eposta: DİYALEKTOLOG ULUSAL SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ BAHAR SPRING 2018-SAYI NUMBER 17- SAYFA PAGE

Transkript

1 BAHAR SPRING 2018-SAYI NUMBER 17- SAYFA PAGE ġġġr SANATINDA SES-ANLAM ĠLĠġKĠSĠ ĠLE YĠNELEMELER TASARRUFU, MUġLU ġaġr TAHSĠN SARAÇ ÖRNEĞĠ Rabia ġenay ġġġman 1 Özet Şiirsel kullanımlarda söz ve söz öbeklerinin kurmaca amaca hangi düzeyde hizmet ettiği, sezilen duygu dünyası nitelikleriyle ölçülebilir. Bu ölçüm, yeni ses ve söz oluşumlarına yönelik ses-imge döngüsünü çözümleme çalışmalarıyla yapılmaktadır. Dizelerde tasarlanmış duygudüşünce sarmalının, ses-anlam ilişkisinden, diğer bir ifadeyle somut olandan hareket edilerek aralanması, çözüm çalışmaları için gereklidir. Bundan hareketle, Muş doğumlu Saraç ın yılları arasında yayımlanmış şiirleri arasından çok bilindiği için tercih edilen Çocuklar Kardeş Oldu Mu şiirindeki ses ve söz varlığı ile ilgilenilmiş; bilhassa yinelemeler, taşıdıkları seslerle ilişkili olarak anlamı belirleme, kavramları pekiştirme, yeni çağrışım biçimleri yaratma açılarından ele alınmış; şiirsel söylem unsurları olan ses uyumları, öznel söz seçimi ve yaratılan ritme dayalı ses özelliklerinin temalar üzerindeki tesirlerine açıklık getirilmeye çalışılmıştır. Dizelerde çözümleme çalışması yapılırken sözlük anlamların yanı sıra şiirde kullanıldığı belirlenen lirik ya da betimleyici duyarlılıklar ile ödünçlemelere dönük anlamlandırmaların, sesanlam merkezinde incelenmesiyle gerçekleştirilmiş çalışmanın, dil öğretimi, edebiyat ve sesanlam konulu disiplinlere fayda getireceği düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Dil öğretimi, Tahsin Saraç, yinelemeler, ses-anlam ilişkisi SOUND-MEANING RELATION AND REPETITIONS IN POETRY, EXAMPLE OF POET TAHSIN SARAÇ FROM MUġ PROVINCE Abstract With the different sensations that reader gets from the certain words and phrases it can be measured how much these words and phrases are correlated to the fictional purposes. These measurement is possible through the analysis of sound-image cycle from the new word and sound formations. It is necessary to uncover the emotions and thoughts created within the lines through the sound-meaning relation or in other words from the concrete perspective for the sake of the analysis. On the basis of this purpose we decided to examine Tahsin Saraç, who was born in Muş, and his most known poem Çocuklar Kardeş Oldu from his poems published between the years of We dealt with the sounds and vocabulary in this poem we paid special attention to repetitions and the sounds they contain in order to determine the meaning, strengthen the terms and to uncover new associations. In this research we tried to make clear the effects of poetic discourse elements such as vocal harmony, word choice and sound characteristics based on rhythm upon the themes. It is thought that determining and studying the emotional and descriptive meanings of the words other than their dictionary meaning can also be helpful for Turkish education, literature and sound-meaning based disciplines. Key Words: Language education, Tahsin Saraç, repetition, sound-meaning relation 1 Dr. Öğrt. Üyesi Muş Alparslan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi, eposta: rabsis68@gmail.com 117

2 BAHAR SPRING 2018-SAYI NUMBER 17-SAYFA PAGE RABİA ŞENAY ŞİŞMAN GĠRĠġ Saussure (1998) dilin, bir yanı ses, öbür yanı da anlam olan, ama aynı zamanda birbirinden ayrılamayan öğelerden oluştuğunu söyler. Martinet ise dil için anlamsal bir içerikle sessel bir anlatım (Köktürk, Eyri, 2013: 126) ifadesini kullanırken dildeki ses ve anlam etkileşimlerine açıklık getirmeye çalışır. Dil tanımlamalarındaki ses-anlam ilişkisine benzer bir durum şiirde de görülebilir. Fransız sanatçı Valery şiiri anlatırken, ses ve anlamı birbirinden ayrı düşünemez ve onu, sesle anlam arasında uzun bir kararsızlık olarak niteler. Söz manadan ve mana sözden müstağni (ayrı, ilgisiz) değildir; bu ikisi can ile ten gibi birdir 2 diyen Fuzulî ye göre de anlam, var edebilmek, varlığı nitelendirebilmek için söze ihtiyaç duyar. Câhiz ve ondan etkilenen Nakdu ş-şi r sahibi Kudâme b. Caʽfer gibi edip ve eleştirmenler iyi şiirin niteliklerini harf-kelime, lafız-mâna, vezin-kafiye ve armoni biçimindeki cüzler arasında tam bir uyum ve kaynaşma olarak belirlemişlerdir (Durmuş, 2010: 145). Bu belirlemelerde ses ve anlam arasındaki sıkı ilişki hususunun vurgulanması dikkat çekicidir. Aksan şiirin çağrışım adı verilen yan anlamlar ile kurulduğunu söyler. Burada dilin, günlük dilden ayrı bir