KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ * SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARAP DİLİ VE BELAGATİ PROGRAMI ARAPÇA DA NÂSİH FİİLLER YÜKSEK LİSANS TEZİ MUSTAFA IRMAK

Transkript

1 KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ * SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI ARAP DİLİ VE BELAGATİ PROGRAMI ARAPÇA DA NÂSİH FİİLLER YÜKSEK LİSANS TEZİ MUSTAFA IRMAK EYLÜL 2006 TRABZON

2 KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ * SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI ARAP DİLİ VE BELAGATI PROGRAMI ARAPÇADA NÂSİH FİİLLER MUSTAFA IRMAK Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nce Bilim Uzmanı (Temel İslam Bilimleri) Unvanı Verilmesi İçin Kabul Edilen Tez dir. Tezin Enstitüye verildiği tarih : Tezin sözlü savunma tarihi : Tezin danışmanı Jüri üyesi Jüri üyesi : Yrd. Doç. Dr. İlyas KARSLI : Yrd. Doç. Dr. Ahmet İshak DEMİR : Doç. Dr. Ahmet KOÇ Enstitü müdürü : Prof. Dr. Osman PEHLİVAN Eylül 2006 TRABZON

3 0.SUNUŞ 00. Önsöz İnsanı diğer canlılardan ayıran pek çok özellik vardır. Kuşkusuz bu özelliklerin en mükemmeli, insana bir lütuf olarak verilmiş olan dil kabiliyetidir. Bu sayede insan, karşısındakine duygu ve düşüncelerini aktararak onunla iletişim kurabilmektedir. Dil kabiliyeti, ilk insandan bu yana işlerliğini koruduğu gibi, bundan sonra da onun ayırıcı vasfı olmaya devam edecektir. Arapça, İslâm ın doğuşundan önce sadece Arap yarımadasında konuşulan yerel bir dil iken, Kur ân-ı Kerim in bu dili konuşan Hz. Peygambere indirilmesiyle bir din dili hüviyeti kazanarak evrenselleşmiştir. İslâm ın ilk dönemlerinden itibaren Arap olmayan müslümanlar Kur ân-ı Kerim i daha iyi anlayabilmek için Arapça öğrenmeyi dinî bir görev kabul etmişler ve bu hususta büyük gayret sarfetmişlerdir. Arapçaya olan bu ilgi, bugün de sürmekte ve dünyanın her tarafında bu dil öğrenilmekte ve öğretilmektedir. Bir dili bilimsel anlamda öğrenebilmek için öncelikle o dilin gramerini öğrenmek gerektiği açıktır. Bu vesileyle incelediğimiz Arapçada Nâsih Fiiller isimli tezimiz, bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında dil ve Arapça ile ilgili kısa bilgiler alt yapı sadedinde sunulmuş ve asıl konulara hazırlık olarak nâsih fiil ve nâkıs fiil in tanımı yapılarak genel nitelikli bilgiler verilmiştir. Birinci bölümde kâne grubu, ikinci bölümde kâde grubu, üçüncü bölümde ise zanne grubu nda yer alan fiiller yapısal ve anlamsal özellikleri açısından incelenmiştir. Çalışmalarım esnasında yol gösteren hocam Yrd. Doç. Dr. İlyas KARSLI ya, değerli katkılarda bulunan Öğr. Gör. Dr. R. Resul SEVİNÇ e, jürimde yer alan Doç. Dr. Ahmet KOÇ ve Yrd. Doç. Dr. Ahmet İshak DEMİR e, teknik desteğinden yararlandığım Öğr. Gör. Dr. Cengiz BATUK a ve sıcak ilgilerinden dolayı Arş. Gör. Bayramali NAZIROĞLU ve Arş. Gör. Ümit ERKAN a teşekkür ederim. Rize, Ekim 2006 Mustafa IRMAK III

4 01. İçindekiler 0.SUNUŞ...III 00. Önsöz...III 01. İçindekiler... IV 02. Özet... VII 03. Summary...VIII 04. Kısaltmalar... IX GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM 1. GRUBU Genel Özellikler Şartlı Amel Etme Bakımından Grubu Çekim Bakımından آان Grubu ve Özellikleri Nâkıs Fiil Olarak Kullanılması Bileşik Zamanların Hikâye Tarzını Kurması Bileşik Zamanların Rivayet Tarzını Kurması Bileşik Zamanların Şart Tarzını Kurması İsimlerin Fiil Görevinde Kullanılmasını Sağlaması/Ek Fiil Çeşitli Kalıplarda ve Deyimlerde Yer Alması Tam Fiil Olarak Kullanılması ve Özellikleri Nâkıs Fiil Olarak Kullanılması İstisna Edatı Olarak Kullanılması...43

5 122. Çeşitli Kalıplarda Yer Alması Kullanıldığı Diğer Yerler ve Özellikleri Nâkıs Fiil Olarak Kullanılması Tam Fiil Olarak Kullanılması Anlamında Kullanılan Tam Fiiller vb. Fiiller Nâkıs Fiil Olarak Kullanılmaları Sürerlik Eylemi İfade Etmeleri Tam Fiil Olarak Kullanılmaları vb. Fiillerle Aynı Anlamda Kullanılan Tam Fiiller Diğer Nâkıs Fiiller , ve Fiilleri ve Fiilleri ve Özellikleri Grubunda İsim ve Haberin Özellikleri Birden Fazla Haber Almaları Haberin Başına Bazı Harf ve Edatların Gelmesi Grubunda Unsurlar Arasında Takdîm-Te hîr Grubunda Hazf Grubundaki Fiillerin Zâid Olması...84 İKİNCİ BÖLÜM 2. GRUBU Genel Özellikler Yaklaşma Fiilleri Yapı Bakımından Yaklaşma Fiilleri...95 V

6 211. Anlam Bakımından Yaklaşma Fiilleri Ümit/Recâ Fiilleri Yapı Bakımından Recâ Fiilleri Anlam Bakımından Recâ Fiilleri Başlama Fiilleri Yapı Bakımından Başlama Fiilleri Anlam Bakımından Başlama Fiilleri ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. GRUBU Ef âl-i Kulûb ve Genel Özellikleri Yapı Bakımından Ef âl-i Kulûb Amel Etmeleri/İ mâl Amel Etmemeleri/İlgâ Amelin Askıda Kalması/Ta lîk İlgâ ve Ta lîk Arasındaki Farklar Anlam Bakımından Ef âl-i Kulûb Zan Fiilleri Bilgi Fiilleri Ef âl-i Tahvîl SONUÇ VE DEĞERLENDİRME YARARLANILAN KAYNAKLAR a.kitaplar b. Makale ve Bildiriler ÖZGEÇMİŞ VI

7 02. Özet Arapçada Nâsih Fiiller isimli çalışmamız bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde kâne grubu yapısal ve anlamsal özellikleri açısından incelenmiştir. İkinci bölümde, kâde grubu yapısal ve anlamsal özellikleri açısından incelenmiştir. Üçüncü bölümde zanne grubu yapısal ve anlamsal özellikleri açısından incelenmiştir. Sonuç bölümünde ise çalışmada ulaşılan sonuçlar ve önemli görülen bazı noktalar vurgulanmıştır. VII

8 03. Summary Our study namely Nâsih Verbs in Arabic Language, has consisted of an introduction and three chapters. In the first chapter, we have dealt with Kanah and her sisters from the point of view of morphology and semantics. In the second chapter we have dealt with kadah and her sisters from the point of view of morphology and semantics. In the third chapter we have dealt zanna and her sisters from the point of view of morphology and semantics. In the conclusion, we have emphasized the main results and important points we have reached. VIII

9 04. Kısaltmalar a.e. : Aynı eser a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale a.mlf. : Aynı müellif AÜFEF : Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi AÜİFD : Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi a.y. : Aynı yer b. : Bin, ibn bk. : Bakınız c. : Cilt DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, ed. : Editör İFAV : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı KTÜ : Karadeniz Teknik Üniversitesi m. : Milâdî nr. : Numara nşr. : Neşreden s. : Sayfa sy. : Sayı SÜFEFD : Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi SÜİFD : Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi trc. : Tercüme eden ts. : Tarihsiz vb. : Ve benzeri v. dğr. : Ve diğerleri ys. : Basım yeri yok IX

