Elektrik ulgamlary we setleri

Transkript

1 TÜRKMENITANYŇ BILIM MINITRLIGI TÜRKMEN POLITEHNIKI INTITTY O.Aaýew, A.Meredow Elektrik ulgamlary we setleri Hüär : Elektrik üpjüçiligi Aşgabat 6

2 ÖZBAŞY Hormatly Prezidetimiziň ýolbaşçylygyda Garaşsyz, baky Bitarap Türkmeista döwletimiz gü güde ösýär, özgerýär. Türkmeistayň Prezideti Gurbaguly Berdimuhamedowyň ilkiji permalaryyň biri ýurdymyzda bilim we ylym ulgamyy ösdürmek barada bolupdy. Şoda orta mekdepleride okuwyň möhletii ýyla, ýokary okuw mekdepleride bolsa 5 ýyla, käbir hüärler boýuça 6 ýyla çeli uzaltmak göz öňüde tutulypdy. Bu kararlaryň durmuşa geçirilmegi ýaşlara berilýä bilimleriň düýä derejesie laýyk gelmegie mümkiçilik berdi. Hormatly Prezidetimiz tarapyda gol çekile Türkmeistada bilim ulgamyy kämilleşdirmek hakyda Permay, Bilim terbiýeçilik edaralaryy işlerii kämilleşdirmek hakyda we Türkmeistayň Ylymlar akademiýasyyň işi hakydaky taryhy Kararlary her bir bilim işgärlerii täzeçe, yhlasly işlemäge ruhladyrdy. Hormatly Prezidetimiz özüiň ýygaklaryda, uly Döwlet maslahatlaryda milli maksatamada göz öňüde tutula meseleleriň çözülişii, durmuşa geçirilişii esasy üs merkezide saklaýar. Milli maksatamada ilaty elektrik eergiýasy bile üpjü etmegi gowuladyrmak barada öňde goýula wezipeleri üstülikli durmuşa geçirmek üçi, eergetika ulgamlaryda işlejek ýokary bilimli hüärmeleri düýä derejeside taýýarlamak esasy mesele bolup durýar. Hormatly Prezidetimiz Gurbaguly Berdimuhamedowyň ýolbaşçylygyda, Beýik galkyyşlar we özgertmeler zamaasyda, biziň Garaşsyz, Baky Bitarap Türkmeista döwletimiziň ykdysadyýeti, syýasaty, medeiýeti, ýaşaýyş durmuşy uly depgide özgerýär. Ýurdumyzyň iň bir ösüp barýa pudaklaryyň biri eergetika pudagydyr. Ýagy täze elektrik stasiýalar, podstasiýalar guruldy we häzirki wagtda gurulýar. Ouň esasyda biziň gözel 7

3 paýtagtymyzy şeýlede ouň etegidäki obalaryň yşykladyrylyşyy elektrik togy bile doly üpjü etmäge mümkiçilik döredýär. Ol bolsa biziň ýurdymyzyň elektrik eergiýasyyň has-da köpelmegiiň hem-de biziň at abraýmyzyň has-da ýokarlamagya itergi berer. Muda başga hem eergiýa üpjüçiligiiň ygtybarlygyy, duruklylygyy ýokarlamaga öz goşadyy goşar. Elektrik üpjüçiligi hüäri boýuça bilim alýa talyp ýaşlaryň Türkmeistayň syýasy ykdysady ösüşlerii göz öňüde tutup, Watamyzyň gülläp ösmegi, halkymyzyň hal ýagdaýyyň gowulamagy üçi ýokary derejeli hüärmeleri taýýarlamagyň esasy bolup durýalygy aýdyňdyr. Hususy soraglarda eergiýay ösdürmegiň häzirki zama çeşmeleriiň, ulgamlaryyň işleýşi, ulaylyşy, olary kämilleşdirmek baradaky meseleleri çözmäge mümkiçilik berýä talyplaryň azary pikirlerii ösdürmek meselesi dersiň esasy bolup durýar. 8

4 GIRIŞ Elektrik setleri we elektroeergetiki ulgamlar barada umumy düşüje Elektrik setleri elektroeergetiki ulgamyň bir bölegidir Elektrik setleri isledik elektroeergetiki ulgamyň bir bölegi bolay üçi seti öwremezde otri elektroeergetik ulgamlar bile tayş bolmalydyr. Elektroeergetik ýa-da elektrik ulgam diýilede, ilki bile, eergetiki ulgamyň elektrik bölegi göz öňüe gelýär. Şeýlelikde, eergetik ulgamda elektrik ödürlişi,özgerdilişi, ýaýradylyşy, kabul edilişi, sarp edilişi umuma ähli elemetleriň iş durkua düşüilýär, dürli eergiýa gataşygya düşüilýär. Eergetiki ulgamy düzýä ejamlar kädirler we dürli-dürlidirler : gaza ejamlary, turbia, geeratorlar, boýlerler, elektrik liiýalary, ýylylyk liiýalary, trasformatorlar, elektrodwigateller, yşykladyryjylar, gyzdyryjy ejamlar, tok özgerdijiler, işçi maşylar (staoklar, asoslar (sorujylar), ýelpewaçlar we başgalar). arp edijileri birleşe elektrik stasiýalarda iýmitledirmek öňaýly hem-de tehiki-ykdysady ukdaý arazda amatly bolýar, ygtybarlylyk artýar, elektrostasiýalardaky ätiýaçlyk kuwwaty azalýar. Eergetiki ulgamyň belläp geçmeli artykmaçlyklarya ie, şulary aýtmak bolar : ) elektrik ödürlişi, ýaýradylyşy, sarp edilişi hemmesi bir wagtda bolup geçýär (ödüriliş sarp ediliş bile wagt birligide mäkäm bagly). Özgerdişde, eergiýa berilişde işçi elemetleri hemmeside eergiýa ýitgisi bolýar. 9

5 ) elektrik prosesiiň çalt bolup geçýäligi sebäpli çalt we ygtybarly işläp bilýä awtomatik serişdeleri talap edýär. 3) elektrik ulgamy bile halk hojalygyyň ähli pudagy bagly bolasoň, elektrik ulgamyyň ösüşi eergiýa bola islegiň ösüşide öňürtmelidir.

6 B I R I N J I B A P ELEKTROENERGETIKA DÜZÜMLERI - Elektroeergetik ulgamlary we geçirijileri Elektroeergetiki ýa-da elektrik ulgamlary diýlede hemişe eergetik ulgamyň elektrik bölegii göz öňüe getirmeli. Diýmek, eergetiki ulgam elektrik eergiýay ödürmäge gerek bola ähli ejamlaryň bütewi ýagdaýdaky işjeň birleşmesi bolup durýar. Elektroeergetik ulgamlaryň üsti bile köpleç halatlarda elektrik eergiýasyy ödürilýär, ýaýradylýar hem-de sarp edilýär, käbir halatlarda muuň üstüe ýylylyk eergiýasyy hem ýaýradyp sarp edilşi amala aşyrylýar. Şeýlelikde eergetiki ulgam bug gazalaryda, turbialarda, geeratorlada, bug sowadyjylarda, elektrik geçirijilerde, ýylylyk geçirijilerde, trasformatorlarda, elektrodwigatellerde, yşykladyryjylarda, ýyladyjylarda, tok özgeridijilerde, iş-maşylaryda (staoklar, asoslar, ýelpewaçlar we ş.m.) durýarlar. Biräçe elektroeergetik ulgamyň birleşmesie, ýagy bilelikdäki işlemegie birleşe eergetiki ulgam (BE) diýip aýdylýar. lgamlaryň bilelikdäki işlemegiiň tehiki hem-de ykdysady peýdasy ulydyr. laýa ilkiji güýje baglylykda elektrik stasiýalary aşakdakylar ýaly häsiýetli taraplara bölüýärler : - ýylylyk elektrik stasiýalary - suw elektrik stasiýalary Ýylylyk elektrostasiýalaryda ýagyjyň dürli görüşleri ulaylyp bilier (kömür, ebit, ebit öümleri, gaz, atom eergiýasy).