fonksiyonla yüklenmiş olduğunu anlatır (Aksan, 1995: 24). Çünkü günlük dil daha çok temel anlamlar ile kurulurken, şiir dili kişiye özel duyuşların özgün ve armonik iletileri biçimindedir. Nitekim şiir yalnız anlam varlığı değil, ondan önce ses varlığıdır (Tunalı 1971: 95) diyen Tunalı şiir dilindeki gösterge ile görünen arasındaki ilişkinin günlük dilden ayrı bir yapıda olduğuna işaret etmektedir. O hâlde şiir, örüldüğü söz ve ses değerleriyle, hayattan aldığı dili hayal içine sindiren bir ozanın, somuttan soyuta uzanan öznel yorumları sonucunda doğar; fonetik ve semantik türlü görünümlerle gelişir. Bu görünümlerden kasıt şiirsel düzenlemelerdir. Günümüzde sesin, sözün anlamını vurgulayan bir öğe olarak şiirdeki önemini (Dilçin, 1991: 1 ) kabul edenler tarafından, bu şiirsel düzenlemelerdeki ses ve anlamın karşılıklı ilişkileri dikkate alınarak, çeşitli ses-imge örüntüleri çözümlenmeye çalışılmaktadır. Bu şekilde ses birimi, biçim birimi, söz dizimi unsurlarının sağladığı imkânlarla, dizelerdeki örtülü anlamlara açıklık getirmek amaçlanmaktadır. Bu amaca yönelik olarak dil sistemi içinden alınma sesler üzerine kurulu şiirin izahı için vurgu, ton, yineleme ve benzeşmeler gibi ses özellikleri irdelenmektedir. Dizelerdeki anlam tabakalarının çözümünde yapısalcı metot göz önünde tutulmakta; metin, birim parçalara ayrılmakta ve parçalar anlambilim, sözdizimi gibi açılardan incelenmektedir. Bir diğer ifadeyle, dil bilimi konularından olan ses bilgisindeki gelişmelerden biri, ses bilgisinin söylem çözümlemesi ile ilişkilendirilerek işlenmesi eğilimidir (Adıyaman, 2010). Söylem çözümleme çalışmaları ise metinlerdeki şiirsellik ve anlam yükünün seslerden yola çıkılarak açıklanması şeklindedir. Bu yazıda da seslerin anlam üzerindeki belirleyici olma özellikleri göz önünde tutularak, ses-anlam merkezli bir şiir çözümleme çalışması yapılmak istenmiştir. 2 Nist mustaġnį be-sān cān u ten/ Ez suħan maʽnį vu ez maʽnį suħan (Dilçin, C.,1991). 118

3 Şiir Sanatında Ses-Anlam İlişkisi Yinelemeler Tasarrufu Muşlu Şair Tahsin Saraç Örneği BAHAR SPRING SAYI NUMBER 17-SAYFA PAGE Gerçi bugün şiirde ses-anlam bağının olmadığı görüşünü benimsemiş kuramcılar da vardır. Bu şekilde düşünenlerin başında gelen Aksan a göre dildeki göstergeler (sözcükler) her dil birliğinin kendi ses düzeni içinde oluşturduğu nedensiz birimlerdir ve gösterdikleri kavramlarla aralarında nesnelerin niteliğine uyan bir ses ilişkisi yoktur. Herhangi bir sesin bir niteliği belirtmesi söz konusu değildir (Aksan, 1995: 208). Aksan için şiirde bulunan ses yinelemeleri, genelde rastlantı sonucu ya da nadiren istemli bir seçimle olmaktadır. Yinelemeler için, şiir dilini düz yazıdan ve günlük konuşma dilinden ayıran unsurlardan biridir (2001: 80) diyen Özünlü yineleme türlerini sesbilgisi, biçimbilgisi, sözdizim, anlambilim ve metin şeklinde sıralamakta ve deyişbilim başlığı altında sınıflandırmaktadır. Kafiye, redif gibi gelenekten gelen kullanımları da sesbilgisel yineleme şeklinde belirtmektedir (2001: 115). Mallarmé şiirin sözcüklerle yazıldığını belirtir. Bu ifadeden, tasarruf edilen kelimelerin, şiirsel düzenin inceliklerini yüklenen birimler olduğu varsayılır. Bu takdirde şiirsel düzenekle kurulu eser için içten, özgün, ustalıklı, ritmik ses ve söz birliktelikleriyle oluşmuştur denilebilir. Şiirin yapısı içinde dizeler boyunca devam edecek ezgili akış, mecazî canlandırmaların okuyucu tarafından algılanan sesidir. Bu sesin etkin sağlayıcılarından olan yinelemeler, sese dayalı çağrışımları kalıcı ve ritmik kılmaları (Aksan, 2006: 205) açısından önemlidir. Kelimenin kendi içinde ya da dizede; ünlü ya da ünsüz ses tekrarı biçiminde veya ses takımının tekrarı ile gerçekleşen yinelemeler müzik ile dil arasında olduğu varsayılan ilişkinin de bir delili sayılır (Daşçıoğlu, 2003: 77). Şiir, yalın bakışla aslında bir yinelemedir (Jakobson, 1982). Yinelemeler ise şiirde yapı biçimi bakımından düzgünlüğü sağlayan özelliklerden biridir ve şiire bir estetik güzellik getirmek, çağrışımlar yaratmak, anlamları ve kavramları pekiştirmek için kullanılır. Deyiş biliminde yinelemeler, dil bilimsel olarak ses bilgisi, biçim bilgisi, söz dizimi, anlam bilimi ve metin açıları altında incelenerek sınıflandırılırlar. (Özünlü, 2001: ). Aslında, yöntemine göre kullanılan uyak (kafiye), ön uyak (alliteration), iç uyak (seci), redif, ayak ve nakaratlar, ses ve söz benzerliğine ya da tekrarına dayandıkları için bir çeşit ikileme sayılırlar (Hatiboğlu, 1981: 11). Bu itibarla, ses öbekleriyle kurulu ikilemeler yahut