10 GİRİŞ İnsanın insan olmasını sağlayan ve onu diğer canlılardan ayıran temel özelliklerin başında düşünme ve konuşma kabiliyetleri gelir. İnsan bu özellikleri sayesinde diğer canlılara ve doğaya hükmedebilmiştir. Belirli bir düzen içinde düşünebilme ve bu düşünceleri diğerleriyle paylaşma arzusu, dil denilen soyut iletişim sistemiyle olabilmektedir. Bundan dolayıdır ki dil, toplumların iletişim aracı olmuştur. Bu iletişim aracını kullanmak ve ondan yararlanmak teknolojik ya da bilimsel olarak gelişmiş olmaya ya da olmamaya bağlı değildir. En ilkel şartlarda yaşayan toplumun bir dili olduğu gibi, bilgi çağını yaşayan bir toplumun da dili vardır 1. Dil, düşüncelerin iletimi için sözün kullanımına dayanan özel bir toplumsal kurum olarak değerlendirilebilir 2. Ulusların kültürünün de aynası olan dil, insanın ve uygarlığın en önemli belirtisi ve aracıdır 3. Dil, insanın evrene bakışını, onu bütün ve parçalar olarak algılama biçimini belirlemekte, en azından bunun için önemli katkıda bulunmaktadır 4. Arapça, 14 asırdır kelimeleri, terkipleri ve grameriyle, olduğu gibi kalabilmiş, yaşayan tek dünya dilidir 5. Fasih Arapça ve diğer Arap lehçeleri denilen dil, büyük dil grupları içinde Sâmî dilleri denilen grubun bir dalıdır 6. Sâmî dilleri deyince akla Arap yarımadasının güney kesimine yerleşmiş olan kavimlerin lehçeleri gelir. Arapça, Habeşçe ile beraber Güneybatı Sâmî Diller grubunu oluşturmaktadır 7. Arapça, Sâmî dillerin en genci ve genel olarak aslına en yakın olanıdır. Ayrıca coğrafî durum ve çöl hayatının yeknesak benzerliği bakımından da tıpkı Araplar gibi, bazı hallerde V. Doğan Günay, Dil ve İletişim, İstanbul, 2004, s. 9. Jean Perrot, Dilbilim, trc. Emel Ergun, İstanbul, 1998, s. 9. Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, Ankara, 1995, s. 13. Muhammed Âbid, el-câbirî, Arap-İslam Aklının Oluşumu, trc. İbrahim Akbaba, İstanbul, 2000, s. 76. a.y. Mustafâ Sâdık er-râfi î, Târîhu âdâbi l- Arab, Beyrût, 1974, I, 74; Mehmed Fehmî, Târîh-i edebiyat-ı Arabiyye, İstanbul, 1913, s. 79; Cevâd Alî, el-mufassal fî târihi l- Arab kable l-islâm, Bağdâd, 1993, VIII, 525; Hannâ el-fâhûrî, el-câmi fi târihi l-edebi l- Arabî, Beyrût, 1986, I, 49. er-râfi î, a.y.; Ahmet Subhi Furat, Arap Edebiyatı Tarihi, İstanbul, 1996, I,

11 2 ilk Sâmî karakterini korumuş ve diğer Sâmî toplulukların dillerinden daha fazla yayılmıştır 8. Din, semâvî olsun beşerî olsun, ona inanan toplumun dilinde derin izler bırakan en güçlü motiflerden biridir 9. Arapça, İslam ın yayılmaya başladığı ilk yıllardan itibaren bütün İslam toplumlarınca önemsendiği gibi, müslüman Türk milletinin de önem verdiği bir dil olmuştur. Arap dilinin bu denli ilgi görmesi, onun salt bir dil olma özelliğinin ötesinde, müslümanların temel metinlerinin bu dille yazılmasından ve bir kısım ibadetlerini bu dilden bağımsız yapamayışlarından, başka bir ifadeyle, bu dilin bir din dili olmasından kaynaklanmaktadır. Nitekim bu dilin kazandığı dinî boyut, onun önemini daha da artırmış ve onu yüzyıllarca kendi toplumu dışındaki halkların da ilgi odağı haline getirmiştir 10. İlk Arap dili çalışmalarının başlamasına neden olan en önemli faktörler, şüphesiz, Kur ân ın doğru okunması ve Arapların yabancı milletlerle karışması sonucunda büyük bir yaygınlık kazanan lahn 11 olayıdır. Nahiv sayesinde dil bozulmaktan, Kur ân da okunmasındaki hatalardan ve manâlarının tahrif edilmesinden korunmuş, mevâlînin bir yandan Kur ân, bir yandan da ilim ve anlaşma dili olan Arapçayı öğrenmeleri kolaylaşmıştır 12. Arap grameri, kelimelerin yapılarından bahseden sarf ilmi ve bu kelimelerin cümle dizisi halindeyken özelliklerini anlatan nahiv ilmi olmak üzere ikiye ayrılır 13. Sarf ve nahiv ilmi başlangıçta iç içe girmiş bir ilim iken sonraları birbirinden ayrılmış ve bağımsız birer ilim dalı olarak tahsil edilmeye başlanmıştır Kenan Demirayak-Ahmet Savran, Arap Edebiyatı Tarihi: Cahiliye Dönemi, Erzurum, 1993, s. 6. Hilmî Halîl, el-muvelled fi l- Arabiyye, Beyrût, 1985, s. 34. Yakup Civelek, Arap Dilinde İ rab Olgusu, Ankara, 2003, s. 7; Furat, Arap Edebiyatı Tarihi, I, 45. Lahn: Dilde ve kıraatte hata yapmak demektir. Buna göre, kelimelerin yapısında ve i râbında hata etmeye lahn denildiği gibi, Kur ân okurken, harflerin zât ve sıfatlarında hata yapmaya ve yapılan hatalara da lahn denir. Bk. Abdurrahman Çetin, Lahn, DİA, XXVII, s. 55. Selami Bakırcı-Kenan Demirayak, Arap Dili Grameri Tarihi, Erzurum, 2001, s. 29. Ignace Goldziher, Arap Dili Mektepleri, çev. Süleyman Tülücü, AÜİFD, IX, 330. Nihad M. Çetin, Arabistan (Dil), DİA, III, s. 296.

12 3 Arapçada Nâsih Fiiller isimli tezimiz bir gramer çalışmasıdır. Bu konunun seçilmesindeki amaç, hem şahsî gelişimi sağlamak hem de Arap gramerini detaylı bir şekilde öğrenmek isteyenlerin, nâsih fiiller hakkında bilgiye daha kolay ulaşmalarını sağlamaya yardımcı olmaktır. Bir gramer konusu olması ve şahsî katkının sınırlılığı dolayısıyla tezin metodu, konunun tespit ve tasvirinden ibarettir. Arapçanın pek çok millet tarafından benimsenmesi, bu dilin doğal olarak, diğer dillerle kıyaslanmayacak kadar geniş inceleme ve tahlillere tâbi tutulması sonucunu doğurmuştur. Bu anlamda Arapçanın, üzerine felsefe bina edilen ve farklı ekoller tarafından temsil edilebilmiş tek dünya dili olduğu söylenebilir. Bu durum pek çok olumlu yönüyle beraber, bazı olumsuz yönleri de bünyesinde barındırmaktadır. Bu durumun tezimize yönelik olumsuz tarafı ise, konumuzla ilgili gramer tahlillerinin hepsini bu çalışmanın sınırları içerisinde ifade etmenin imkânsızlığıdır. Esasında bu ağır ve detaylı gramatik tahliller, bugünkü Arapça öğrenicileri için çok büyük bir anlam da ifade etmemektedir. Dilin tartışılmadık yönünü bırakmayan ve hemen her meselede bir ihtilafa rastlanan bu konulara bu sebepten dolayı yer verilmemiştir. Ancak bu tahlillerden hepten de uzak durulmamış, sadece ihtiyaca cevap olacak kadar bilgi verilmeye çalışılmıştır. Çalışma bir Arapça gramer çalışması olduğu için temel kaynaklarını klasik Arap dili eserleri oluşturmaktadır. Bu bağlamda, ilk olması itibariyle Sîbeveyhi nin (ö.180/796) el- Kitâb ından başlamak üzere, son dönemlerde yazılan nahiv kaynaklarına varıncaya kadar başlıca eserler taranmış ve bir eski-yeni sentezi yapılmaya çalışılmıştır. Burada işlenenler fiil ve netice itibariyle kelime olduklarından dolayı sözlüklere de sıklıkla başvurulmuştur. Tezin muhtevası, işlenen konuların daha iyi anlaşılmasını sağlamak için bol örnek sunmayı gerektirmektedir. İncelenen fiiller, yapısal ve anlamsal özellikleri açısından ele alınmış ve örnekler çerçevesinde konunun pekiştirilmesi amaçlanmıştır. Bu örnekler seçilirken, temel kaynak olması itibariyle Kur ân-ı Kerim e özellikle müracaat edilmiştir. Bu da pek çok ayetin kullanılması sonucunu doğurmuştur. Yine konuya uygun şiirlerden de azımsanmayacak miktarda örnek sunulmuştur. Şairlerin ismi tespit edilebildiği sürece zikredilmiş, anonim olanlar ise şair ismi zikretmeden verilmiştir. Bunların dışında günlük dilden örneklere de sıkça yer verilmiştir. Ancak hacmi artırma endişesinden dolayı, örnek sayısının mecbur kalınmadıkça ikiyi geçmemesine dikkat edilmiştir.

