunda hormon uygulama sonrasi vagina epitelinde herhangi bir degisiklige rastlanilmadi. Bir baska deyisle, eksojen GnRH uygulamasini takiben vagina epitelyum hücrelerinde bir degisiklik saptanmadi.

36 4. TARTISMA Kliniklere sikça yansiyan, daha önce kisirlastirilip kisirlastirilmadigi bilinmeyen, ovaryum aplazisi ve hipoplazisi olan veya ovarian remnant sendrom süpheli köpeklerde tani, vagina epitelinde meydana gelen sitolojik degisikliklerin tespit edilmesi ve bazi hormon düzeylerine bakilarak konulabilmektedir (Wallace, 1991; Jeffcoate ve ark., 2000; Marti, 2003; Sangster, 2005). Jeffcoate ve ark.(2000), yaptiklari bir çalismada eksojen GnRH enjeksiyonundan sonra serum östradiol 17 ß seviyesinin siklus dönemine göre degisiklik gösterecegini bildirmislerdir. Arastiricilar, büyük fonksiyonel follikül bulunan köpeklerde östradiol düzeyindeki artislari daha anlamli bulmuslardir. Bununla birlikte, ovaryumda antral follikül bulunmamasina karsin (erken dönemler), östradiol düzeyinde belirgin bir artis olmayacagini da ek bilgi olarak bildirmislerdir. Bu arastiricilar sonuç olarak, eksojen GnRH kullanimindan sonra östradiol düzeyinde bir degisikligin olacagini ve degisiklige bakilarak daha önce ovariohisterektomi yapilan köpeklerin ayriminin yapilabilecegini vurgulamislardir. Jeffcoate (1992) un, yaptigi bir baska çalismada, anöstrus basi ve ortasinda yapilan GnRH enjeksiyonundan sonra, serum östradiol konsantrasyonunda çok küçük artislar oldugunu (5-15 pg/ml), hatta bu artislarin anöstrus sonlarinda belirlenemeyecek düzeyde oldugunu bildirmistir. Le Roux (1983), yaptigi bir arastirmada, ovariektomize edilen köpeklerden, operasyon sirasinda çikardigi ovaryum dokusunun bir parçasini mide duvarina transplante etmis ve serum östradiol 17 ß düzeylerini belirli araliklarla ölçmüstür. Transplantasyondan 55 hafta sonra, serum östradiol 17 ß düzeyinde artis görüldügünü, oysa ovariektomi yapilan köpeklerde, serum östradiol 17 ß düzeylerinin bazal düzeyde seyrettigini bildirmistir. Ancak, ovaryum dokusu aktif