7 uw elektrostasiýalaryda bolsa suwuň güýji ulaylýar. Elektrostasiýalarda ödürile elektrik eergiýasyy sarp edijilere ýetirmek üçi öňürti eergiýayň, tok hem-de potesial ululygyy özgertmeli bolýar. Bu özgerişlere kiçi stasiýalar (podstasiýalar) diýýärler, özgerdiji ejamlara bolsa trasformatorlar diýip atladyrylýar. tasiýalarda ödürilýä eergiýa kuwwatlyklary umuma uly tokly we kiçi potesially bolýar. zak aralyklara ýaýratmak üçi bolsa kiçi tokda we uly potesialda amatly bolýar. Muuň sebäbi, elbet-de, ýylylyk ýitigiiň, azalmagyy göz öňüde tutulýalygydadyr. Elektrik stasiýalaryda ýa-da kiçi stasiýalarda geçiriji ulgamlarya göükdirilýä üç fazaly toguň simmetrik hem-de siusoidial hemme ýagdaýlaryda doly kuwwatlyk kompleks sa görüşde aşakdaky ýaly kesgitleýär. 3 I P jq (..) bu ýerde 3 geçirijiiň degişli şahasyda tok ululygyyň kompleks bahasy; I degişlikde seredilýä puktda faza potesialyyň esse ulaldyla kompleks bahasy ; P aktiw kuwwatlyk ; Q reaktiw kuwwatlyk; Bir bölejik elektrik ýaýrawua garalyň, ouň üçi --- ji çyzga su ýüzleeliň. A pukt eergiýa çeşmesi, doly eergiýa kuwwaty, ol A çeşmede l uzaklykda bola a a puktda sarp ediji a kuwwatlylygy bile ýerleşe ] l ---ji çyzgy. Eergiýa geçirilişiiň şertli şekili (sudury) a

8 Elektrik suduryda görüşi ýaly aýza pukta göükdirile bolsa, ol eergiýa çeşmesi hökmüde kabul edilýär, eger aýza puktda daşa göükdirile bolsa, oda ol eergiýa sarp edijii aňladýar. Naýzayň ýayda köpleç halatlarda doly kuwwatyň ululygy görkezilýär. Edil şouň ýaly-da kuwwatlyk ýaýradylada geçiriji boýuça eergiýayň akyş ugry hem ululygy aýzayň ugry we ouň ýayda sa ululygy görkezilýär. (Ýagy, çyzgyda aýza A düwüide a düwüe ugrukdyryladyr we ýayda doly kuwwatlylygy aňladýa ululuk görkeziledir). Ders öwreilede ulaylýa biräçe köp gaýtalaýa düşüjeleri ýöekeýleşdirme maksady bile gysgaldylyp alaýayda hem ýeterlikli bolup biler. Mysal üçi tok ýa-da eergiýa çeşmesi deregie göderiji. (rusça geerasiýa ), elektrik geçirijileriiň deregie-geçirijiler ýa-da ýaýradyjylar (rusça elektroperedaça ), elektrik eergiýasyy kabul edijileriň ýerie sarp edijiler diýilede hem may ýitip gitmeýär. Elektrik ulgamlaryda geçiriji setleriň käbir şertleýi toparlarda bolüişi Häzirki zama elektrik ulgamlaryyň çylşyrymly birleşmelerii göz öňüde tutayňda olary häsiýetledirip belli bir topara böläýmäge esas bolup biljek ýeke-täk kesgitleýjii tapaýmak ky. Eýsem-de bolsa, käbir şertli görkezijilere görä olara aýry toparlar diýip häsiýetledirilse bolar. Şeýle görkezijileriň, biri toguň görüşi. Eýsem, oda hemişelik tok geçirijiiň hem-de üýtgeýä toguň geçirijilerie bölmek boljak ekei. Nomial potesiallarya görä mysal, ; 35; kw, 33; 5 kw potesially elektrik geçirijilerie, kähalatlarda hetdeaşa potesially geçirijiler diýip häsiýetledirilýär, emma weli häzirki wagtda 75; 5 kw potesially elektrik 3

9 geçirijiler bir eýýämde bäri iş ýüzüde ulaylyp ýör. Şouň üçi ulaylýa termileriň käbiri şertli häsiýete eýedir. Häzirki zama termiologiýa salgylasaň geçirijiler kiçi woltly ( W-da aşakda) hem-de ýokary woltly häsiýetlerie eýe bolýar.kärhaalarda elektrik geçirijilerii ýerli hem raýo bähbidii araýa maydaky görüşie-de bölüp ýörler. Ýerli geçirijilerie 35 kw potesially we oda aşakdakylar girýärler. Raýo bähbitli geçirijilerie bolsa 35 kw potesialda ýokardakylar girýärler. Ýee-de bir şertli bölüişik: iýmitlediriji geçirijiler hemde paýlaýjy geçirijiler iýmitlediriji geçiriji eergiýa çeşmesii diňe paýlaýjy pukt bile baglaýar, aralykda eergiýa sowgudy bolýar. Paýlaýjy geçirijiler biräçe trasformator puktlary bile baglydyr ýa-da göüde-göi sarp edijiiň elektrik ejamy bile baglydyr. Elektrik geçirijileriiň ýee-de bölüişik häsiýetamasy ol hem bolsa olaryň düzüm aýratylyklarydyr. Ýagy, açyk we ýapyk geçirijiler diýilýäleridir. Açyk geçirijilerde sarp edijiler diňe bir taraplaýy iýmitleip bilýär (---ji a, çyzgy). A a) 4

10 3 A 3 b) ---ji çyzgy. Açyk we ýapyk geçirijiler. Ýapyk geçirijilerde bolsa sarp ediji iň bolmada iki tarapda iýmitleip bilýär. ( ---ji b, çyzgy ). Şeýlelikde açyk geçirijide eergiýa üpjüçiligiiň ygtybarlylygy ýapyk geçirijileriňkä garayňda pes bolýar. ebäbi, açyk geçirijiiň haýsy bir bölegide äsazlyk ýüze çykada şol ýerde soňky sarp edijileriň işi togtaýar. Ýapyk geçirijileriň eergiýa üpjüçilik ygtybarlylygy bolsa ýokarydyr, eýsem ol sarp edijiler äsazlyk çyka ýagdaýda beýleki bir tarapda iýmitledirip biler. A 3 3 A 3 A ji çyzgy. a) açyk geçiriji; b) ygtybarlygy ýokarladyryla; ç) ýapyk liiýalar açyk geçiriji 5 liiýalar geçiriji liiýalar.

11 Howa liiýalaryyň umumy häsiýetamasy, iş şertleri we olaryň gurawy Elektrik eergiýasyy sarp edijilere ýetirmek üçi geçirijileriň dürli görüşdäki gurawlary ulaylýar. Ol gurawlara elektrik geçirijileriň liiýalary diýilýär. Şeýle liiýalaryň hatarya howa hem-de kabel liiýalary girýärler. Howa liiýalary açyk simleriň sütülerde izolýatorlaryň kömegi bile asyla görüşidedir. Howa liiýasyyň ýeriň üstüde belli bir bölegii tutup geçýä ugrua liiýa zolagy diýip atladyrylýar. Howa liiýalaryy düzýä esasy guraw elemetler şularda ybarat : ) dürli görüşli, dürli maksatlara ýaraýa köp hilli geçiriji simleri hem-de ýyldyrym goraýjy trosy asmak üçi sütüler; ) sütüleriň fudametleri; 3) elektrik eergiýasyy geçiriji dürli simler; 4) liiýay ýyldyrymda goraýjy troslar; 5) izolýatorlar ýa-da izolýatorlaryň düzümi; 6) simleri, troslary izolýatorlaryň üsti bile sütüe berkidiji owuk serişdeler; 7) ýyldyrym toguy ýa-da gysga birleşme wagtydaky ýüze çykýa togy ýere birleşdirmek üçi ulaylýa ejamlar. Ýokary woltly liiýalara edilýä talap, elbetde, kiçi woltly liiýalara edilýä talapda has artyk. 35 kw poteially we oda aşakdaky liiýalaryň üsti bile takmya - km aralyklara eergiýa ýaýratmak maksada laýyk diýip hasap edilýär. 6