13 4 Asıl konuya geçmeden önce konuyla ilgili temel bazı kavram ve hususlara değinmekte yarar vardır. Nâsih Fiiller: Bilindiği gibi Arapçada cümle, temel olarak isim cümlesi ve fiil cümlesi olarak iki kısımda incelenmektedir. Fiil cümlesinin ögeleri; fiil, fâil ve mef ûl olmak üzere üç, isim cümlesinin temel ögeleri ise mübteda ve haber olmak üzere iki tanedir. Konumuz olan nâsih fiiller ise doğrudan isim cümlesiyle ilgilidir. Arapçada, isim cümlesinin önüne gelip, mübteda ve haberin konumunu ve i râb yapısını değiştiren unsurlara nevâsih denmektedir. Nevâsih de fiiller ve harfler olmak üzere iki kısımda incelenmektedir 15. Bizim konumuz sadece fiillerdir. Nâsih fiiller grubu, آاد grubu ve ظن grubu olmak üzere üç kısımdan oluşmaktadır. İlk iki kısım kendi arasında bir bütün oluşturmakta ve nâkıs fiiller olarak isimlendirilmektedir. Bu üç grubun hepsinden birer i râb örneği sunmak suretiyle cümleye etkilerini şu şekilde göstermek mümkündür: 1. Ahmet öğrenciydi. : İsmini ref, haberini nasb eden nâsih/nâkıs mâzî fiildir. Fetha üzere mebnîdir. : nin ismidir. Merfû dur. Ref alâmeti zâhir zammedir. : nin haberidir. Mansûbdur. Nasb alâmeti zâhir fethadır. 2. Hırsız neredeyse kaçmak üzere. : İsmini ref, haberini nasb eden nâsih/nâkıs mâzî fiildir. Fetha üzere mebnîdir. : nin ismidir. Merfû dur. Ref alâmeti zâhir zammedir. : Merfû bir muzâri fiildir. Fâili gizli bir zamirdir ve olarak takdir edilir. Cümle olarak nin haberi olduğu için mahallen mansûbdur. 15 Abbâs Hasan, en-nahvu l-vâfî, Mısır, 1966, I, 543.

14 5 3. Kurtuluşun yakın olduğunu sandım. : İki mef ûl alan nâsih bir fiildir. Harekeli ref zamiri bitiştiği için sükûn üzere mebnîdir. zamiri de ismi olduğundan merfû dur. : nâsih fiilinin birinci mef ûlüdür. Mansûbdur. Nasb alâmeti zâhir fethadır. : nâsih fiilinin ikinci mef ûlüdür. Mansûbdur. Nasb alâmeti zâhir fethadır. Yukarıda ilk iki grubun ortak adının nâkıs fiiller olduğu zikredilmişti. Kaynaklarda bu başlık terimleşmiş ve böylece kullanılır olmuştur. Dolayısıyla tezimizde ilk iki grupta yer alan fiilleri incelerken bu ismi kullanmayı tercih ettik. Bu bağlamda, nâkıs fiil kavramı hakkında da temel bazı bilgiler sunmak yararlı olacaktır. Nâkıs Fiiller: Tam fiillerin 16 aksine, manâsı sırf merfû bir isim zikretmekle tamamlanmayan ve bir mansûb habere ihtiyaç duyan fiillere nâkıs fiiller denir 17. Meselâ,. Soğuk şiddetliydi. Bu cümle. Soğuk şiddetlidir şeklindeki isim cümlesinin önüne nâkıs fiil getirmekle elde edilmiştir. Burada kelimesi nâkıs fiilin ismi olarak merfû, kelimesi ise nâkıs fiilin haberi olarak mansûbdur. Nâkıs fiiller isim cümlesinin önüne gelerek mübtedayı isimleri olarak ref, haberi de kendi haberleri olarak nasbederler. Yine isim cümlesinin önüne gelmekle onun isnadını sınırlı bir zaman ve durumla kayıtlarlar. Meselâ, Öğrenci çalışkandır. Öğrenci çalışkan değildir gibi Tam Fiil: Merfû bir isim zikretmekle manâsı tamamlanan ve bir mansûba ihtiyaç duymayan fiildir. Sîbeveyhi ve cumhura göre, tamlıktan maksat eylem ve zaman bildirmesidir. Bk. Muhammed Hassân eş- Şurrâb, Mu cemu ş-şevâridi n-nahviyye ve l-fevâidi l-luğaviyye, Dimaşk, 1990, s. 88. eş-şurrâb, a.g.e., s. 446; Muhammed Husnî el-muğâlise, en-nahvu ş-şâfî, Beyrût, 1991, s Bir de sarf yönünden sonu illet harfi ile biten ve بدا gibi nâkıs fiiller vardır ki, onların bu konuyla alakası yoktur. Hasan Akdağ, Arap Dilinde Edatlar, Tekin Kitabevi, ys., ts., s. 50. Reşîd eş-şertûnî, Mebâdiu l- Arabiyye, Dersaâdet, ts., IV, 208; Mustafâ el-galâyînî, Câmi u d-durûsi l- Arabiyye, Beyrût, 1983, II, 275; Muhammed el-antâkî, el-minhâc fi l-kavâ id ve l-i râb, Beyrût, 1985,

15 6 Bu fiillerin neden ismini ref, haberini nasb ettiğine dair bir soruya şöyle cevap verilebilir. Bunlar netice itibariyle fiil olduklarından, kendilerinden sonra gelecek unsurların da diğer fiillerden sonra gelen unsurların tâbi olduğu kurallara tâbi olması gerekir. Eğer bu fonksiyonları yok sayılırsa, atıf olmaksızın kendilerinden sonra iki merfû isim gelmiş olur ki bu da tam fiillerde benzeri görülmeyen bir durumdur. Dolayısıyla bu iki isimden birinin merfû yapılarak fâile benzetilmesi, diğerinin de nasbedilerek mef ûle benzetilmesi gerekir 19. Nâkıs fiillerin neden bu isimle anıldıkları konusunda çeşitli görüşler serdedilmiştir. a. Yaygın olan görüşe göre, tanımından da anlaşılacağı gibi, merfû larıyla yetinmeyip mansûb bir habere ihtiyaç duymaları bu isimlendirmenin temelini teşkil etmektedir. Bunlarda zaman vardır, fakat eylem yoktur. Bu nedenle tam fiillerdekinin aksine anlamları merfû isimleriyle tamamlanmaz. Meselâ, gibi tam bir fiili cümlesinde kullandığımız zaman kelimesiyle birlikte manâ tamamlanmış olur. Çocuk sevindi. Fakat denildiği zaman her ne kadar Hava idi diye eksik bir manâ ifade etse de ikinci ismini, yani mansûbunu almadıkça ne olup ne olmadığı belli değildir. Manâ eksik kalır. b. Diğer bir görüşe göre ise bu fiiller, bir eylem bildirmediklerinden dolayı bu ismi almışlardır 20. c. es-sâmarrâî, bu babda yer alan fiillerin nâkıs fiil olarak isimlendirilmesinin doğru olmadığını savunmaktadır. Ona göre, şayet bu fiiller, mansûb isme duyduğu ihtiyaçtan dolayı böyle adlandırılmışsa müteaddî fiiller de manânın tamamlanması için mansûba ihtiyaç duyarlar. Dolayısıyla onlar nâkıs olarak değerlendirilmezken bu grubun böyle değerlendirilmesi doğru değildir ve bu isim rasgele seçilmiştir s. 41; Antuvân ed-dahdâh, Mu cemu kavâ idi l-luğati l- Arabiyye, nşr. Corc Mitrî Abdulmesîh, Beyrût, 1989, s Muhammed b. Abdullâh el-varrâk, İlelu n-nahv, er-riyâd, 1999, s Celâleddîn es-suyûtî, el-eşbâh ve n-nezâir fi n-nahv, Beyrût, 1985, III, 329; Abbâs Hasan, en-nahvu lvâfî, I, 544 ( 3 nr. lı dipnot); Yusuf Uralgiray, Arabça İlk ve İleri Dilbilgisi, er-riyâd, 1986, I, 183. İbrâhîm es-sâmarrâî, el-fi lu zemenuh ve ebniyetuh, Beyrût, 1986, s. 56.