bütün bir dize/dizelerin yinelenmesi olarak gerçekleşen tekrar takımları, şiirde ritim için kullanılan kafiye ve redif gibi unsurların hepsi için bir nevi yinelemedir demek mümkündür. Anlam birimlerin bazılarında taşıyıcı olan seslerin vurgu, kısalık gibi bazı özellikleri anlamı belirleyici hükmünde olabilir. Sesin anlam belirleyiciliği şiirde kullanılan ses özellikleriyle yaratılan armoni (aliterasyon/asonans) ve ahenk (kafiye, redif) düzenlemeleriyle örneklendirilir. Anlam vurgusu yanı sıra şiirdeki içeriği biçimlendiren ses ve söz düzenlemelerinin tamamı şiirin sezdirilen genel havasını oluşturur (Kortantamer, 1993) ve ses, ek, sözcük ya da sözcük öbeği yinelemeleri, ölçü, uyak, durak ve vurgularla sağlanan ritim, bir şiiri ses yönünden etkili ve güçlü kılan öğeler olarak sıralanır (Aksan, 1999). YÖNTEM Saussure ün gösterge kavramını dört katmanlı bir yapı şeklinde yorumlayan Danimarkalı dilbilimci Hjelmslev (1982) anlayışına göre şiir göstergeleri (şiirin ses-söz varlığı olan sözcükler), anlatım tözü (ses malzemesi); anlatım biçimi (dize sayısı, ölçü, kafiye düzeni); 119

4 BAHAR SPRING 2018-SAYI NUMBER 17-SAYFA PAGE RABİA ŞENAY ŞİŞMAN içerik biçimi (anlam-söz varlığı); içerik tözü (anlam birim açılımı) açılarından incelenir. Burada da aynı anlayışla Çocuklar Kardeş Oldu mu başlıklı dizelerdeki şiirsellik ve anlam yükü, seslerden yola çıkılarak çözümlenmeye çalışılmıştır. Ses ve söz varlıkları, ses birimi (malzemesi), anlatım biçimi, içerik biçimi ve içerik-anlam birimi katmanlarıyla ilintili incelenmiş, bu bağlamda şiirde kullanılmış yinelemeler ele alınmıştır. İlgili bulgular ses ve söz varlığı tarzında iki ana başlık altında toplanmış; anlatım biçimi, içerik biçimi ve içerik-anlam birimi katmanları da ikincil başlıklar olacak şekilde metin çözümleme aşamaları gerçekleştirilmiştir. Şiir yazmak, dil yapmak, dil yaratmaktır her şeyden önce, evrensel diller içinde, ulusal bir dil, bir dipdiri Türkçe yaratmaktır. Ve yaratılan şiir, us, us ötesi ve yürek payının kesiştiği noktada renk ve soluğunu duyurur okura. Bu renk Anadolu güneşi, bu soluk Anadolu insanının o sıcak soluğudur (Uyguner, 1969: 829) diyerek şiirinin dil yapısından bahseden Saraç, 1930 Muş doğumludur. Gazi Eğitim Enstitüsündeki öğreniminden sonra Paris e gider. Yabancı dil öğrenimini burada hızlandırır. Yurda dönünce Gazi Eğitim Enstitüsü Fransız dili ve edebiyatı öğretim görevlisi olarak Fransızca öğretmenliği ile Fransızca-Türkçe ve Türkçe-Fransızca çeviri çalışmaları yapar. Türk Dil Kurumu Yönetim Kurulu üyeliğinde bulunur. İlk şiiri 1954 te Varlık dergisinde neşredilir dan sonra, Varlık, Türk Dili, Dost, Papirüs, Sanat Rehberi gibi dergilerdeki şiirleri ve yazılarıyla tanınır. İlk şiir kitabı 1964 de yayımlanan bir Ölümsüz Yalnızlıkta adlı eserdir. Bu eseri 1968 de Güneş Kavgası takip eder. Sonraki yıllarda ozan ve serbest yazar olarak edebiyat dünyasına hizmet eden Saraç ın, 1989 yılının Haziran 29 unda yarı kalmış bir dizenin burukluğunda, dişlerde, ısırılmış, son sözcük parçası tadında bu dünya hayatı sonlanmış olsa da çeviri, yazı ve dizeleriyle geleceğe bitmez bir soluk bırakmasını bilmiştir. Kuşkusuz yarın yüklü şiirleriyle donmamış yoğun duyguların diriliğinde kalmaya da devam edecektir. Cemal Süreya öz Türkçenin şairi sayar Saraç ı. Şiirinde çağdaş ortam, arkaik görünümlerle belirir; o görünümler yeni sözcüklere dayanılarak kurulur; öz Türkçe sözcüklerin birer çığlık gibi yükseldiğini görürsünüz orda diye (Binyazar, 1973: 354) ekler. Yalnız inceleme konusu olan şiirinde, kullandığı sözler arasında öz Türkçe nitelendirebileceğimiz türden söz yoktur. Adı geçen şiirinde kullandığı göstergelerden sadece üç tanesinin soyut olması Saraç ın hayal ile pek uğraşmadığını ve toplumsal içerikli temalarla ilgilenmiş olduğunu hatırlatması açısından önemlidir. Hakikat olması gerektiğine inandığı duyarlılıkların sesi olmaya itina eden Saraç aslında bir akıma ya da okula bağlı kalmamış, kendi bağımsız şiirini kurmuştur. Dizelerinde hep çağın insanının tutku ve acılarıyla yoğrulmuş bir şiir dili yansıtmıştır (Aslan, 2010). Çehresinin sert anlamlı çizgilerini öğretmen-ozan mizacıyla yumuşatmış, esmer bir doğu insanı olan Saraç alışılmışın dışındaki söyleyiş tarzıyla Onduran, gönendiren bakışların gökkuşağı/ Evrenin, varlıkların uyumunda bir Tanrı 3 ; geleneğin görgüsü izinde oluşmuş yinelemeleriyle Gökselliğimsin sen benim/ Sen benim gökselliğimsin ; Gök gök olalı tanık, yer yer olalı... 4 ; türlü anlamalara gebe dizeleriyle Zonklayan saç uçlarında böğürtlen 3 Saraç, Tahsin (1969). Güneş Kavgası Senleme Şiiri sayfa 18 4 Saraç, Tahsin (1969). Güneş Kavgası Gök Gök Olalı Tanık sayfa 9 120