12 ly kuwwatlyklary 3-da tä 5 km çeli aralyklara geçirmekde köpleç halatlarda -da 33 kw potesially howa liiýalaryň kömegi arkaly amala aşyrylýar. Aralyk has uly bolada (- km) we iberilýä kuwwatlylyk ägirt bolada ( ml. kilowatta barabar) 5 kw potesially liiýalary gurmaly bolýar. 75 kw potesially liiýalary gurmagyň zerurlygy berilýä kuwwatlylygyň mukdary -,5 ml. kwt, geçirmeli aralyk bolsa - km ýetede ýüze çykýar. Howa liiýalary açyk howada işleýär, şouň üçi ouň işie howa ýagdaýy uly täsir edýär. Ýeliň tizligiiň hasaba almaly liiýalar (potesiala baglylykda) : 6 m/s potesialy wolta çeli m/s - -//- 35 kw çeli 5 m/s - -//- -33 kw 3 m/s - -//- 4 kw we oda ýokary Liiýalar üçi simiň daşyy örtýä buzuň hem hasabyy almaly. Ähli liiýalar üçi, ýagy potesial tä 3 kw çeli sim üstüiň buz örtügiiň galyňlygyy, sm diýip hasap etmeli. Taslamada, gurawy ulamada käbir düşüjelerde peýdalaýarlar Aker sütüi bu sütülerde simleri, troslary dartyp berkidýärler. Aker aralyk iki aker sütüiň aralygy. Aralyk sütü aker aralykda oturdylýa sütüler, bu sütüler simi berkitmä diňe saklamak üçi gerek. Öwrüm burçy liiýa zolagyyň ugruy üýtgedýä ýeridäki emele gelýä burç. Geçirijiiň gabarasy geçiriji simiň iň aşaky okadyda dik ýere çeli bola aralyk. 7

13 imleriň oru geçiriji simleriň sütülerde oru çalyşmasy. imleriň sallamagy simiň iki sütüidäki berkitme okadyy birleşdirýä göi çyzykda simiň isledik okadya dikligie bola aralyk. imiň çekiş güýji simiň ýa-da trosuň okua düşýä güýç, ölçegi kg, toa. imiň dartylmasy çekiş güýjüiň udel ululygy, kg/mm. ütü barada maglumatlar ütü üçi ulaylýa materiallar, agaç, demirbeto, metal-her haýsyyň oňaýly, oňaýsyz taraplary bar, şouň üçi bolsa dürli şertlere gabatlap almaly bolýar : Guraýyş aýratylyklary, ulamaga amatly ýerleri, dürli sortlary, dürli hilleri, dürli ygtybarlyklary. ütülerde asyla simleriň saya görä bir gatly ýa-da iki gatly liiýalara bölüýärler. Bir gatly liiýalarda sütüleriň guralyş aýratylygya baglylykda geçiriji faza simleri ýa deňtaraply üçburçlygyyň depeleride ýerleşýärler ýa-da П- harpyy ýa-da salýa sütüde gorizotal tekizlikde ýerleşýärler. Iki gatly liiýalarda faza simleriiň ýerleşişi ýolkay ýadyňa salýar, käbir halatlarda ters ýolka edip hem ýerleşdirilýär. Köpleç ýagdýada boçka görüşli ýerleşişe üdew edýärler. Ie, ýokarda agzala görüşleriň sudur şekili aşakdaky ýaly bolýarlar. ýyldyr ym sowujy tros 8

14 Faza simleriiň sütülerde köpleç halatlarda ýerleşişi Kabel öümleri, olaryň taýýarlayşy Kabel öümi üçi tok geçirijiligi ýokary hilli bola materiallar saýlayp alyýar. Şeýle materiallara alýumiiý hemde ýakyla mis simleri degişlidir. Biräçe simi bilelikde alýarlar we oňa tow berýärler, şeýlelikde faza simi taýýar bolýar. Tow berilýä simiň saya görä faza simiiň kese kesigi üýtgäp durýar. Tow ala sime tok geçiriji damarlar ýa-da ýöe damarlar diýip aýdýarlar. Şol damarlaryň saya görä üç damarly, dört damarly, käbir halatlarda bolsa ýörite maksatlar üçi bir damarly kabel öümlerii taýýarlaýarlar. Kabel öümleriiň göwrümii peseltmek hem-de izolýasiýa üçi az material sarp etmek maksady bile faza damarlarya sektor formasyy berýärler. Faza damarlaryyň aýratylykda daşyy ýöriteleşdirile kabel kagyzy bile dolaýarlar. Ol kagyza žgut, ýag sakyz garuwy siňdirilýär, bu bolsa ouň izolýasiýa ukybyy artdyrýar. Ilki faza izolýasiýasyy, soňra bolsa guşak izolýasiýasyy ulaýarlar. Kabeliň içie çyg, howa barmaz ýaly alýumide ýa-da gurşuda sepsiz örtük guşak edilýär. Eger kabel ýerde ýa-da suwda goýmak üçi iýetlee bolsa, himiki täsir etmezlik maksady bile guşagyň daşyda bituma ýatyryla ah sapaklar bile bir gat ýa-da iki gat edip saraýarlar. Bu sargylar bir wagtyň özüde kabel örtügii tötäleýi tok aýlowyda hem-de mehaiki şikeslerde goraýar, sebäbi bitumly sargylaryň üstüde polat letalaryyň sargysyy ýerie ýetirýärler. Polat leta sargylar kabeli daşky şikes ýetmelerde goraýar, şeýle şikesler bolsa kabel öümi bir ýerde başga bir ýerlere äkidilede, guralýa ýagdaýyda we ulaylýa ýagdaýyda ýüze çykmagy ähtimaldyr. Ahyrda polat letada edile gorag sargyyň üstüe asfalt-bituma ýatyryla ah sapaklar saralýar. Jaý içide ulaylmaga iýetlee kabelleriň alýumi ýada gurşu örtügiiň üstüde hiç-hili sargy edilmeýär, ouň 9

15 geregi hem ýok. Käbir ýagdaýlarda kabeliň izolýasiýasyy rezide, poliwiilhloridde we polietilede ýerie ýetirilýär. Potesial ululygy -5 kw bolada köpleç ýagdaýda içi ýagda dolduryla fazaly kabel görüşide taýýarlaýarlar. Şouň ýaly ýagdaýda ýöekeý ýasala bir fazaly kabeliň içii hem izolirleýji ýag bile -5 atm basyşda doldurmak maksada has laýyk bolýar. Içi gaz bile dolduryla kabeller hem ödürilýär. Içki boşlugy iert gazy bile -3 atm edip doldurylýar, şeýle kabeller - kw aralygyda kabel kagyzy bile izolirlee guramasyda duş geliýär. Kabel öümlerii bir-birie seplemek üçi kabel muftalary diýilýä ýörite ejamlar ulaylýar. W potesiala çeli kabeller üçi çoýuda ýasala, iki bölekde ybarat muftalar peýdalaylýar. Muftayň içii ýagly-bitu garuwy bile doldurýarlar. Potesialy 3- kw bola kabeller üçi gurşu muftalary ulaylýar, ouň hem içi ýagly-bitu garuwy bile doldurylýär we oy çoýu gabawyň içide ýerleşdirýärler. oňky wagtlarda potesialy - kw kabeller üçi epoksit garuwly muftalar ullaylyp başlady, bu muftalar arza hem ulamaga örä amatlydyr. Kabel liiýalaryy seagat gurawlaryyň içide hemde açyk meýdada geçirip bolýar. Jaýlaryň içide geçirilede kabeliň daşky asfalt-bitum örtügii hökmä aýyrmalydyr. Açyk ýerde geçirilede bolsa takmya çuňlugy -8 sm bola çukuryň düýbüde ýerleşdirýärler. Gazyla çukuryň düýbüe ilki galyňlygy 8- sm bola ürgü çäge dökýärler, soňra ouň üstüde seresaplyk bile kabel liiýasyy goýýarlar we ouň üstüi bir gat ürgü çäge bile basyrýarlar, çägäiň üstüde bolsa setir edip kerpiç goýýarlar, soňra ouň üstüi öňki çukurda çyka gum bile doldurýarlar we syçgylaýarlar (trambowka). Şäherde trotuarlarda, gatawly ýerlerde geçirilede bolsa kabeli asbesto-semet trubalarda ýa-da bolmasa beto bloklarda geçirýärler, takmya 5-7 m aralyklarda bolsa kabel guýujyklary diýip atladyrylýa