16 7 Nâkıs fiillerin çoğu, mâzî, muzâri, masdar ve emir sıygalarıyla isim cümleleri üzerinde aynı etkiyi gösterir. Meselâ,. Çalışkan sevinçli oluyor,. Edepli ol ve. Çalışkan olman senin için daha hayırlıdır gibi. Fakat nâkıs fiilin masdarı ismine izafe edildiğinde lâfzen mecrûr, mahallen merfû olur. Meselâ,. Kardeşinin kaprisli olmasına şaşırdım gibi 22. Nâkıs fiiller hakkında, masdara delalet etmedikleri fikrinden hareketle fiil-harf tartışması çokça cereyan etmiştir. Bu konudaki görüşleri şöyle özetleyebiliriz: a. Çoğunluk tarafından kabul gören, zamir ve müenneslik tâ sı alabilmeleri ve pek çoğunun çekimlenebilmesinden hareketle bunların fiil olduklarıdır 23. İbn Ya îş (ö.643/1245), fiil olarak değerlendirilmelerini gerektiren bir diğer yön daha zikretmektedir. O da fiillerin aldığı, ve gibi edatları bu fiillerin de almasıdır 24. b. el-enbârî (ö.577/1181), bir masdara, yani eyleme delalet etmediklerinden dolayı bu grubun fiil değil harf olduğunu zikretmiştir 25. c. Diğer taraftan nâkıs fiillerin çoğunluğunun eksik çekimli olmasını, de olduğu gibi zâid olarak kullanılabilmelerini ve fiilin başına gelmelerini gerekçe göstererek edat olarak değerlendirilmeleri gerektiğini ileri sürenler de olmuştur. Buna karşın nâsih fiillerin bir diğer grubu olan grubu, hem çekimli hem de müteaddî ve lâzım olarak kullanılabilmeleri açısından edat sayılmamıştır 26. Bütün bu tartışmalar neticesinde nâkıs fiillerin hem mansûba ihtiyaç duymaları hem de oluş bildirmeyip yalnızca zaman ifade etmeleri açısından nâkıs olduklarını söylemek mümkündür Bahâuddîn Abdullâh İbn Akîl, Şerhu İbn Akîl alâ Elfiyyeti İbn Mâlik, ys., 1962, I, 234; eş-şertûnî, Mebâdiu l- Arabiyye, IV, 29; el-galâyînî, Câmi, II, 279; Uralgiray, Arabça Dilbilgisi, I, 178. Ebu l-berekât el-enbârî, Esrâru l- Arabiyye, nşr. Fahr Sâlih Kudâre, Beyrût, 1995, s. 85. Ebu l-bekâ el- Ukberî, el-lubâb fî ileli l-binâ ve l-i râb, Beyrût 1995, s. 164 (1 nr. lı dipnot). el-enbârî, a.g.e., s. 55; es-sâmarrâî, el-fi lu zemenuh, s. 55. Temmâm Hassân, el-luğatu l- Arabiyye; ma nâhâ ve mebnâhâ, Mısır, 1985, s el-muğâlise, en-nahvu ş-şâfî, s. 192; es-sâmarrâî, el-fi lu zemenuh, s. 54.

17 8 Nâkıs fiillerin genel olarak grubu ve grubu olmak üzere iki kısımda değerlendirildiğini zikretmiştik. Kaynaklardaki tam ifadesi ise ve şeklindedir 28. Tezin ilk iki bölümünü bu fiil grupları oluşturmaktadır. Üçüncü bölümde ise nâsih fiillerin üçüncü kısmı olan grubu incelenecektir. 28 kız kardeş kelimesinin bu fiiller için kullanılması istiâre-i musarraha türünden bir edebi sanattır. Bk. Ahmed b. Ahmed es-sucâ î, Hâşiye ala Şerhi Katri n-nedâ ve belli s-sadâ, el-kâhire, 1939, s. 68. İstiâre-i Musarraha: Türkçede açık istiare denilen bu tür, rükünleri içerisinde sadece müşebbehun bih (kendisine benzetilen) zikredilmiş olan istiâredir. Hikmet Akdemir, Belâgat Terimleri Ansiklopedisi, İzmir, 1999, s Burada da kendisine benzetilen olarak sadece آان ve آاد zikredilmiş, benzeyen konumundaki diğer fiiller zikredilmemiştir.

18 BİRİNCİ BÖLÜM 1. GRUBU Bu grubun en bilinenleri ل ي س olmak üzere on üç fiildir. anlamında kullanılabilen tam fiiller ve anlamındaki fiili de bunlara eklenebilir 29. Bu fiillerin ye izafe edilmesi, nin grubun temel fiili olmasından dolayıdır. Nahiv bilginleri, bu fiilin kullanım alanının geniş olması ve diğer fiillerden daha yaygın olarak kullanılması gibi sebeplerden dolayı grubun bu isimle anıldığını zikretmişlerdir 30. Sîbeveyhi yalnızca,, ve yi zikretmiş, kalanlarından ise ve bunlara benzeyen, diğer habere muhtaç fiiller diye söz etmiştir 31. Dolayısıyla bu konuda kesin bir sayı vermek mümkün görünmemektedir. Bazen, gibi birçok tam fiil de nâkıs fiil manâsı içerebilmektedir 32. Bu fiillere ilerleyen bölümlerde temas edilecektir. Bu fiillerden özellikle, almaktadır Genel Özellikler ve Arapçada en çok kullanılan fiiller arasında yer grubunda yer alan fiillerin tamamında ortak olarak değerlendirilebilecek hususlar vardır. Bu özelliklerin en önemlileri şunlardır: Abbâs Hasan, en-nahvu l-vâfî, I, 545. el- Ukberî, el-lubâb, I, ; es-suyûtî, el-eşbâh, III, 118; es-sucâ î, Hâşiye, s. 68. Abdurrahmân el-câmî, el-fevâidu z-ziyâiyye, İstanbul, 1882, s Ebu l-kâsım Mahmûd b. Umer ez-zemahşerî, el-mufassal fî ilmi l-luğa, Beyrût, 1990, s. 314; el-câmî, a.y. Nusreddin Bolelli, Arapça İmlâ Kuralları, İstanbul, 1999, s. 325.

19 10 1. İsimlerinin şibh-i cümle olmaması ve amellerinin mâzî fiille sınırlı olmayıp, diğer türevlerini de kapsaması. 2. İsimlerinin kendilerinden sonra gelmesi kaydıyla amel etmeleri. 3. Haberlerinin inşâî cümle 34 olmaması. Meselâ,. şeklinde bir kullanım doğru olmaz. İnşâî cümlenin talebî ya da gayr-i talebî olması arasında ise fark yoktur. Talebî olan bu cümlenin yanı sıra gayr-i talebî olan. cümlesi de bu anlamda doğru bir kullanım değildir 35. Çünkü bu fiiller, geçmiş zamanda gerçekleşen bir vasıflanmayı ifade ederler. Haberin inşâî olması, vasıflanmanın mâzî zamanda gerçekleşmesine zıttır. Bu durumda cümlenin sonu ve başı birbirine uymamaktadır İsim ve haberin birlikte zikredilmiş olması. İkisinin birlikte hazfedilmesi ya da dışındakilerde birinin hazfedilmesi kesinlikle doğru değildir. Umumiyet bildiren nekre olduğunda haberlerinin hazfi câizdir. Fakat bu hususta nin kendine has özellikleri vardır. İlerleyen kısımlarda bu konuya değinilecektir. 5. İsimleri soru anlamı içerdiğinde, haberlerinin kendilerinin önüne geçememesi. Meselâ, ya da şeklinde bir kullanım doğru değildir. Çünkü ve olumsuzluk bildiren iki harftir. Bulundukları her cümlenin başında yer alırlar. Dolayısıyla herhangi bir unsurun onların önüne geçirilmesi doğru değildir İnşâî Cümle: Yalana ve doğruya ihtimali olmayan sözdür. Meselâ. Misafirine ikramda bulun cümlesinin doğru veya yalan olma ihtimali yoktur. İnşâ cümlesi talebî ve gayr-i talebî olmak üzere ikiye ayrılır. Talebî cümle, söylendiği esnada kendisiyle bir istekte bulunulan sözdür. Gayr-i talebî cümle ise, söylendiği esnada kendisiyle bir istekte bulunulmayan sözdür. Celâleddîn Muhammed el-kazvînî, el- Îzâh fî ulûmi l-belâğa, nşr. Şeyh Behîc Gazâvî, Beyrût, 1993, s. 130; Akdemir, Belâgat Terimleri, s es-suyûtî, Hem u l-hevâmi fî şerhi Cem i l-cevâmi, nşr. Abdusselâm Muhammed Hârûn- Abdul âl Sâlim Mekrem, el-kâhire, 2001, II, 72; Abbâs Hasan, en-nahvu l-vâfî, I, 546. Muhammed b. Alî es-sabbân, Hâşiyetu s-sabbân alâ Şerhi l-eşmûnî alâ Elfiyyeti İbn Mâlik, el- Kâhire, 1918, I, 226.