5 Şiir Sanatında Ses-Anlam İlişkisi Yinelemeler Tasarrufu Muşlu Şair Tahsin Saraç Örneği BAHAR SPRING SAYI NUMBER 17-SAYFA PAGE böğürtlen/ Dökük köprüler gibi çatırdayan bir yalnızlık 5, yaşadığı dönemin zihniyetinden ilerde bir dil anlayışı sahibidir. Yazmayı dile hizmet olarak nitelemiş (Saraç, 1964) sanatçı diğer ozanlar gibi duygu, düşünce ve sesi ardına takarak kullandığı ikilemelerdeki gibi gürül gürül, gök gök, yürek yürek hep güzelin peşinde olmuştur. Kendi tabiriyle O nun şiiri üç temel üzerine oturur: Yalnızlık, sevi, kavga. Bu üç öğe aslında birbirinin doğal olarak tamamlayıcısıdır. Sevi, bizi bir başkasına en çok yaklaştırır, ama onunla bir etmez, ergitip kaynaştırmaz; başka bir deyimle sevi, başkalarıyle aramızda o hep var olan duvarı biraz ya da en çok inceltir, o kadar, ama bütün bütün ortadan kaldırmaz. Kavga ise bir mutsuzluğun umudu gibidir. Ama omuz omuza dövüşürken bile yalnızız. Herkes içinde yapayalnız. (Binyazar, 1973: 353) şeklindedir. Bulgular Daha bir ballanır uyku Çocuklar kardeş oldu mu Barışır artık kurt, kuzu Düşler denizine doğru Mutluluk, bir yelken açar. Her yürek bir altın pınar, Daha bir ışıldar akarsu Kucaklaşır batıyla doğu, Ne açlık kalır, ne korku, Korudaki fidanlar gibi, Sevip sevip birbirini 5 Saraç, Tahsin (1969). Güneş Kavgası Yalnızlık sayfa

6 BAHAR SPRING 2018-SAYI NUMBER 17-SAYFA PAGE RABİA ŞENAY ŞİŞMAN Ses Varlığı Doğal dilde anlatımın tözü sestir. Şiirde anlatım tözü doğal dil içindeki sesin (ses malzemesi) farklı biçimlenmiş hâlidir (Bayat, 2010). Şöyle ki, aliterasyon ve asonans ile görülen ses varlığı diğer bir ifadeyle tekrar eden ses birim nitelikleri, şiirin armonik yapısını belirlemiştir. Bu belirleniş ile şiirin ses varlığına dayalı malzemenin bir kısmına ulaşılmış olur. Şiirde kullanılan ölçü, ses varlığının bir diğer görünümüdür ve Anlatım Biçimi ve Biçim Çözümleme başlıkları altında sunulmuştur. Şiirde ünlü ve ünsüz dağılımını gösteren tablo: Dizelerde toplam olarak 131 ünlü, 188 ünsüz vardır. Horata ünsüzlerin ağırlıklı olduğu şiirler için hareketli; ünlülerin hâkim olduğu şiirler için ise durağan tabirini kullanmıştır (1998). (Ses Birimi/Malzemesi Ġncelemesi) I. dörtlük A a i a a ı u u o u a a e o u u a ı ı a ı u u u o u a a e o u u 32: 10 (a)+11 (u)+4 (ı)+2 (e) +1 (i): Kalın ve geniş ünlü ağırlıkta II.dörtlük ü e e i i e o u u u u i e e a a e ü e i a ı ı a o u a a e o u u 32: 8 (e)+ 6 (a)+ 7 (u)+ 2 (ü)+ + 3 (o) + 4 (i): Kalın ve geniş ünlü ağırlıkta III.dörtlük A a i ı ı a a a u o u a a e o u u U a a ı a ı a o u o u a a e o u u 34: 13 (a) +9 (u) +5 (o) +4 (ı) +1 (i): Kalın ve geniş ünlü ağırlıkta IV. dörtlük E a ı a ı e o u O u a i i a a i i E i e i i i i i o u a a e o u u 33: 10 (i) +7 (a)+5 (e)+5 (u) +4 (o)+2 (ı): Kalın ve geniş ünlü ağırlıkta / 131 tane ünlü: I.dörtlük D h b r b l l n r y k Ç c k l r k r d ş l d m B r ş r t k k r t k z Ç c k l r k r d ş l d m 47: 11 (r) +10 (k)+ 8 (l)+7 (d) + 4 (Ģ) + 3 (b, c, ç, m): Ötümlü ünsüz ağırlıktadır. II.dörtlük D ş l r d n z n d ğ r M t l l k b r y l k n ç r H r y r k b r l t n p n r Ç c k l r k r d ş l d m 49: 10 (r) + 7 (l) +5 (d, k, n) + 2 (b, ç, m, ş, t, y): Ötümlü ünsüz ağırlıktadır. 122

7 Şiir Sanatında Ses-Anlam İlişkisi Yinelemeler Tasarrufu Muşlu Şair Tahsin Saraç Örneği BAHAR SPRING SAYI NUMBER 17-SAYFA PAGE III.dörtlük D h b r ş l d r k r s Ç c k l r k r d ş l d m K c k l ş r b t y l d ğ Ç c k l r k r d ş l d m 47: 8 (r) + 7 (d, k, l) + 4 (Ģ) + 3 (c) + 2 (b, ç, m): Ötümlü ünsüz ağırlıktadır. IV.dörtlük N ç l k k l r n k r k K r d k f d n l r g b S v p s v p b r b r n Ç c k l r k r d ş l d m 45: 8 (k, r) + 5 (l) + 4 (d, n) + 3 (b) + 2 (ç, p, s, v): Ötümlü ünsüz ağırlıktadır. /188 tane ünsüz Tablolarda görüldüğü üzere ses birim yinelemeleri açısından, ötümlü ünsüzler, ötümsüzlerden daha fazladır. Şiirde kullanılan kardeş, çocuk, sevgi gösterilenlerinin dizelerde kazandıkları şiirsel kimlik düşünüldüğünde sert, keskin, süreksiz değil yumuşak, ötümlü ve sürekli sesler aracılığıyla hafifleten, hoş duyarlılıkların sıralanmış olduğu düşünülmektedir. Ünsüzlerin Kullanım Sıklığına Göre ġiire BakıĢ Ünsüzler arasında en çok yinelenen seslerin başında /+lar, /-(I)r.gibi biçimleriyle: (37) /r/ kayıcı, narin duyguları hedefler; bu ses (30) /k/ sesiyle birleştiğinde çocuksu rahat bir hava yaratır; (27) /l/ sesi ise, 9 /m/, (9 )/ n/ sesleriyle beraber huzurun ve sükûnetin habercisi gibidir; (23) /d/ sesi, (10) /b/ sesiyle beraber yumuşak bir dinginliğin sağlayıcısıdır. Bütün bunlar, dizelerin hissettirmek istediği kardeşlik, çocuk olma, sevgi gibi temalara uygun özellikte duyarlılıklardır. Kullanım sıklığına göre sıraladığımızda geriye kalan diğer sesler ilgili belirlemeler şöyledir: (8) /ş/ sesi akıcı bir heyecan seli ve sürekli bir neşe yaratırken (8) /ç/ ve yumuşak yandaşı (6) /c/ ve (2) /t/, /p/ sesleriyle birlikte anlamı güçlendirip yükselen bir coşkuyu hazırlar. Ama bu /ş/, /ç/ gibi kuvvetli seslerin yarattığı coşku, (2) /s/, /y/, /v/ sesleriyle oluşan yumuşak bir lirizme ara ara kendini bırakır. Nakaratlar bir diğer ifadeyle söz dizimi tarzındaki yinelemeler dizelerdeki armonik yapıyı güçlendirir (Boztaş, 1994). Ezgiyi eser boyunca kuvvetle devam eden bir devinimle taşıyan seslerle kurulmuş.çocuklar kardeş oldu mu dizesi, ritmi tekdüzelikten kurtaran bir heyecanın şen sesidir. sevip sevip; ne ne..; bir, birbiri gibi ikilemeler ise söz konusu devinime ivme kazandıran diğer ses birimlerinden oluşur ve bu birimler içinde bulundukları bağlamın barındırdığı diğer seslerle bir arada iken hem ritim yüklenicisi işlevini görmekte, hem de sezdirilmek istenilen hareketlilik tasarımına işlerlik kazandırmaktadırlar. Çocuklar kardeş oldu mu yinelemesinin taşıdığı ç, ş inceltici ünsüzleri içinde bulunduğu bağlamdan aldığı izlenimle ferahlık, keyif gibi hoş, ince duyguları armonik yapının dokusuna işler. Coşku ritmi ç, ş ler ile yükselirken, /d/ ve m, u larla sada yükselişi yumuşak bir nefesle nihayetlendirilir. Zaten söz dizgesinin dörtlükler boyunca ç, c, k, l, r, k, r, d, ş, l, 123

8 BAHAR SPRING 2018-SAYI NUMBER 17-SAYFA PAGE RABİA ŞENAY ŞİŞMAN d, m biçiminde yinelenmesi şiirde işaret edilen imgeleri ortak bir duyuş etrafında birleştirme çabasındandır. Hem böylece tekrar desteğiyle belirginleşen ana duygu, okura müzikal bir havada hatırlatılmaktadır. Belki de Saraç ın bu ritme dayalı tekrardaki ısrarı, seslendiricisi olduğu iletinin unutulmaması dileğidir. Aynı zaman da bu yinelemelerde bulunan aliterasyon ve o, u, a, a, e, o, u, u asonanslar bütün diğer dizeler boyunca, sıkça tasarruf edilmiş başka seslerle pekiştirilmek istenen huzur, barış, mutluluk, çocuk ve kardeş gibi gösterilenlerin evrensel kimlikleri, yapılan göndermelerle şiirsel duyuş çerçevesinde sezdirilir. ġiirde Ölçü (Anlatım Biçimi): Biçim Çözümlemesi Çağdaş esinlerle yazılı şiir, ses ve biçimde halk şiiri geleneğinden kopmadan oluşturulmuştur. Şiirdeki dize sayısı, ölçü ve kafiye düzeni incelemeleriyle anlatım biçimi ve biçim çözümlemesine dönük verilere ulaşılmıştır. Sade bir dil gözetilmiştir. Kullanılan sesler günlük dilden farklı bir biçimleniş ile şiirsel yapıya kavuşturulur iken dörtlük dize sayısı seçilmiştir.. uyku Çocuklar kardeş oldu mu kuzu Çocuklar kardeş oldu mu doğru açar. pınar, ışıldar akarsu doğu, korku, gibi, birbirini 124

9 Şiir Sanatında Ses-Anlam İlişkisi Yinelemeler Tasarrufu Muşlu Şair Tahsin Saraç Örneği BAHAR SPRING SAYI NUMBER 17-SAYFA PAGE Uyku-kuzu-doğru-akarsu-doğu-korku; açar-pınar-ışıldar; gibi-birbirini kelimeleri günlük dil kullanımlarında geçerli olan ifadelerdir. Ama dörtlüklerdeki /u/,/u/,/u/,/a/, /r/, /a/, /r/, /u/, /u/, /u/, /i/, /i/ ve şeklindeki sıralanış ve /r/, /u/; a/, /r/ şeklindeki tekrar edişler sonucunda, farklı bir yapıya bürünen bu biçim birimler, ozana özel yaklaşımları taşıma özelliğiyle günlük dilden ayrılmış ve özge duyuşların aktarıcısı olmuştur. Çünkü seslerin akışına bağlı olarak yinelenen sesler, şiirsel yeni duyuşların habercisidir. Greimas (1977: 93), söylemin akışına bağlı olarak bildirimin giderek tükenmesi durumu, doğal dil için geçerlidir der ve bunun şiirsel söylemlerde tersine işlediğini belirtir. Şiirsel bildiride yineleme, bir bildirim eksilmesine yol açacak yerde, seçilmiş ve kapanmış içerikleri değerlendirir diye ekler. Yinelemeler söylemde kullanılmış malzemelere (ses varlığına) bir diğer ifadeyle töze dönüşür. Çağdaş ozanlardan olan Saraç, dörtlük ve heceden tamamıyla ayrılamamış, burada olduğu gibi bazen hece ve dörtlükle kurduğu dizelerle geçmişin ezgi kalıplarını günün zihniyetiyle güncellemek istemiştir. Söz konusu şiirdeki ses varlığının diğer görünümlerinden olan ölçü ile ilgili veriler şöyledir: Şiirde ritim sağlayıcı olan bu ahenk öğesi, şiirin büyük bir kısmında hecenin sekizli kalıbı ile ve barışır artık, kurt kuzu.. ; ne açlık kalır, ne korku ve sevip sevip birbirini biçimindeki duraklar olarak görülür. Dört ya da beş hecelik birimlerle kurulu ölçünün yarattığı akıcı ritimsel uyum, lirik