16 guýyjyklary oturdýarlar bu ýagdaý örä amatlyklary üpjü edýär. Elektrik setleriiň potesiallary we trasformatorlaryň eýtrallaryyň iş durky etler we trasformatorlar hemişe özara bagly ýagdaýda işleýärler. Trasformatorlaryň set bile birleşme sargylaryyň eýtralyyň iş durky eýtralyň ýer bile birleşme ýa-da birleşmezlik (izolirlee) ýagdaýyda bagly bolup durýar. Şouň üçi setleri isle ýokary woltly bolsu, isle-de pes (kiçi) woltly bolsu ýer bile petik bagly (gluhoýe zazemleiýe) hemde ýerde üzňe (izolirowaoý eýtralýu) setlere bölýärler. Eger set trasformatoryň eýtraly duga öçüriji sargyyň üsti arkaly ýer bile birleşe görüşie çatyla bolsa, ol hili setlere kompesirlee setler diýilýär. Diýmek, üç görüşli setler bar eke :. Petik bagly setler.. Üzňe setler. 3. Kompesirlee setler. Ýer bile petik bagly setiň işie garalyň. Bu hili setler ýer bile uly tok birleşmesii häsiýetledirýärler (Iz > 5 A). Hakykatda-da, oňaýly iş şertleride işçi toguda örti sygym toklary-da Ic akýar. Bu Ic toklar faza sygymlaryyň üsti bile özara birleşýärler. Üç fazada simmetrik ýagdaý bolada Σ Ic = eýtralda tok bolmaýar. Eger-de bir faza ýer bile birleşme emele getiräýse (köp halatlarda ýüze çykýa ýagdaý), mysal üçi С faza bile, oda birleşme okatda eýtrala tarap tok akar Ik (--4-ji çyzgy ştrih liiýalar). Ik tok uly, sebäbi ýeriň garşylygy az. Şouň üçi hem petik setleri fazayň ýere birleşmesi gysga birleşme emele getirýär, set gorag serişdeleriiň kömegi bile öçürilýär. ygym garşylygy uly bolay üçi [/ωc] ýer birleşme okadyda

17 sygymlara akýa tok Ic has az, Ik tok bile deňeşdirlik däl, şouň üçi bolsa sarp edijileriň işie hiç- hili täsiri bolmaýar. A a) b) A N B C N B C I k I c --5-ji çyzgy.petik bagly set(a)we wektoriagrammasy (b). Idi üzňe setiň iş ýagdaýya garalyň (--6-jy çyzgy). A a) b) A N N B ç) C A B C 3 f N f I c C C () C 3 f B --6-jy çyzgy. (a) üzňe set ; (b) setiň kadaly ýagdaýydaky wektor diagrammasy; (ç) bir fazayň ýere birleşme ýagdaýydaky we wektor diagrammasy.

18 Üzňe seti ýere az tokly birleşme hasabyda görülýär. Üzüle fazayň birleşme okadyda (С) tok Ic abat fazalaryň sygymlarya tarap akýar (A we B fazalaryň), soňra ol faza liiýalaryň üsti bile eýtral okada barýar we ýee-de zaýa liiýa bile öňki ýer birleşme okadya (С) gelýär. Tok Ic uly däl (sebäbi sygym garşylyklary uly), liiýa öçmeýär, sarp edijiler işii dowam edýärler. arp edijileriň potesiallary üýtgemedi, öňküsi ýaly liiýa potesially, ýöe olaryň fazalaryyň potesialy üýtgedi. Dogurda hem, eger sarp edijileriň faza izolýasiýasy kadaly ýagdaýda faza potesialyda bola bolsa, ýer birleşme halyda ýer hamala süýşüp C okadya düşýär (--6-jy, ç çyzgy) we faza izolýasiýasy liiýa potesialyda galýar, ýagy ouň potesialy kadaly ýagdaýa garayňda 3 esse artýar. Şeýlelikde sarp edijileriň işi togtamaýa hem bolsa, olaryň izolýasiýasy ýokary potesiala hasaplaa bolmalydyr. Kompesirlee setlere hem ýere az tokly birleşme hökmüde garalýar. Trasformatoryň eýtralyy duga öçüriji, ýagy sygym toguy kompesirleýji (ýok ediji) sargyyň üsti bile ýere çatýarlar. immetrik iş durkuda eýtralyň we ýeriň potesiallary deň hasap etse bolýar. Şouň üçi sargyyň üstüde tok geçmeýär diýe ýaly. Haça-da, haýsam bolsa bir faza ýer bile birleşse oda üzňe setdäki ýagdaý ýaly, abat fazalaryň faza izolýasiýasy liiýa potesialya hasaplaa bolmalydyr, sebäbi potesial 3 esse artýar. Neýtral okat bile ýeriň arasydaky potesial ululygy bolsa faza potesialya deňdir. Şol potesial zerarly ýer birleşme okadyda kompesirleýji sarga tarap tok Il akýar we şol bir wagtda bolsa abat fazalaryň sygymlaryda Ic tok akýar. Ýer birleşme okadyyň togy bu iki toguň algebroik jemie deňdir. Netijede toklar biri-birii ýok edýär (kompesirleýär). 3

19 A a) b) N 3 I c 8 L 3 I c B C I L I c --7-ji çyzgy. (a) - eýtraly kompesirlee set; (b) - wektor diagrammasy. Neýtraldaky komplusirleýji sargyyň reaktiw (iduktiw) garşylygyda başga aktiw garşylygy hem bar, şouň üçi hem Ic we IL toklaryň arasydaky burç göi 8 deň bolmaýar, bireme azrak burç bile ugruga bolýarlar. Eger, iduktiw tok IL bile sygym tok IС deň bolsa, oda şeýle kompesasiýa rezoasly kompesasiýa diýip atladyrylýar. Ýer bile petik bagly setlere kw hem-de oda ýokary potesialy bola setler we potesialy 38/ w bola 4 simli liiýalar, 3 simli hemişelik toguň liiýalary degişlidir. Ýerdeň üzňe (ýer birleşmesi bolmadyk) setlere potesiallary 6-35 kw bola 3 fazaly liiýalar we potesialary -66W 3 simli 3-fazaly liiýalar degişlidir. Bu hili setlere - simli ortaky okady izolirlee hemişelik toguň liiýalary girýär. 4

20 Potesialy kw setlerde trasformatorlaryň eýtrallary hökma ýer bile petik baglaşmalydyr, kw potesially setlerde bir ýerde bir äçe trasformator oturdyla bolsa, olaryň bir bölegiiň eýtrallaryy petik baglamak ýeterlik bolýar. Kompesirlee setlere potesiallary 6-35 kw bola ähli kabel liiýalar degişlidir. Eger, potesialy 35 kw bola howa liiýalaryyň jemi uzylygy km-de artsa, oda bu halda hem trasformatoryň eýtraly reaktiw sargyyň üsti bile ýere birleşdirile bolmalydyr. Ýeri gelede ýaňzytsak, äme üçi setiň potesialyy hemişe diýe ýaly ýokarladyrmagyň höwesi aňylýar, sebäbi, potesialy 3 gezek artdyrsak metal harçlamasy 3 esse azalýar, ýagy simiň kese-kesegi potesialyň kwadratya ters proporsioaldyr F Pl % % (...) (..) - Elektrik ulgamlaryda eergiýay kabul edijiler hemde sarp edijiler barada umumy düşüjeler Elektroeergiýay hala kabul ediji bolsu, sarp ediji olaryň işleýşi belli bir potesialda dowamly hem-de ygtybarly bolmaly. Şeýle potesiala bolsa kabul edijiiň omial potesialy diýip atladyrýarlar. Elektrik geçirijileriň omial potesialy kabul edijiiň omial potesialya deň bolýar. Geeratorlaryň, trasformatorlaryň, geçirijileriň we sarp edijileriň potesiallaryyň arasyda belli bir gataşyk saklaylýar. Geeratorlary, trasformatorlary, liiýalary we sarp edijileri öz içie alýa elektrik ulgamlaryyň bir bölejigie seredip geçeliň, (---ji çyzgy). Bu ýerde geeratorlar bir 5