20 11 6. Eğer fiillerin önünde masdariyye sı varsa bu durumda bu fiillerin önüne hiçbir şey geçemez. Çünkü masdariyye sı sadru l-kelâm 37 olduğundan önüne başka bir unsur kabul etmez. 7. dışındakilerin haberlerinin mâzî fiil cümlesi olmaması 38. Bir diğer mesele de haberin, nâkıs fiilin isminden ve tâbilerinden biliniyor olmamasıdır. Mübtedanın haberinde de bu şart geçerlidir. Meselâ,. ya da. şeklinde bir kullanım doğru değildir Şartlı Amel Etme Bakımından Grubu grubunda yer alan fiillerden bir kısmının amel etmesi için bir takım şartlar gerekmektedir. Bu açıdan bu fiiller iki kısımda incelenmektedir: a. Şartlı Amel Edenler: ve fiillerinin amel etmesi için önlerine lâfzen veya takdiren bir olumsuzluk edatının gelmesi gerekmektedir. Nehy/yasaklama ve dua da olumsuzluğa benzer kabul edilmekte ve bu fiillerin amel etmesi için kullanılabilmektedir. Meselâ,. Zeyd hâlâ ayaktadır cümlesinde harfi lafzî bir olumsuzluk edatıdır.. Musa bize dönünceye kadar, ona ibadet etmeye devam edeceğiz dediler 40 ayetinde de gibi olumsuzluk bildiren bir edatla kullanılmıştır.. Dediler ki: Vallahi sen, Yusuf u ana ana hasta olacaksın yahut öleceksin 41 ayetinde ise takdir şeklindedir.. Allah ı anmayı unutma cümlesinde nehy/yasaklama bildiren لا kullanılmıştır Bazı kelimeler ister mübteda ister haber isterse mef ûl vb. konumda olsun cümlenin başında bulunurlar ve cümlenin diğer unsurları hiçbir şekilde bunların önüne geçemez. Sadru l-kelam olarak isimlendirilen bu lafızlar; soru isimleri, şart isimleri, taaccub sı, haberiyye, i آم zamir-i şa n, başlangıç lâm ına bitişmiş olan ve haberine fâ bitişmiş mevsûlden oluşur. Bk. Muhammed el-aşkar, Mu cemu ulûmi l-luğati l- Arabiyye, Beyrût, 1995, s Abbâs Hasan, en-nahvu l-vâfî, I, 547. a.e., I, 546. Tâhâ 20/91.

21 12 Dua edatları olarak da ve edatları kullanılır. Bu eklerin muhatap için dua etme anlamı barındırması gerekir.. Başarı her yerde rehberin olsun.. Her türlü hileye karşı Allah sana yardım etsin! Dua ifade eden harfi hem mâzî hem de muzâri için kullanılabilirken, edatı yalnızca muzâride kullanılabilmektedir 43. fiili şartlı kullanılıyorsa da onu bu hususta diğerlerinden ayıran bir incelik bulunmaktadır. Bu fiilin de amel edebilmesi için önüne harfini alması zorunludur. Fakat bu, diğerlerinden farklı olarak olumsuzluk sı değil, masdariyye zarfiyye sıdır. Meselâ,. Yaşadığım sürece bana namazı ve zekâtı emretti 44 ayetinde olduğu gibi. b. Şartsız Amel Edenler: Grubun geri kalan kısmı, amel etmek için herhangi bir şarta ihtiyaç duymamaktadır 45. gerekmez. fiilinin zaten kendisi olumsuzluk bildirdiği için olumsuzluk edatı alması ليس harfi de masdariyyedir ve masdariyyenin önüne olumsuzluk ما nin مادام önündeki getirilmez Yûsuf 12/85. İbn Hişâm el-ensârî, Şerhu Şuzûri z-zeheb, nşr. M. Muhyiddîn Abdulhamîd, ys., ts., s. 184; İbn Akîl, Şerh, I, 228; Abdulğanî ed-dakr, Mu cemu l-kavâ idi l- Arabiyye fî n-nahv ve t-tasrîf, Dimaşk, 1993, s İbn Hişâm el-ensârî, Şerhu Katri n-nedâ ve belli s-sadâ, nşr. M. Muhyiddîn Abdulhamîd, ys., ts., s. 128; Abbâs Hasan, en-nahvu l-vâfî, I, 562 (2 nr. lı dipnot). Meryem 19/31. İbn Hişâm, Şerhu Şuzûri z-zeheb, s. 184; İbn Akîl, a.g.e., I, 228; el-muğâlise, en-nahvu ş-şâfî, s İbn Usfûr el-işbîlî, Şerhu Cumeli z-zeccâcî, Beyrût, 1999, I, Abbâs Hasan şartsız amel edenler diye ayrılan kısmın da kendi içerisinde bazı şartlar ihtiva ettiği ve bunları ihmal etmenin doğru olmadığı fikrinden hareketle bu ayırımın sağlıklı olmadığı görüşündedir. Abbâs Hasan, en-nahvu l-vâfî, I, 567.

22 Çekim Bakımından Grubu a. Mâzîden Başka Çekimi Olmayanlar: Bunlar ve olmak üzere iki tanedir. nin bu kısımda yer aldığı konusunda ittifak varken, fiilini bu gruba sokanlar el-ferrâ ve müteahhirûn âlimlerinin büyük kısmıdır. gibi kullanımlar, nâkıs fiil olan den değil, tam fiil olan den türemektedirler 47. b. Eksik Çekimli Olanlar: İstimrar (devamlılık) fiilleri de denen ve fiillerinin oluşturduğu bu grubun, sadece mâzî, muzâri ve ism-i fâil kullanımları vardır. Emir ve masdarları kullanılmaz. Mütekaddimûn âlimlerinden, muzârisi olduğu gerekçesiyle yi de bu gruba dâhil edenler olmuştur. c. Tam Çekimli Olanlar: Mâzî, muzâri, emir çekimleri yapılabilen, masdar ve ism-i fâil formları kullanılabilen fiillerdir. Yukarıda sayılan fiillerin dışında kalan ve ve olmak üzere sayıları yedi olan fiillerdir 48. Abbâs Hasan ism-i mef ûllerinin türemediği gerekçesiyle bu fiilleri, tam çekimliye benzeyen fiiller olarak değerlendirmektedir ve Özellikleri fiilinin masdarı -bu konuda tartışmaların varlığına rağmen-, ve olarak gelir. Meselâ bir şiirde şöyle geçmektedir: Genç, ancak cömert ve akıllı davranarak kavminin efendisi olur. Öyle olman ise, sana kolay bir şeydir (Tavîl) Abbâs Hasan, en-nahvu l-vâfî, I, 567; el-muğâlise, en-nahvu ş-şâfî, s Mustafâ el-hâşimî, el-kavâ idu l-esâsî li l-luğati l- Arabiyye, nşr. Muhammed Ahmed Kâsım, Beyrût, 1998, s. 144 (3 nr. lı dipnot); Îmîl Bedî -Mîşâl Âsî, el-mu cemu l-mufassal fî l-luğa ve l-edeb, Beyrût, 1987, II, Abbâs Hasan, a.g.e., I, 568. İbn Akîl, Şerh, I, 234; Îmîl Bedî Ya kûb, Mevsû atu n-nahv ve s-sarf ve l-i rab, Beyrût, 1991, s. 541.