duygularla düşünülmüş dizeler için uygundur. Böylece şiir, lirizmin sezdirildiği akıcı bir müzikaliteye sahip olmuştur. Şiirde kullanılan duraklar ezgiye dayalı vurgulamaları sağlarken şiirin genel havasını desteklemesi gerekir. Şöyle ki, yüklem vurgusu üzerinde olan geniş zaman biçim birimi /-Ir/, kendisinden sonra gelen ve ünlüyle başlayan kelimenin ilk hecesine ulanmaktadır. daha bir balla-nır uy-ku Burada dört hecelik birim sonrası var olan durak ile ulama oluşmaktadır. İsmin halleri vurguyu üzerine çektiğinden düşler denizine doğru denizine ismindeki /+e/ yönelme durumu şeklindeki biçim birimi vurguyu kendisine çeker. Nitekim durak da vurgudan bir önceki hecede şeklindedir. İsim tamlamalarında vurgu tamlayan üzerinde olduğu için de düşler kelimesindeki /+ler/ biçim birimi üzerinde bir vurgu hissedilir. Ölçü üç yerde değişir. Farklı olan dizeler: daha bir ışıldar akarsu ; kucaklaşır batıyla doğu ; korudaki fidanlar gibi şeklindedir. Çocuklar kardeş oldu mu... söz yinelemesinin ihtiva ettiği koşullu anlama rağmen içerdiği çocuk, kardeş kelimelerinin çağrışım gücüne dayanarak, taşıdığı seslerle ritme devamlılık kazandırmaktadır. Ayrıca burada ve şiirin genelinde hâkim olan /r/ sızıcı sesi, süreklilik beklentisini pekiştiren bir işlev üstlenmektedir. Kafiyeler hem isim hem fiil şeklindeki biçim birimlerledir: Yarım Kafiye: akarsu/ doğu; Tam kafiye: açar/ pınar tarzında Kafiye dizilimi çapraz uyku/ oldu mu/ kuzu/ oldu mu ve doğru/ açar/ pınar/ oldu mu sarmal düzendedir. 125

10 BAHAR SPRING 2018-SAYI NUMBER 17-SAYFA PAGE RABİA ŞENAY ŞİŞMAN Dize sonlarında kafiye biçiminde yapılan ve metin yinelemeleri (Özünlü, 2001: 126) başlığı altında değerlendirilen nakarat kısmının işlevi, metnin bütünlüğü içinde anlamsal bir uyum yaratmaktır (Küper, 1976: 128). Bu tarz yinelemeler, uyuma hizmetin yanı sıra tematik vurgu ve ritmik ezgi arasında eş değerlilik sağlamaktadır. oldu mu şeklindeki söz tekrarı bir anlamda dörtlüğün kafiye sesini de belirleyerek şiire, müzik benzeri melodik tını katar. çocuklar kardeş oldu mu /mu/ pekiştirme işlevindeki soru edatı vurguyu bir önceki heceye attığından /-du/ kip ekinin vurguyu üzerine çekmesi ritimde devamlılık sağlar. Bir oyun düşüncesiyle sesin sınırlarının zorlandığı bazı şiirlerinde şiirin ipek sesini yırtabilen Süreya nın (Özcan, 2002: 861) aksine, Saraç incelenen dizelerde sesin imkân sınırlarını aşmamayı ya da geleneksel tekrir sistemini yıpratmamayı tercih etmiş gibidir. Söz Varlığı Ġçerik Biçimi - Anlam Birim Çözümlemeleri Özdek ve töz genelde somut ve fiziksel varlıklara uygulanır. Ama mantıksal dil kuramları açısından soyut varlıklara da uygulanır: sese uygulandığı gibi anlama da uygulanır. Çünkü anlam ses gibi biçimlenebilen, kesitlenebilen, birim boyutları ve doğası belirlenebilen ve benzeri bir nesne durumunda kavranıp tespit edilebilendir (Yalçın, 1991: 73). İçerik biçimi ve içerik tözü arasında sıkı bir ilişki vardır. Bundan dolayı adı geçen şiirde, içerik biçimi (anlamsöz varlığı); içerik tözü (anlam birim açılımı) bir arada çözümlenmek istenmiştir. Çözümleme esnasında söz varlığı anlamsal boyutta ele alınmış; kelimelerin kazandıkları yeni kullanım değerlerine ulaşmak amaçlanmıştır. Eserde, çocuk-kardeş kelimeleri, barış-sevmek merkezinde birleştirilmiştir. Şiirin tözü bu çocuk, kardeş, barış, sevmek şeklindeki bildik unsurlardan oluşur. Bu unsurların barış-sevmek merkezinde birleşimleri günlük dilden ayrı, şiire özgü bir yapılaşmadır ve şiir içeriğinin biçimini oluşturur. İçerik tözü, içeriğin dile bağlı gösterimidir ve dil dışı bir gerçeklikten uzaktır (Bayat, 2010). Greimas a göre içerik tözüne (1983: 27) anlamlandırılan evren içinde zorunlu olarak yer alan bir sözlüksel anlam yardımıyla yaklaşılabilir. Kısaca ifade edecek olunursa, şiirdeki çocuk-kardeş ile barış-sevmek tarzındaki içerik tözü yani dil kaynaklı göstergelerin birleşimi ozanın duyuşuna özgü bir şiirsel biçimlendirmedir ve içeriğin biçimi olarak belirir. Şiirin genel bakışla içerik söz varlığı açılımı şu şekildedir. Gönderici Gönderge Öznesi (Etken- Edilgen) İleti (Gönderge) Benzetme unsurları ve benzetme yönleri Alıcı I.dörtlük Ozan Çocuklar, kurtkuzu; uyku (edilgen) Çocuklar kardeş gibi oldu mu (olunca) düşman dost olur, uykular huzur ile tat bulur. kurt kuzu: (Ezelî) düşman Okuyucu II.dörtlük Ozan Çocuklar, mutluluk, yürek Çocuklar kardeş gibi oldu mu (olunca), mutluluk uzak diyarlara gidebilecek yeterlilikte olur. Kardeşlikle her yürek saflığın ve kıymetli oluşun kaynağı olur. Mutluluk: Kaptan (İstiareaktarma yoluyla); yürek: Pınar, kaynak; altın: Kıymetli Okuyucu III.dörtlük Ozan Çocuklar, akarsu, batıdoğu Kardeşlikle, parlak akarsu (akış, hayat dinamizmi) daha da ışıltı kazanır; ayrı/farklı (ezelî rakip) kabul edilen batı ve doğu bir olur. Okuyucu IV.dörtlük Ozan Çocuklar, Çocuklar kardeş gibi oldu mu (olunca), sevgi Fidanlar gibi: Çocuklar (İstiare- Okuyucu 126