21 ekwiwalet geerator bile görkeziledir, sarp edijiler bolsa aýzajyklar görüşidedir. 6

22

23 om om Г L L T T4 T T3 ---ji çyzgy. 6

24 Çyzgyda görüşi ýaly potesial ýitgisi zerarly liiýayň aýry-aýry okatlarya birleşdirile sarp edijiler aýry-aýry potesiallarda işleýärler. Mysal üçi, şol bir liiýa (L) birleşe peseldiji trasformatorlaryň T, T3 we T4 biriji sargylary özara tapawutly potesiallarda durlar, bu ýagdaý sarp edijilere-de täsir edýär. Bu ýagdaýa garamazda, omial potesialy bola şol bir liiýa birleşe sarp edijileriň ählisie deň omial potesialyy mümkigadyr üpjü etmeli. Şeýle edilmedik ýagdaýyda elektrik ejamlaryy seriýalaýy goýberilişii üpjü edip bolmazdy we olary ulgamlarda ulamak asla mümki hem bolmazdy, sebäbi elektrik ulgamlaryyň iş durky hemişe diýe ýaly üýtgäp durýar. Bir gide sarp edijileriň potesiallary bir-biride kä tapawudy bolmaz ýaly olaryň omial potesialyy liiýayň potesialya deň alýarlar. Biriji liiýa (L) üçi trasformatorlar T, T3 we T4 sarp ediji roluy oýaýarlar, şouň üçi hem olaryň biriji sargysyyň omial potesialyy liiýayň omial potesialya deň edip alýarlar. Bu düzgüe diňe täze goýberilýä we kw trasformatorlar gabat gelmeýär. Mysal üçi, köe göberilişde olaryň biriji sargysyyň potesiallary = kw, = kw, a ikiji sargylaryň potesiallary = kw, =4 kw. Täzeki goýberilişide bolsa =5 kw, =3 kw, a ikiji sargysyda potesiallar üýtgemä gala, ýagy, = kw, =4 kw. Eger trasformatorlaryň biriji sargysy geerator bile birleşe bolsa, oda ol sargyyň omial potesialy geeratoryň omial potesialya deň bolmaly, a şol bir wagtyň özüde bolsa geeratoryň omial potesialyy ouň bile bagly liiýayňkyda 5 % artyk alyýar. Bu ýagdaýyň sebäbi, liiýayň büti ugruda omial potesiala barabar potesial saklamak üçi edilýär. Şeýlelikde, liiýayň başyda omial potesialda az kem ýokary potesialy üpjü edip boljak ekei. Ortaça, liiýayň başyda we ahyryda potesial tapawudy takmya % ýetýär. 7

25 Edil şu hakda aýdylaa çalymdaş pikiri trasformatorlaryň ikiji sargysyyň omial potesialy kesgitläleride hem göz öňüde tutulýar.uratda getirile grafige we belliklere ýüzleeliň. Ikiji liiýayň (L) başydaky potesialy kesgitläliň, ouň üçi biriji sargyyň potesialyy hem-de trasformasiýa koefisiýetii bilmek ýeterlikdir, ýagy : () KT=, (...) X bu ýerde : () trasformatoryň biriji sargysyyň ýüksiz ýagdaýdaky potesialy, X trasformatoryň ikiji sargysyda işleilýä potesial. Trasformatoryň biriji sargysya omial potesial berilipdir diýip hasap edeliň. Oda trasformatoryň sargylaryda 5 % potesial ýitipdir diýip hasap etsek, ouň ikiji sargysyyň ujudaky potesial : '=(om,5om) =,95 X ; (..) KT Biziň isleýä (желаемый, желательный) potesialymyz '=,5, om oda,5om =,95 X ; (..3.) bu ýerde x,5,95, om om (..4.) Şu ýokardaky gataşyga laýyklykda, köpleç halatlarda trasformatorlaryň ikiji sargysyyň omial potesialyy oňa 8

26 birleşýä liiýayň omial potesialyda % artyk alýarlar. Trasformatorlaryň kuwwaty kiçi bolada ikiji sargyyň potesialyy oňa birleşýä liiýayňkyda 5% artdyryp almaklyk ýeterlikdir, sebäbi, olarda çykýa liiýalar uzak bolmaýarlar, oda başga-da az kuwwatly trasformatorlaryň iduktiw garşylygy hem az bolýar. Ýokarda agzala talaplary ýerie ýetirmek hem sazlamak maksady bile trasformatorlar ýasala wagtyda trasformasiýa koeffisiýetii üýtgedip durar ýaly edip goýberýärler. Häzirki zama örä kuwwatly trasformatorlarda üýtgewi 6% ýetýär. Köpleç trasformasiýa koeffisiýeti 5% üýtgetmek ýeterlik bolýar, şoda,5 % basgaçak bile azaldyp ýa-da köpeldip bolýar. KP ÝP a +,5% +,5% +,5% 3 +,5% 4 K K R b ---ji çyzgy. 9

27 Trasformatoryň üýtgew trasformasiýa koeffisiýeti üpjü etmek maksady bile trasformatorlaryň iki hili kostruktiw görüşii goýberýärler : birisiiň üýtgew sowgudyy trasformatory öçürip (с отключением, с ПБВ переключе-ние без возбуждения), we beýleki biride bolsa öçürmä (с РПН регу-лирование без возбуждения) peýdalayp bolýar. Üýtgew sowgudyy potesialyň ýokary sargysyda oraşdyrýarlar, şeýle edilede sowgut ejamlarya az material harjy bile ýerie ýetirip bolýar, ýeňles bolýar. Ýokardaky (-- çyzgyda) trasformatory setde öçürmezde potesial sazlaysy ýerie ýetirip bilýä sowgudyň işleýiş prisipi getiriledir. Bu çyzgyda görüşi ýaly trasformatoryň ýokary potesially ÝP sargysy iki bölekde durup, bir bölegi (a) esasy bölek, üýtgewsiz sargy, ikiji bölegi (b) bolsa üýtgewli sargy (sazlaýjy sargy). argyyň sazlaýjy bölümide dört say sowgut bar. owgutlaryň - bölegi esasy sargyyň ugrua sarala we olar ulaylada trasformasiýa koefisiýeti artýar. owgutlaryň 3-4 bölegi esasy sargyyň garşysya saralyp olarda peýdalaylada bolsa trasformasiýa koefisiýeti kiçelýär. Ýokary potesially sargyyň esasy sowgudy bolsa ol () okady bolup durýär. Eergiýa geçiriji setiň potesialyyň ýokarlamagya aýratyň üs berilýär, ouň sebäbie garalyň. Potesial ýokarlamasy bile setde ulayla reňkli metal (mis, aýlýumiiň) harçlamasy azalýar. Diýeliň, set boýuça aktiw kuwwat berilýär (cos φ=), oda kuwwat we potesial ýitgileri ü fazaly tok üçi aşkda getirile aňlatmalarda kesgitleerler : P 3I R we 3IR, (..5.) bu ýerde :ΔP aktiw kuwwat ýitgisi, Wt ; Δ potesial ýitgisi, W ; I liiýada geçýä tok,a ; R bir fazayň aktiw garşylygy, Om. 3

28 Tok ululygyy kuwwat üsti bile aňladyp, soňra bolsa ýokarda getirile aňlatmalarda goýup kesgitläris : I P 3, (..6.) P R P ýa-da göterim hasabyda we PR PR PR P% % we % % (..7.) Aktiw R garşylygy materialyň udel garşylygy ρ, uzylygy - l we ouň kese-kesigi F bile aňladyp, oy ahyrky aňlatma goýup simiň kese-kesegii taparys : P P F % we F % P% % (..8.) Getirile aňlatmalarda görüşi ýaly, haçada kuwwat we potesial ýitgileriň göterim ýitgileri deň bolada simiň kese-kesigiiň meýday (sim ýogylygy) potesialyň kwadratya ters gataşykda bolýar. Mysala ýüzleeliň, 38 W potesialy kw potesial bile çalşyraymyzda reňki metal tygşytlylygy 69 esse bolar. Elbetde, bu ýagdaýy azaryýetde kabul edip bolar, iş ýüzüde bolsa tygşytlylyk örä pesdir. eti eergiýa ýitgisie görä hasap edilede simiň kese-kesigi potesialyň ikiji derejesie bagly bolma ouň biriji derejesi bile kesgitleilýär. Her içikde bolsa, potesiallar 3 basgaçakda tapawutlaýarlar, diýmek, iň bolmayda tygşytlylyk iki essä 3