23 14 Nâkıs masdar bir zamire ya da başka bir mebnîye izafe edildiği zaman, o zamirin i râbda iki yeri vardır. Yakın olan mahal, izafetle mecrûr kabul edilmesidir. Uzak olan mahal ise, nâkıs masdarın ismi olmasından ötürü merfû olmasıdır. nin masdarının bir zamire izafe edilebilmesi mümkün ise de çoğunlukla isme izafe edilir. Meselâ,. Kişinin muttaki olması kendisi için daha hayırlıdır cümlesindeki kelimesi, muzâfun ileyh olduğu için lâfzen mecrûrdur. Nâkıs masdarın ismi olduğundan ötürü de mahallen merfû dur 51. Bu fiilin ism-i fâili, ism-i mef ûlü ise dür 52. Vezni şeklindedir. el-kisâî (ö. 189/804) olduğunu söylese de bu görüş pek kabul görmemiştir. Karşı çıkanlar nin ism-i fâilinin şeklinde olduğunu, şayet vezninden olsaydı, ism-i fâilinin kalıbında gelmesi gerektiğini zikretmişlerdir 53. nin muzâri sıygasının önüne cezmeden bir edat geldiğinde nûn dan önceki vâv hazfedilir. Meselâ,. Kötülüğe yardım edenlerden olmadım örneğinde görüldüğü gibi. Burada meczûm fiilin aslı şeklindeydi. Vâv sakin, nûn da edatından dolayı meczûm olduğundan, iki sakin harf peş peşe gelmiş oldu. Bunu gidermek için vücûben vâv hazfedildi. Yine nin nûn u; fiilin meczûm muzâri olması, kendisinden sonra sakin bir harf bulunmaması ve muttasıl bir zamirin bitişmemesi gibi şartları taşıdığında tahfif kabilinden olmak üzere hazfedilebilir el-galâyînî, Câmi, II, 280. el-halîl b. Ahmed el-ferâhidî, Kitâbu l- Ayn, nşr. Mehdî el-mahzûmî-ibrâhîm es-sâmarrâî, Beyrût, 1988, V, 410; İbn Manzûr, Lisânu l- Arab, el-kâhire, 1308, XIII, 365; İbrâhîm Mustafâ v. dğr., el- Mu cemu l-vasît, İstanbul, 1986, II, 805. Bu konuda uzun tartışmalar cereyan etmiş ve Ebû Alî el-fârisî gibi âlimler ism-i mef ûlün türemeyeceğini zikretmişlerdir. Konuyla ilgili farklı görüş ve tartışmalar için bk. Sîbeveyhi, el-kitâb, nşr. Abdusselâm Muhammed Hârûn, el-kâhire, 1988, I, 21; İbn Usfûr, Şerhu Cumeli z-zeccâcî, I, 392; İbn Hişâm el-ensârî, Evdahu l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik, Beyrût, 1966, I, 167; İbn Akîl, Şerh, I, 232; es-sabbân, Hâşiye, I, 230; el-galâyînî, a.g.e., II, 279; ed-dakr, Mu cem, s. 365; ed-dahdâh, Mu cem, s. 7; Îmîl Bedî, Mevsû atu n-nahv, s. 542; el-muğâlise, en-nahvu ş-şâfî, s es-suyûtî, Hem u l-hevâmi, II, 78.

24 15 Meselâ,. Bu, bir topluluk iyi gidişini değiştirmedikçe Allah ın da ona verdiği nimeti değiştirici olmaması sebebiyledir 54 ayetinde bu şartları taşıdığından hazfedilmiştir. ve kullanımları muzâri formunda olmadığından, kullanımı da meczûm olmadığından, hazf gerçekleşmemiştir. Meczûm muzâri olması da hazf için tek başına yeterli değildir. Örneğin,. Kitap ehlinden ve müşriklerden inkâr edenler küfürlerinden vazgeçecek değillerdi 55 ayetinde de nûn dan sonra sakin bir harf gelmesi sebebiyle hazfedilmemiştir 56. Her sakin harf gelişinde hazfedilemeyeceği de söylenemez. Meselâ, İyiliğe nankörlük eden olmadım gibi Eğer bu, o (Deccâl) ise sen ona asla bir şey yapamazsın, eğer o değilse bunu öldürmede sana bir hayır yoktur 58 hadisinde de muttasıl bir zamir bitiştiğinden dolayı, hazf için gerekli şartlar eksik kalmıştır 59. Yine,. Ben bir fahişe de olmadım 60 ayetinde ifadenin aslı idi ve vâv hazfedildi. Burada hazf vâcib iken nûn un hazfı câizdir 61. Nadiren de olsa, kendisinden sonra sakin bir harf gelmesine rağmen, nûn un hazfedilişine rastlanabilmektedir. Meselâ şu beyit buna bir örnektir. Ayna güzelliği(mi) göstermiş olmasa da aslanın yüzünü göstermiştir (Tavîl) el-enfâl 8/53. el-beyyine 93/1. İbn Hişâm, Şerhu Şuzûri z-zeheb, s. 188; Mehmed Zihnî, el-muktedab, İstanbul ts., s Abbâs Hasan, en-nahvu l-vâfî, I, 588. el-buhârî, Cenâiz 80, Cihâd 178; Müslim, Fiten 95; et-tirmizî, Fiten 63. İbn Hişâm, Şerhu Şuzûri z-zeheb, s. 188; a. mlf. Şerhu Katri n-nedâ, s. 138; es-sucâ î, Hâşiye, s. 75. Meryem 19/20. İbn Hişâm, Şerhu Katri n-nedâ, s eş-şurrâb, Mu cem, s. 450; Alî Rızâ, el-merci fi l-luğati l- Arabiyye, Beyrût, ts., I, 255.

25 Nâkıs Fiil Olarak Kullanılması fiili, isminin haberinin manâsıyla vasıflanışını ifade eder. Kullanıldığı sıyga da bu آان vasıflanmanın zamanını gösterir. Meselâ,. Çocuk koşuyordu cümlesinde çocuğa koşma eylemi nispet edilmektedir. nin آان mâzî olarak kullanılışı da bu nispetin geçmiş zamana ait olduğunu göstermektedir. Aynı cümle. Çocuk koşuyor şeklinde ifade edildiğinde muzâri fiil sıygası olduğundan, koşma eyleminin şimdiki zamanda gerçekleşmekte olduğu ya da gelecek zamanda gerçekleşeceği ifade edilmiş olmaktadır.. Koşar ol/koş şeklindeki bir kullanımda da muhatabın gelecek zamanda sorumlu olmakla vasıflandığı bir koşma işleminden söz edilmiş olmaktadır 63. Bu fiilin Türkçe karşılığı idi şeklindedir. -idi fiilinin Türkçede başka çekimi olmadığı için nin diğer çekimlerine karşılık, olmak masdarından olur, ol şeklinde kullanılır 64. bir yönüyle, grubun diğer fiillerinden ayrılmaktadır. O da nin kesintiye uğramışlık ifade ederken, diğerlerinin kesintiye uğramamış durumları ifade etmesidir. Örneğin,. Zeyd zengin oldu denildiğinde, haber verme anında Zeyd in zenginliği söz konusudur. Zenginlik kesintiye uğramamıştır. Fakat aynı cümle. Zeyd zengin idi şeklinde ifade edildiğinde, konuşma anında Zeyd in zengin olmadığı ifade edilmiş olmaktadır 65. Yine,. Şehirde dokuz grup vardı 66 ayetinde de bu anlamda kullanılmıştır 67. nâkıs fiil olarak kullanıldığında yukarıda zikredilen temel anlamı dışında şu anlam özelliklerine sahiptir Abbâs Hasan, en-nahvu l-vâfî, I, 589. Akdağ, Edatlar, s. 331; Emrullah İşler-Musa Yıldız, Arapça Çeviri Kılavuzu, Ankara, 2000, s Ebu l-bekâ el-kefevî, Kulliyâtu Ebi l-bekâ, Beyrût, 1993, s. 747; es-suyûtî, el-eşbâh, IV, 33. en-neml 27/48. Ebu l-fidâ Alî el-eyyûbî, Kitâbu l-kunnâşi fî fenneyi n-nahv ve s-sarf, nşr. Riyâd b. Hasen el-havvâm, Beyrût, 2000, II, 39.

26 17 a. anlamında kullanılması: Bazen gibi amel eder bir halden diğer bir hale dönüşümü ifade eder. Meselâ,. Su dondu ve buz oldu gibi. Aşağıdaki ayetlerde de bu anlamda kullanılmıştır 68.. Dağlar yürütülür, seraba dönüşür(olur) 69.. O zaman gök yarılır da erimiş yağ gibi kıpkırmızı olur 70. b. Şimdiki zaman ifade etmesi: Aşağıdaki ayetlerde fiili şimdiki zaman ifade etmektedir 71.. Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz 72.. Daha beşikte çocuk olan birisiyle nasıl konuşuruz dediler 73. Çünkü Hz. Meryem in muhatapları, kendilerine kucağındaki bebeği işaret eden Meryem e, o anda beşikte bulunan çocukla nasıl konuşacaklarını sormuşlardı 74. c. Gelecek zaman ifade etmesi:. Onlar da adaklarını yerine getirirler ve kötülüğü yaygın bir günden korkarlar 75 gibi 76. Görüldüğü gibi burada fiili kelimesine izafe edilmiştir. Burada den maksat hesapların görüleceği Ahiret günüdür. Bunun da gelecek zamanla ilgili bir konu olduğunda şüphe yoktur. Dolayısıyla de gelecek zaman ifade etmiş olmaktadır Ebu l-bekâ, Kulliyât, s. 748; Abbâs Hasan, en-nahvu l-vâfî, I, 548 (5 nr. lı dipnot). en-nebe 78/20. er-rahmân 55/37. Ebu l-bekâ, a.y.; İbrâhîm Mustafâ, el-mu cem, II, 805; Bu ayette صار anlamında kullanıldığı da söylenmektedir. Bk. İbn Manzûr, Lisânu l- Arab, XIII, 367. Âl-i İmrân 3/110. Meryem 19/29. Ebû Ubeyde el-musennâ, Mecâzu l-kur ân, nşr. Fuâd Sezgin, Beyrût, 1981, II, 7. el-insân 76/7. İbn Manzûr, a.g.e., XIII, 368; Ebu l-bekâ, a.y.