11 Şiir Sanatında Ses-Anlam İlişkisi Yinelemeler Tasarrufu Muşlu Şair Tahsin Saraç Örneği BAHAR SPRING SAYI NUMBER 17-SAYFA PAGE fidanlar herkesçe paylaşılır ve açlık ile korku biter; kardeşlik fidanlar gibi birbirine yakın ve sıkı bir biçimde olmadır. aktarma yoluyla) yakınlık (Birbirine yakın/sık durma, kardeşlik) Dizelerde kullanılan fiiller: ballanır, oldu mu, barışır, açar, ışıldar, kucaklaşır, kalır Fiillerde sezilen /r/ sızıcı sesinin kullanım sıklığı sese özgü akıcılıktan dolayı bir ritim katkısı sağlamanın yanında şiirde aşılanmaya çalışılan huzur, barış, kardeşlik, sevgi gibi duyarlılıkların daimîlik temennisine yapılmak istenilen atfı gerçekleştirir. Şiirde kullanılan isimler: uyku, kurt, kuzu, çocuklar, kardeş, mutluluk, düşler, deniz, akarsu, batı, doğu, açlık, korku, koru, fidanlar; bunlardan üç tanesi soyut (mutluluk, korku, düş) geri kalanlar somuttur. Somut isimlerin daha çok tercih edilir olması, hayalden çok hakikatin peşinde olma çabasındandır. İsim tamlamaları: düşler denizi Şiirde kullanılan sıfatlar: bir yelken, her yürek, bir altın pınar, korudaki fidanlar Şiirde kullanılan zarflar: daha, daha bir, artık Şiirde kullanılan edatlar: mu (soru edatı), ile ( batıyla bağlama edatı), gibi (benzerlik edatı); ne ne (olumsuzluk bildiren bağlama edatı) Şiirde kullanılan tamlamalar: Bir tanesi belirtisiz isim tamlaması diğer dört tanesi sıfat tamlamasıdır. Şiirde kullanılan cümleler: En çok iki dizede tamamlanan cümleler şiirin genel duygusunu anlamada bir kolaylık ve çabukluk yaratmaktadır. Fiilimsilerle kurulu yedi yan cümle ve toplamda yedi birleşik cümle vardır. Bir tanesi dışında her yürek bir altın pınar(dır), bütün cümleler fiil cümlesidir. Bu şiirin genel atmosferinde canlılığın ve neşenin yansıtılmak istenmesinden ötürüdür. oldu mu biçimindeki ifade, daha sonra getirilecek açıklayıcı düşünceyi hazırlayan, bir pekiştiricidir. Çağdaş şiir olması eser içeriğinde karmaşık söz oyunlarından çok yalın benzetmelere dayalı anlatım tarzının benimsenmesine yol açmıştır. TARTIġMA VE SONUÇ Şiir dili, iletişim için kullanılmış bir araç değildir. Bu dil, günlük söylemden aldığı gösterilenleri, özel düzenleme ve yapılandırmalarla yepyeni ses-anlam dizgeleri yaratmakta kullanır ve bilinen deyişler, ozan duyarlılığına hizmet eden dizilişler ile farklı oluşum ve içerik kazanırken ses, harf, hece gibi dil malzemeleri yeni baştan kurgulanır, estetik bir manzumenin birimleri hâline dönüşür. Yazıya konu olan, şiir çözümleme çalışması, dile dönük dikkatlerle ele alınmış ve şiire dair malzemeler ses ve söz varlığı biçimindeki iki ana başlık altında toplanırken ses birimi, anlatım biçimi, içerik biçimi ve içerik-anlam birimi katmanları da ikincil başlıkları oluşturmuştur. 127

12 BAHAR SPRING 2018-SAYI NUMBER 17-SAYFA PAGE RABİA ŞENAY ŞİŞMAN Dizelerde kardeşlik ana duygusunun etrafındaki çocuksu temizlik, mutluluk, barış ve sevgi duyguları insanlık kavramıyla ile beraber algılanan unsurlar olması sebebiyle bilhassa tercih edilmiş gibidir. Bu seçili kelimelerle şiirin genel çerçevesi belirlenmiş ve yaratılan kurmaca atmosfer şiirsel betimlemelerin izin verdiği canlandırmalarla gerçekleştirilmiştir. Şiirdeki kelimelerin vurgulanmış anlamlarıyla, bu kelimelerin oluşumundaki seslerin yansıttığı fonetik değerler arasındaki ilişki paralel düzeydedir. Olumlu duyarlılıkların lirizmi güçlü kılan akıcı seslerle dillendirilmesi; sade, yalın ve samimi söyleyişlerle verilmesi çocuk saflığının hedef seçilmesinden dolayıdır. Çocukların kardeş olmasının barış ve sevgi dolu bir dünyanın keşfini mümkün kılması, haklı olarak ozanı heyecanlandırmakta ve bu coşku seline okuyucuyu ortak etmek istemektedir. Tespit edilen sesler arasındaki /ç/ ve /ş/ gibi neşe çağrışımı taşıyan birimlerin olması tesadüfi değildir. Şiir boyunca dizeleri akıcı ve etkileyici kılmış olan söz dizimi ve söz takımları tarzındaki yinelemeler, duyarlılıklara odaklanma işlevini kolaylaştırmıştır. Bilindiği üzere şiirdeki kelimeler, bağlantılı oldukları diğer kelimeler nezdinde bir değer taşımaktadır. Dolayısıyla her gösterge, içinde bulunduğu bağlamla ilintili bir çağrışımı harekete geçirir. Özellikle yinelenmiş seslerle oluşturulan