29 golaý bolayda-da potesialy galdyrmagyň peýdasy mesemälidir. ---ji tablisada orta (3-35 kw), ýokary (- kw) hem-de has ýokary (33-75 kw we oda-da ýokary) potesially setleriň omial we artyk iş potesiallary getirile. 3

30 etler we sarp edijiler,kw Geerator we sihro kompesatorlar, kw Trasformatorlar we awtotrasformatorlar РПН-li РПН-siz ikiji biriji sargy, sargy, kw kw biriji sargy, kw ikiji sargy, kw ---ji tablisa Iň ýokary işçi potesialy, kw 6 6,3 6 we 6,3 6,3 we 6,6 6 we 6,3 6,3 we 6,6 7,,5 we,5,5 we we,5,6 we we ,5 35 we 36,75 38,5 4,5 - - we 5 5 we we 3 3 we (3 we (3,5 we (3) (3,5) - (3,5) (3,6) 3,5) 3,3) (5) - - (65) (58) (58) (7) 33

31 -3 Elektrik ýükleri we olaryň aýratylyklary Elektrik stasiýalaryda ödürile elektrik eergiýay elektrik liiýalaryyň üsti bile sarp edijilere ýetirmeli bolýar. Elektrik eergiýasyy sarp edilişiiň möçberi hem-de hili boýuça-da sarp edijä bagly bolýar, ýagy biräçe sarp edijiler üçi diňe aktiw kuwwatlyk ýeterlik bolsa, başga bir topar sarp edijiler üçi aktiw hem-de reaktiw kuwwatlyk gerek bolýar. Galyberse-de eergiýa sarp ediliş mukdary sarp edijiiň ýükleilşie bagly bolýar. Biräçe sarp edijiiň ýüki az bolsa aktiw kuwwat talapy azalyp reaktiw kuwwat talapy artýar. Bu ýagdaý bolsa ýitgiiň artmagya hem-de iş ejamlaryyň peýdaly täsir koefisiýetiiň peselmegie getirýär. Şouň üçi sarp edijileriň ýüke görä eergiýa harçlaýşyy ayklamak esasy meseleleriň biri bolup durýar, sebäbi, ýük häsiýetlerii öwreilse göwejaý elektrik setleriiň taslamasyy ýerie ýetirip bolýar, ol ýagdaý bolsa setiň iş durkuyň oňaýly bolmagyy üpjü edýär. arp edijileriň ýüklerii aýraty häsiýetlediriji ululyklaryň biri olaryň aktiw we reaktiw kuwwatlyklary harçlaýyşlarydyr. Mysal edip seagat kärhaasyy alsak, oda ouň kuwwat talapy odaky işleýä staoklaryň saya, birlikdäki işleýşie tehologik prosesse, yşykladyryjylaryň saya, görüşie we başgalara bagly bolýar. Elbet-de, kärhaayň kuwwat talaby gije-güdiziň dowamyda-da biräçe gezek üýtgäp durýar, ýagy, arakesme wagtymy, howa ýagtylygymy, çalşykly işmi ýa-da çalşyksyz, gijemi ýa güdiz we şuňa meňzeşler. Ýüküň şeýle üýtgew häsiýetlerii ýük grafikleri diýilýä çyzgylaryň üsti bile aňladýarlar. Bu grafikleri göiburçly koordiat oklaryyň üstüde ediga, döwük ýa-da basgaçakly egrileriň görüşide getirýärler, ýagy ordiata okuda kuwwat birligii görkezilse, absissa okuyň üstüde bolsa wagt aralygy görkezilýär (-3--ji surat). 34

32 P% Pmi Pmax t,sagat -3--ji çyzgy. P % P % - - P % t,sagat t,sagat a) b) ç) -3--ji çyzgy. - 35

33 Ýokarda getirile çyzgyda şeýle grafikleriň biräçesi görkeziledir. Şeýle grafiklere sutkalaýy grafikler diýilýär. Grafikde görüşleri ýaly olar biri-biride örä tapawutlydyrlar (a) elektrotehiki serişdeleri ödürýä zawod b), süýt zawody ç) mekdep. Her grafik üçi umumy mukdar görkezijisii kabul etmek oňaýly hem maksada laýyk bolýar. Şeýle görkeizijiler hökmüde ilki bile ýüküň iň uly (Pmax) we iň kiçi (Pmi) kuwwatlyklary alyýar (-3-3-ji çyzgy). P t,s -3-3-ji çyzgy. utkalaýy grafikleriň görüşi belli bir derejede üýtgäp durýar, ýagy diňe işçi güleri alyypmy ýa-da işçi güleri bile dyç alyş güleri hem goşulypmy. Şol bir sarp edijiiň sutkalaýy grafigi ýylyň dowamlylygyda wagta baglylykdada üýtgäp durýar, sebäbi, güüň dowamlylygy, işleýä işçileriň sayyň dyç alyşa gitmeklerie baglylykdaky üýtgewi, jaýlaryň sowadylyş hem-de ýyladylyş şertleri we beýlekiler täsir edýär. Şu görkezile ýagdaýlar kuwwat sarp edilişii bir sutkalaýy grafik bile häsiýetledirmäge ýol bermeýär. 36

34 Şu sebäplere görä, köpleç halatlarda takmya hem bolsa, kuwwat sarp edilişi barada doly maglumat almak üçi sutkalaýy grafikleriň üç häsiýetleýi görüşleride peýdalaýarlar : gyşky, tomusky we ýaz-güýzki. Şu pasyllar üçi ýüküň iň ýokarsyy (Pmax) we iň aşagyy (Pmi) belleýärler. Şeýlelikde, Pmax gyşky grafikde we Pmi tomusky grafikde almaklyk maksada laýykdyr. Görkezile pasyllaryň häsiýetli grafikleri we olaryň sutkalaýy salary ýükleriň ýyllyk grafigii almaga mümkiçilik berýär. Şeýle grafikleriň bir görüşi ýüküň ýyl içide dowamlylygydyr. Bu grafikler belli bir wagt aralagyyda, degişililikde ýuwaş-ýuwaşda peselip gaýdýa diagrammalardyr. Şouň ýaly grafiklerde setiň taslamalary ýerie ýetirilede hem-de setler ulaylyş döwürleride peýdalaýarlar. Diagrammada her basgaçak şol görkezile wagt aralygyda sarp edijä degişli kuwwatlyk ýylyň dowamyda berilmelidigii görkezýär (-3-3-ji çyzgy). Ýyllyk grafigiň ýee bir görüşie ýokary ýüküň grafigi (grafik maksimumow agruzki) diýilýär (-3-4-ji çyzgy). Şeýle grafiklerde absissada tertip boýuça aýlar goýulýar, ordiata okuda bolsa ýüküň aýdaky iň ýokary ýüki (Pmax) goýulýar. P, % Ý f m a m i i a s o -3-4-ji çyzgy. 37