27 18 Ebû Ubeyde (ö.210/825), hem mâzî hem de gelecek zaman ifade ettiği gerekçesinden hareketle nin آان ezdâddan olduğunu zikretmiştir 77. d. Haberi ism-i fâil kalıbında bir kelime olduğunda, şimdiki veya geniş zamanın hikâyesini anlatması.. Kaza olduğunda caddede yürüyordum.. Evden dönüyorlardı 78. e. Haberinin ism-i mef ûl olması durumunda, şimdiki zamanın edilgen/meçhûl hikâyesini ifade etmesi. Meselâ,. Öğrenci iyi davranışla tanınıyordu gibi 79. f. kalıbı Türkçedeki -mış oluyor anlamında, geçmiş hali karşılamaktadır 80.. Böylelikle, hak kavramındaki özellik unsurunu belirtmiş oluyor.. Böylece, hayranlarıma yenilerini katmış oluyorum. Aynı anlamın olumsuz şekli kalıbıyla ifade edilir. Meselâ,. Henüz okumuş değil ve. Ödevleri henüz yazmış değiliz gibi 81. g., zamanla kayıtlı olmayan Yüce Allah a nispet edildiğinde, bütün zamanları içine alan ve aynı zamanda şimdiki zamanı da kapsayan bir geniş zaman ifade etmektedir. Meselâ,. Rabbin her şeye kâdirdir 82. Allah affedendir, Muhammed b. Kâsım el-enbârî, Kitâbu l-ezdâd, nşr. Ebu l-fadl İbrâhîm, Beyrût, 1991, s. 60. Enes er-rifâ î, el-mu în fî kavâ idi l-luğati l-incilîziyye, Dimaşk, 1986, s. 23; Vecdi Akyüz, Arapçada Fiil Kipleri ve Yardımcıları, İstanbul, 1996, s Akyüz, a.g.e., s Akyüz, Arapçada Fiil Zamanları, İstanbul, 1995, s Akyüz, a.g.e., s el-furkân 25/54.

28 19 bağışlayandır 83 ayetlerinde görüldüğü gibi. Bu tür pek çok ayette, yüce Allah a nispet edildiğinden, sadece geçmiş zaman değil, aksine zamansızlık denilebilecek şekilde bütün zamanları içine alan bir anlam taşır 84. Buna binaen bütün zâtî sıfatlar ile birlikte kullanılmaktadır 85. Ebû Ubeyde bu konuda başka bir görüş ortaya atmış ve bu tür ayetlerde geçen, yi آان Allah a geçmiş zaman isnad etme endişesinden olsa gerek, zâid kabul etmiştir. Bu durumda ona göre. ayeti. demektir. Fakat bu görüşün doğru olmadığı söylenmiştir 86. Yine bu fiil, şer î bir hükmü ya da devamlılığı ifade eden bir farzı anlatırken de geçmiş zaman ifade etmez. Meselâ,. Çünkü namaz müminlere belirli vakitlerde farz kılınmıştır 87 devam edecektir 88. ayetinde böyledir. Namaz farz kılınmıştır ve farz olmaya h. Bazen, bir türe müteallik olan bir vasfı ve bu vasfın o türün ayrılmaz bir parçası olduğunu ve nadiren ayrıldığını anlatmak için kullanılır. Meselâ,. Gerçekten insan nankördür 89 ve. İnsan çok şeyde tartışmacıdır 90 ayetlerinde nankörlüğün ve tartışmacılığın, insanın ayrılmaz bir parçası olduğu vurgulanmaktadır. Yine,. Zaten şeytan, insanı yüzüstü bırakır 91 ayetinde de insanı yalnız el-ahzâb 33/5, 59, 73; el-feth 48/14. Kâsım b. el-huseyn el-havârizmî, Şerhu l-mufassal fî sun ati l-i râb, nşr. Abdurrahmân b. Suleymân el- Useymîn, Beyrût, 1990, III, 289; İbn Manzûr, Lisânu l- Arab, XIII, 367; Ebu l-bekâ, Kulliyât, s. 748; ed-dakr, Mu cem, s. 367; Abbâs Hasan, en-nahvu l-vâfî, I, 549. Ebu l-bekâ, a.y. el-enbârî, el-ezdâd, s en-nisâ 4/103. el-hâşimî, el-kavâ id, s. 143 (155 nr. lı dipnot). el-isrâ 17/67. el-kehf 18/54. el-furkân 25/29.

29 20 ve yardımcısız bırakmanın, şeytanın ayrılmaz bir niteliği olduğu ifade edilmiş olmaktadır 92. i. Muzâri fiilin, merfû uyla birlikte grubunun haberlerinde yer alması durumunda geçmiş zaman, daha doğrusu Türkçedeki şimdiki zamanın hikâyesi manâsını ifade ettiği söylenebilir 93. Nâkıs fiillerden grubu mâzî olmak kaydıyla, haberleri muzâri ile başlayan fiil cümlesi olduğunda, nâkıs fiille haberinde yer alan bu fiilin, başka bir karine bulunmadığı müddetçe, zamanlarının uyuşması bakımından ikisinin de aynı zamanı ifade etmesi gerekmektedir. Bu bakımdan haberinde yer alan muzâri fiil, geçmiş zaman ifade eder. Örneğin,. Zeyd kalkıyordu ve. Serçe ötüyordu Bu örneklerde ve fiilleri, lafız olarak muzari olmakla beraber, manâ olarak geçmiş zamana delalet etmektedirler Bileşik Zamanların Hikâye Tarzını Kurması, bütün fiil zamanlarının genellikle olumlu, bazen de olumsuz hikayesini, -idi anlamında, kurmaya yarar; birleşik fiil zamanı oluşturur 95. Bütün bileşik zamanların soru şekillerinde أ soru edatı tercih edilir. Ayrıca bütün bileşik zamanlarda fâil nâkıs fiillerden hemen sonra söylenmelidir. Bu gibi durumlarda, öznenin sayısı ne olursa olsun, nâkıs fiil tekil olarak gelmelidir. Esas fiil ise, sayı ve cinsiyet yönlerinden kendinden önce gelen fâile uymalıdır 96. nin bütün bileşik zamanların hikâye tarzını kurması, kalıp ve örnekleriyle birlikte şu şekilde gösterilebilir. a. : Meselâ,. Öğrenci ödevi yazdıydı ve. Dün bir elma yediydim örneklerinde de görüldüğü gibi bu kalıp, geçmişte olup bitmiş olayları hikâye tarzında anlatır Râğıb el-isfahânî, Mufredâtu elfâzi l-kur ân, Dimaşk, 1997, s Reşit Özbalıkçı, Arapçada Zaman Açısından Fiiller, s Abbâs Hasan, en-nahvu l-vâfî, I, 546. Akyüz, Arapçada Fiil Kipleri, s. 90. a.mlf., Arapçada Fiil Zamanları, s. 55. a. mlf., Arapçada Fiil Kipleri, s. 91; Hasan Akdağ, Arap Dilinde Fiiller, Konya, ts., s. 52.

30 21 Olumsuz Yapısı: Bu kalıbın olumsuz yapısını elde etmek için başına harfi ya da kalıbı getirilir.. Ali, babasıyla birlikte oyun alanına gitmediydi.. Seni dün okulda görmediydim. Nadiren de olsa şeklinde kullanımına da rastlanabilmektedir. Yazmadıydı gibi 98. Bu kalıp Türkçedeki görülen/-di li geçmiş zamanın hikâye tarzını karşılar. Türkçede bu yapı, -di li geçmiş zaman kipine -ydı eki getirilerek yapılır. Gel-di-ydi gibi 99. b. : Bir iş veya oluşun uzak geçmişte olduğunu veya geçmişte olan iş veya oluşlardan birinin diğerinden önce gerçekleştiğini bildirir.. Annem yemeği pişirmişti.. Evi iyi temizlemiştiniz. Yine,. Ambulans gelmeden ölmüştü örneğinde ölme durumunun, ambulansın gelişinden önce gerçekleştiği ifade edilmiş olmaktadır 100. Olumsuz Yapısı: Bu zamanın olumsuz formu ya da kalıbıyla elde edilir 101. Aşağıdaki örnekler, her iki kalıba sunulmuş birer örnektir.. Öğrenciler sınıfa girmemişti Akyüz, Arapçada Fiil Zamanları, s Haydar Ediskun, Türk Dilbilgisi, İstanbul, 1996, s. 196; Mehmet Hengirmen, Türkçe Dilbilgisi, Ankara, 1998, s Akyüz, Arapçada Fiil Kipleri, s. 93; Akdağ, Arap Dilinde Fiiller, s. 53; er-rifâ î, el-mu în, s. 48; İşler- Yıldız, Çeviri Kılavuzu, s. 74; Emrullah İşler, Arapça ve Türkçede Zamanlar -Karşıtsal Çözümleme-, Nüsha, sy. 8, s. 59 Kemâl Bedrî, Nizâmu z-zemen fî l-luğateyni l- Arabiyye ve l-incilîziyye, er-riyâd, 1985, s Akyüz, Arapçada Fiil Kipleri, s. 77.