kümelenişler, bulunulan bağlam kaynaklı uyarıcıların da tesiriyle şiirdeki duygu ve coşku sürekliliğine hizmet ederken, ana duygu vurgusunu da pekiştirmiş olurlar. Ses ve anlam ekseninde oluşmuş bu incelemede, çok bilinen bir şiirden yola çıkılarak Saraç ın dil sistemine hâkim olma becerisi fonetik-semantik görünümleriyle verilmeye çalışılmıştır. Göstergeleri, günlük dilden apayrı bir kullanımla ve onların tüm ses ve çağrışım değerlerini bilen bir ustalıkla, estetik bir yapıda sunabilen Saraç, bu yeterliliği sayesinde dizelerinde peşinde olduğu duygu bütünlüğüne ulaşmasını bilmiştir. Şiirdeki ses-anlam ilişkisi, Saraç ın yaşatmak istediği kurmaca amaç ile örtüşmekte, bu da şiirinin duygu eksenli yapısını güçlü kılmaktadır. KAYNAKÇA Adıyaman, C. (2010) Türkçede Ses Ve Anlam İlişkisi Üzerine Bir İnceleme, III. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı, Aralık: İzmir. Aksan, D. (1995). Şiir dili ve Türk şiir dili, 6. Baskı, Ankara, Engin Yayınları Aksan, D. (1999). Halk şiirimizin gücü, Ankara, Bilgi Yayınları. Daşcıoğlu, Y. (2003). Cahit Zarifoğlu nun İşaret Çocukları kitabındaki şiirlerde, temel yapı tekniği olarak koşutluk ve yineleme, Cahit Zarifoğlu yürek safında bir şair, (Haz. Âlim Kahraman), İstanbul, Kaknüs Yayınları. Arslan N. (2010). Tahsin Saraç, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Nisan 2010, C. XCVIII, S: 700, s , Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları. Bayat, N. (2010). Şiirde anlatım ve içeriğin dilbilmsel boyutları, Cyprus (International University), Folklor/Edebiyat Dergisi, C. 16, sayı: 61 Binyazar, A. (1973). Direnmeler (Kitaplar-Tenkit) Ağustos, C. XXVIII, S. 263, sayfa Ankara, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi; ayrıca bkz.: (1969). Söyleşi, Varlık Dergisi, 128

13 Şiir Sanatında Ses-Anlam İlişkisi Yinelemeler Tasarrufu Muşlu Şair Tahsin Saraç Örneği BAHAR SPRING SAYI NUMBER 17-SAYFA PAGE Kasım, Sayı: 746, sayfa.14. İstanbul; Süreya C. (1973). Direnmeler- Tahsin Saraç (arka kapak, kitap tanıtım yazısı) İstanbul, Cem Yayınevi. Boztaş, İ. (1994 ). Metindilbilim Açısından Şiir, Dilbilim Araştırmaları Dergisi C. 5, sayfa , Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. Dilçin, C. (1991). Fuzûlî nin bir gazelinin şerhi ve yapısal yönden incelenmesi, Türkoloji Dergisi, C.9/ Sayı.1, sayfa , Ankara, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları. Durmuş, İsmail (2010). Şiir, Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 39, s , İstanbul, İSAM Yayınları. Hatiboğlu, V. (1981). Türk dilinde ikileme, II. Baskı. Ankara, TDK Tanıtma Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi. Hjelmslev, L. (1982). Anlatım ve içerik (M. Yalçın çev.), Sayı: 7, s , Yazko Çeviri. Horata, O. (1998). Necati Bey den Bakî ye döne döne, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi Sayı 7 (Güz 1998). Ankara, Ahmet Yesevi Üniversitesi Yayınları. Greimas, A. J.(1977). Yapısal dilbilim ve şiirbilim, (T. Yücel çev.), Yapısalcılık Özel Sayısı, Birikim Dergisi, Haziran-Temmuz Greimas, A. J.(1983). Structural semantics: An attempt at a method. (Daniele McDowell, Ronald Schleifer, Alan Velie, çev.), Lincoln ve London: University of Nebreska Press. Jakobson, R. (1982). Dilbilim ve yazınbilim, (A. Kocaman çev.), Sayı: 8, Eylül-Ekim. sayfa: , Yazko Çeviri. Kortantamer, T. (1993). Türk şiirinde ses konusu ve ses gelişmesinin devamlılığı üzerine genel bazı düşünceler I Eski Türk Edebiyatı- Makaleler, Ankara, Akçağ Yayınları, Köktürk Ş., Eyri S. (2013). Dilbilim ve göstergebilim: Ferdinand De Saussure ve göstergebilimi anlamak, Sakarya, Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Dergisi. Küper, C. (1976). Linguistische poetik, Verlag W. Kohlhammer. Stuttgart, Berlin Mainz. Deutschland. Özcan, T. (2002). Cemal Süreya nın şiirinde yinelemeler, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Ekim 2002, Sayı: 610, sayfa: Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları. Özünlü, Ü. (2001). Edebiyatta dil kullanımları, II. Baskı, İstanbul, Multilingual Yayınları Saussure, F. (1916). Cours de linguistque generale: genel dilbilim notları (B. Vardar çev.), İstanbul, Multilingual Yayınları. Tunalı, İ. (1971). Sanat ontolojisi, No: 1515, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. Uyguner, M. (1969). Güneş Kavgası, Tahsin Saraç; Kitap-Tenkit, Türk Dili Dergisi, Mart 1964, C. XIX Sayı: 210, sayfa: Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları. Yalçın, M.(1991). Töz ve biçim olarak şiir, Sombahar Dergisi, Kasım-Aralık. Sayı: 8, sayfa