35 utkalaýy ýa-da ýyllaýy ýük grafikleriň kömegi bile sarp edijiiň aýdaky, sutkadaky ýa-da ýyldaky harçla eergiýasyy hasaplap bolýar. Eger sarp edijiiň az wagt aralygyda harçla eergiýasyy tapmaly bolsa, oda ouň kuwwatya baglylykda ýa-da çäkledirme bile Aý = Pý t (.3..) daý = Pý d t (.3..) Eger t-wagt aralygydaky eergiýa mukdary kesgitleýä bolsa, oda ýokarky aňlatmay itegrirläp alarys. A t ý o p ý ( t) dt (.3.3.) Ala aňlatma koordiat oklary bile we ýük grafigiiň arasydaky çäkledirile meýday aňladýar; eger ýük grafigi basgaçakly görüşde berle bolsa oy tapmak bolsa kyçylyk döretmeýär. Eger ýük grafigi döwük ýa-da ediga liiýalarda berle bolsa, oda ouň hasabyy (ýagy eergiýa hasabyy) göiburçluk, trapesiýa ýa-da parabola trapesiýa usullaryy ullayp aňsatlyk bile tapmak bolar. Ýük grafiklerii ýokary ýükli wagt görkezijisi (Tmax) bile häsiýetledirmek has amatly bolýar. Ýagy, wagt aralygyy bir ýyl diýip alsak, oda sarp edijiiň bir ýyldaky hakyky grafik boýuça harçla eergiýasyy taparys. Şol eergiýay wagt görkezijisi bile aňlatsak, oda sarp ediji özüiň iň uly (Pmax) kuwwatyda işlemelidir. Şeýlelikde, ýyl dowamydaky basgaçakly grafigiň tutýa meýday bile esasy Tmax we beýikligi Pmax bola göiburçlygyň meýday deň bolmalydyr, bu ýagdaý -3-5-ji çyzgy bile görkeziler. 38

36 P Pmax Tmax t, s ji çyzgy. A 876 o p(t)dt we A = Pmax Tmax özara deňdirler, oda, T max 876 P P max ( t) dt (.3.4.) Şeýlelikde, maksimum ýüküň wagt görkezijisi hakyky ýük grafigiiň tutýa meýday bile maksimum ýüküň özara gataşygya deň bolýa ekei. Oda bu wagt görkezijisii ulamak örä amatly bolup durýar. Şeýlelikde, tejribede toplaa ululyklary käbir toparlara bölüe sarp edijiler üçi ulamaklyk elektrik ýükleri baradaky meseläi çözmekde esli ýeňillikleri döredilýär. Wagt görkezijisiiň ululyk araçäkleri käbir topar sarp edijileri üçi -3--ji tablisada getiriledir. 39

37 Ýyl dowamyda maksimum aktiw ýüküň ulaylyş dowamlylygy (wagt görkezijisiiň çäkleri). -3--ji tablisa arp edijiler topary Tmax, sagat. Içki yşykladyryjylar we ýaşaýyş -3 abzallary. eagat kärhaalary - çalşuwly // - - çalşuwly // çalşuwly 5-7 Ýeri gelede aýtsak ýük häsiýetlerie potesial ululygy hem-de toguň ýygylygy täsir edýär. Aktiw ýük üýtgewi toguň ýygylygya özüiň täsirii artykmaç duýdurýar, reaktiw ýük üýtgewi bolsa potesiala. Ýükleriň statiki häsiýetleri surat -3-6-jy çyzgyda getiriledir. P H Q H Q H P H Q H P H QH P H o m -3-6-jy çyzgy. f 4

38 -4 Elektrik ýükleriiň esasy häsiýetleri we sete goýulýa talaplar Elektrik ýükleri diýip ämä düşüýäris? eagat kärhaalaryy, demir ýol trasportyy, oba, şäher öýlerii, keselhaalary, teatrlary we ş.m.elektrik eergiýasyy sarp edijilerii göz öňüe getirýäris. Elektrik eergiýasy bile üpjü etmek üçi elektrik liiýalaryy ulaýarlar. Ýokarda agzala sarp edijileriň kuwwatlyklary liiýalar üçi elektrik ýükleri bolup durýar. Ýükleriň häsiýetie (işleýiş kadasy) baglylykda liiýalara goýulýa talaplar hem dürli hili bolýar. Her halda hem iň ýokary ykdysady etijelilikde ygtybarly ýokary hilli eergiýa üpjüçiligii amala aşyrmaly. Şouň üçi hem elektrik ýükleriiň häsiýetlerii bilmeklik iň bir wajyp meseleleriň biri bolup durýar, sebäbi, bu mesele dogry çözülede liiýalary, gurmak üçi taslamalar işleede, liiýalaryň gelejekki özgerişlerii kesgitleede, şeýle hem iň amatly, maksada laýyk iş durky kesgitleede gerek bolýar. Ýokary hilli eergiýa ýokary hilli işi üpjü edýär. Hil görkezijilerie ämeler girýär, ie şular : potesial ululygy, ýygylyk ululygy, potesial simmetriýasy we formasy. Şu ýokarda agzala hil görkezijileriiň diňe biriiň iş täsirie garalyň. Potesial omial ýagdaýyda ulalsa-da, kiçelse-de oňaýly däl. Potesial kiçelede yşykladyryjylaryň ýagtylygy peselýär, göreje zyýa ýetirýar, zähmet ödürijiligii peseldýär we başga-da zyýalary bar. Potesial artsa, yşykladyryjylaryň ömri gysgalýar. Mysal üçi, potesialy 5 % artsa yşykladyryjyyň ömrüi esse azaldýar, eger potesial % artsa, oda ouň ömrüi 3 esse azaldýar. Şeýlelikde, potesial kiçelse-de ulalsa-da ykdysady ýitgä eltýär [E.]. arp edijileri tarapyda harç edile aktiw hem reaktiw eergiýayň mukdary elektrik ýükleriiň iň esasy häsiýetlediriji ululyklaryyň biridir. Bu ululyk sarp edijileriň saya hem-de her biriiň aýratylykda iş durkua baglydyr. 4

39 Şeýle häsiýetledirijiler ýükleriň grafikleri diýilýä egriler kömegi bile görkezýärler, ol egriler dürli görüşde bolup bilýärler, meselem, ediga, döwükli we basgaçakly. Göiburçly koordiatlar okuda ordiatada kuwwat, absissada bolsa wagt görkezilýär. Wagta görä, sutkalaýy ýük grafigi, aýlaýy ýük grafigi ýa-da ýylyň ýük grafigi diýip atladyrýarlar. Grafiklere umumy mykdar görkezijilerie girizmeklik oňaýly hem maksada laýyk bolýar. Şeýle görkezijileriň biri hem kuwwatyň iň ýokary [-3- ; -3--ji çyzgylar] we iň kiçi bahasydyr. Iň ýokary bahasyda Pmax, iň kiçi bahasyda bolsa Pmi diýip atladyrýarlar. Grafige mahsus pursatlar we oňa degişli sutka salary belli bolsa, oda ýüküň ýyl grafigii görkezip bolar. Liiýalaryň taslamasyda we ulaylýa döwrüde peýdalaylýa şeýle grafikleriň biri -3-5-ji çyzgyda getiriledir. Bu grafik aktiw kuwwatlylygyň ýuwaş-ýuwaşda peselýä diagrammasydyr. Kuwwatyň her bir bahasya belli bir wagt degişlidir, şol wagt aralygyda bolsa şol ululyk ýyl dowamyda talap edilýär. Ýyllyk ýük grafigiiň ýee bir görüşi -3-5-ji çyzgyda görkeziledir, ol grafigiiň adya ýük maksimumyyň grafigi diýilýär. arp edijileriň harç ede eergiýasyyň mukdaryy sutkalaýy ýa-da ýyllaýy grafikleriiň üsti bile degişli wagtda tapmak bolýar. Eger elektrik ýüküiň kuwwaty belli bolsa oda ouň belli bir wagt aralygydaky sarp edijiiň harç ede eergiýasyy tapyp bolýar. Asihro ýükleriň statiki we diamiki häsiýetleri dürli bolýar, sebäbi, dwigateliň skolžeiýasy çalt üýtgäde ouň sargysyda erki toklaryň ýüze çykmasy bolup geçýär. Asihro dwigatelleri setde hem aktiw hem reaktiw eergiýay talap edýärler. Aktiw eergiýa işçi-maşylary herekete getirmäge harçlaýar, reaktiw eergiýa bolsa magit meýdaya harçlaýar. Asihro dwigatelleriň aktiw kuwwat talapy toguň ýygylyk üýtgewii güýçli duýýar. Asihro dwigatelleriiň rekatiw kuwwatlygy sarp edişleri dwigatelleriň 4