31 22. Arkadaşım dün okula gelmemişti. Bu kalıbın Türkçedeki karşılığı duyulan/-miş li geçmiş zamanın hikâyesidir ve -miş li zamana -di eki getirilerek yapılır. Gelmiş-ti, okumuş-tu gibi 102. Ancak Arapçada -di li ve - miş li geçmiş zaman ayırımı olmadığından kalıbı, yerine göre her iki anlamda da kullanılabilmektedir. Meselâ, verdiği ödevi yazdıydı/yazmıştı denilebilir Öğrenci, öğretmenin kendisine c. : Bu kalıp bir iş veya oluşun geçmişte tamamlandığını, tekrarlandığını ve bir süre devam ettiğinini bildirir.. Yağmur her gün yağıyordu.. Kız kardeşim sofrayı hazırlamada anneme yardımcı oluyordu gibi. Yine,. Burada oturuyordum örneğinde de geçmişte bir süre devam edip tamamlanan bir eylem ifade edilmiş olmaktadır 104. Olumsuz Yapısı: Bu bileşik zamanın olumsuz yapısı ya da kalıplarından herhangi biriyle ifade edilebilir 105. Aşağıda bu kalıplardan her birerine yönelik örnekler sunulmuştur.. Onları gördüklerinde radyo dinlemiyorlardı.. Annesi odaya girdiğinde, kızı odayı süpürmüyordu Ediskun, Türk Dilbilgisi, s. 197; Hengirmen, Türkçe Dilbilgisi, s R. Resul Sevinç, Arap Dilinde Cümle Yapısı ve Biçimi (basılmamış doktora tezi), Erzurum, 2004, s er-rifâ î, el-mu în, s. 23; Akyüz, Arapçada Fiil Zamanları, s. 252; a.mlf., Arapçada Fiil Kipleri, s. 96; İşler, Arapça ve Türkçede Zamanlar, s. 59; Kemâl Bedrî, Nizâmu z-zemen, s Akyüz, Arapçada Fiil Zamanları, s ; Kemâl Bedrî, Nizâmu z-zemen, s. 169.

32 23. Ben kahvaltımı yaparken kız kardeşim ödevini yazmıyordu. Soru Tarzı: Yine, Ailen havaalanı caddesinde oturmuyor muydu? ve Amcan tavuk yemeyi sevmiyor muydu? örneklerinde de şimdiki zamanın hikâyesinin olumsuz soru tarzı elde edilmiştir 106. Bu kalıp Türkçedeki şimdiki zamanın hikâye tarzını karşılar ve Türkçede geçmişte görülen, şimdiki zamanla ilgili bir eylemi anlatmak için şimdiki zaman -yor ekine -du eki getirilmektedir. Geliyor-du gibi 107. Türkçede geniş zamanın hikâyesi diye adlandırılan ve geniş zaman ekine -di getirilmekle yapılan tarz Arapçada yine bu kalıpla ifade edilir. Çünkü Arapçada muzâri fiil yerine göre şimdiki zamandan gelecek zamana dek uzanan geniş bir zaman dilimini anlatma imkânı vermektedir. Meselâ,. Onlara gelen her peygamberle alay ederlerdi 108 ayetinde bu tür bir kullanım söz konusudur 109. ف ع ل fiilinden sonra araya bir zaman cümlesi girdiğinde, kalıbındaki yerine kalıbı konulabilir Eve döndüğümde televizyon seyrederdim.. Seni çarşıda gördüğümde seninle konuşmak isterdim. d. : Meselâ,. Okuldan geç çıkacaktık ve. Her akşam dersleri tekrarlayacaklardı örneklerinde bu kalıp kullanılmıştır Akyüz, Arapçada Fiil Zamanları, s. 186, 256. Ediskun, Türk Dilbilgisi, s. 195; Hengirmen, Türkçe Dilbilgisi, s ez-zuhrûf 43/7. Sevinç, Arapçada Cümle Yapısı, s Akyüz, a.g.e., s. 254; İşler-Yıldız, Çeviri Kılavuzu, s. 76. Akyüz, a.g.e., 283; Neclâ Yasdıman, Adım Adım Kur ân Dili, İzmir, 2003, s. 287; İşler-Yıldız, a.g.e., s. 77.

33 24 Olumsuz Yapısı: Meselâ,. Kız kardeşin oturma odasını temizlemeyecekti örneğinde olumsuz yapısı kullanılmıştır. Bu yapı ayrıca muzâri fiili kalıbında kullanarak da elde edilebilir. Meselâ,. Dün ödevimi yazmayacaktım gibi 112. Soru Yapısı: Bu elmayı yiyecek miydin? cümlesinde olumlu, Amcam hasta karısını ziyarete gitmeyecek miydi? cümlesinde de olumsuz soru yapısı kullanılmıştır 113. Bu tarz bazen, muzâri fiilin başına muzâri kalıptaki bir nâkıs fiil getirmekle de elde edilebilir. Meselâ,. İnkâr edenler Kur ân-ı işittiklerinde neredeyse seni gözleriyle yere devireceklerdi 114 örneğinde, başında fiili bulunan fiili gelecek zamanı hikâye tarzında anlatmaktadır 115. Bu yapı Türkçedeki gelecek zamanın hikâye yapısını karşılamaktadır. Türkçede, geçmişte görülen gelecek zamanla ilgili eylemi şimdi anlatmak için gelecek zaman -ecek ekine -di eki getirilir. Gidecek-ti, yazacak-tınız gibi 116. e. / : Bu kalıp Türkçedeki dilek/şart kipinin hikâye tarzının Arapça karşılığıdır Sigarayı bıraksaydın, sana bir armağan verirdim.. Koşsaydım otobüse yetişecektim.. Evlerin en dayanıksızı örümceğin yuvasıdır. Keşke bunu bilseler 118 ayetinde ise muzâri fiil kullanılmıştır Akyüz, Arapçada Fiil Zamanları, s Akyüz, a.g.e., s el-kalem 68/51. Sevinç, Arapçada Cümle Yapısı, s Ediskun, Türk Dilbilgisi, s Akyüz, Arapçada Fiil Kipleri, 101; Akdağ, Arap Dilinde Fiiller, s. 57.

34 25 Bazen düşebilir. Meselâ,. Vaktinde gelseydi, treni kaçırmazdı örneğinde görüldüğü gibi 119. edilir. Olumsuz Yapısı: Kalıbın olumsuz yapısı, fiilin başına olumsuzluk edatı getirilerek elde. Sizi ziyaret etmeseydim, kütüphaneye gidecektim.. Okuldan erken çıkmasaydık, eve geç varırdık. f. : Kalıpta sadece esas fiil şahıslara göre çekilir diğerleri kişilere göre değişmezler, çekimsizdirler Bugün maçınız olduğu için, dün gece erkenden uyumalıydınız.. Arkadaşımızın adresini bir kâğıda yazmalıydık. Gereklilik fiillerinin başına getirildiğinde, geçmiş zamanda gerçekleşen bir gereklilikten söz edilir 121. Aşağıda olumlu, olumsuz ve soru tarzına dair örnekler verilmiştir.. Arkadaşımızın adresini yazmalıydık.. Tıp öğrenimi için bu fakülteyi tercih etmemeliydi. Kardeşinizin elbiselerini giymeli miydiniz? el- Ankebût 29/41. Akyüz, Arapçada Fiil Kipleri, s. 105, 107. Akyüz, a.g.e., ; Akdağ, Arap Dilinde Fiiller, s. 58. Akyüz, Arapçada Fiil Zamanları, s. 436; Hüseyin Yazıcı, Arapçada Bağlaçlar, İstanbul, 1998, s. 393; Hüseyin Günday-Şener Şahin, Arapçada Edatlar, İstanbul, 2000, s. 237.