40 ýükleiş ýagdaýya baglylykda aktiw kuwwatya gataşdyrayňda 5- % aralygyda üýtgäp bilýär [E.]. Oda başga-da ouň üýtgewi potesial üýtgewie hem-de toguň ýygylygyyň üýtgewie hem bagly bolýar -3-6-jy çyzgy. Näderejede eergiýa üpjüçiligii talap edýädigie baglylykda elektrik sarp edijileri eergiýa üpjüçiligi ygtybarlylygy ukdaýazarda 3 kategoriýa : I-kategoriýa degişli sarp edijiler üçi aýraty ýokarladyryla ygtybarlylykly eergiýa üpjüçiligi talap edilýär. Şeýle sarp edijilerde garaşylmadyk ýagdaýda eergiýa akymy kesilse adam ölümie getirmek howpy döreýär, iş ejamlary hatarda çykmagy mümki, partlaýyş howpy abaýar we başgalar. Bular ýaly sarp edijiler üçi iki taraplaýy iýmitledirmede ötri üçüji (awariýa ýagdaýy üçi) iýmitlediriş ätiýaçlyk çeşmesi göz öňüde tutulmalydyr. II-kategoriýaly elektrik sarp edijileride eergiýa bökdeçligi örä kä mukdardaky öüm goýberilişii togtadýar, iş mehazimleri işsiz galýar, işçi güýçleri peýdalaylma galýar we başgalar. Bu kategoriýaly elektrik sarp edijileri üçi az wagtlaýy, ýagy, ätiýaçlykdaky eergiýa çeşmesie birleşdirilýäçä eergiýa kesilmesi rugsat edilýär. Ýokarda agzala kategoriýalara degişli bolmadyk gala ähli sarp edijiler III-kategoriýa degişlidirler. Eergiýa bökdeçligi I sutkada artmaly däldir. Elektrik setlerie umuma 5 say esasy talaplar ýükleilýärler we olaryň düzüm sudury aşakdaky ýaly häsiýetledirilýär (-4--ji çyzgy). Oda ötri ýee-de awtomatikayň hem-de rele goragyyň ygtybarly herekete giriji ejamlary bolmalygyr : awtomatiki gaýtada çatyjylar (АПВ-awtomatiçeskoýe powtrooýe wkluçeiýe), awtomatiki ätiýaçlyk çeşmäi çatyjylar (АВРawtomatiçeskoýe wklýuçeiýe rezerwa), awtomatiki geeratoryň aýlow saya görä ýüki azaldyjylar (АЧРawtomatiçeskoýe çastotoýe razgruzka) we başgalar. 43

41 ete goýulýa talaplar Iş ygtybar -lygy Eergiý a-yň hili Tygşytl ylyk layla da oňaýlyl yk hemde howpsy etiň gelejeg i -4--ji çyzgy. ete bola talaplaryň düzüm sudury. Eergiýayň hili barada aýdylada her bir elektrik sarp ediji ýokary hilli elektrik eergiýasy bile üpjü edilmelidir. Eergiýayň hili ouň potesialyyň ululyk derejesi bile; toguň ýygylygy bile; potesial simmetriýasy bile hem-de potesial egrisiiň formasy (görüşi) bile kesgitleilýär (-4- -ji çyzgy). 44

42 Eergiýayň hili Potesial derejesi Ýygylyk derejesi immetriýa ýagdaýy Potesial egrisiiň formasy -4--ji çyzgy. Eergiýayň hil görkezijileriiň düzüm sudury. Potesial dereje. Öň ýokarda belläp geçişimiz ýaly potesial pesligi hem potesial artmagy eergiýa sarp edijileriiň işie ters täsir edýär. Potesial derejesii durukly saklamak üçi liiýalarda ýörite potesial sazlaýjylar ulaýarlar, trasformatorlarda sazlaýjylar ulaylýar, reaktiw kuwwat çeşmeleride peýdalaýarlar we ş.m. Ýygylyk derejesi. Bu babatda aýdaymyzda bolsa kada boýuça ±, Gs üýtgew rugsat edilýär. Ýygylyk üýtgewiiň täsirii jy çyzgyda hem görüp bilersiňiz. immetriýa ýagdaýy. Potesial simmetriýasyyň bozulmagy bir fazada işleýä sarp edijileriň faza boýuça deň çatuwyyň bolmalygyda hem-de faza parametrleriiň sazlaşykly bolmalygyda ýüze çykýar. immetriýa bozulmasy ters hem-de ol yzygiderli tolkularyň ýüze çykmasya getirýär. Bu ýagdaý üç fazada işleýä dwigatelleriň aýlowyyň peselmesie getirýär, kuwwat 45

43 ýitgisi artýar, elektrostasiýada işläp dura geeratorlaryň rotorlary ters tolkular zerarly artykmaç gyzýarlar. Potesialyň ol yzygiderli tolkulary ol yzygiderli toklaryň döremegie getirýär, ol toklar bolsa, ýitgii artdyrýar we ýakydaky aragataşyk liiýalaryň işie päsgel berýär. Nol yzygiderli toklar ýer boýuça akyp ýerasty gurawlary çüredýär. Bu agzalalarda başga-da ul yzygiderli potesial hem-de tok ýüze çykmasy we ters tolkuyň ýüze çykmasy rele goragyyň äsaz işlemegie getirip biljegi iki uçsyzdyr. Potesial egrisiiň formasy. Köp eergiýa sarp edijiler üçi potesial egrisiiň siusoidal formasy örä wajypdyr. Elektrodwigateller üçi siusoidal formayň ýitmegi, ýagy garmoiklaryň ýüze çykmasy artyk ýitgi döredýär, sadyrama bolýar, sebäbi aýlow mometi diňe biriji garmoikada döreýär. Forma ýitmegi geeratoryň ehg formasyyň siusoidal bolmazlygyda, sistemada magitda doýgu haldaky polatly elemetleriň bolmagyda, göeldiji ejamlarda we başgalarda döreýär. Tygşytlylyk. et tygşytly bolmagy üçi maksada laýyk kofigurasiýasy, potesialy, sim ýogylygy we başgalar bolmalydyrlar. Şouň üçi bir topar wariatlary özara deňeşdirip, bir ýyla getirile çykdaýjysy az sete üdew edilýär. ete ulayşda howpsuzlyk hem-de oňaýlylyk. Howpsuzlyk çäreleri bola ýere birleşmeler gabow serişdeleri, duýduryş çäreleri ýörite eşikleri bile üpjü bolmalydyr. laylyşda oňaýly ýagdaýlary göz öňüde tutmaly, ýagy, gözegçilik üçi geçelgeler, mysal üçi kabel tuelleride, bejeriş işleri üçi barylýa aralyklar, dürli ugurlara çatyş işlerii geçirmek oňaýlyklary we başgalar. etiň gelejegi. Elektrik ýükleriiň hemişe artyp durmagy, täze-täze ejamlary bile üpjü edilip durulmagy setiň ýaýrawyyň artdyrmagya hem-de täzelemek çäreleriiň geçirilip durulmagya eltýär. Takmya her ýylda azyda 5-6 % täze set we ejamlar guralýar. Şouň üçi ulgamlar taslamalary taýýarlaada gelejekdäki iň bolmayda 5-46

44 ýyllyk aralygydaky elektrik ýük artmagy we ejam täzeleiş meseleleri göz öňüde tutulmalydyr. -5 Howa hem-de kabel liiýalaryyň aktiw we iduktiw garşylygy Aktiw garşylyk geçirijiiň materialya we ouň kesekesigie bagly bolýar. Häzirki wagtda liiýalarda esasa mis, alýumi we polatly alýumiiý simler ulaylýar. Geçirijileriň aktiw garşylygy döwlet stadarty bile kadalaşadyr. imler özara belli bir belgilere eýedir, olaryň diametrleri bile bilelikde garşylyklary degişli tablisalarda getirilýär. Aktiw garşylyk oda başga-da simiň udel garşylygyyň üsti bile hem kesgitleilip bilier. del garşylyk aşaky tablisada getiriledir ( -5--ji tablisa). -5--ji tablisa lulyk Materialyň udel ululyklary 47 imiň materialy Mis Alýumii ý del geçirijiligi, m/om*mm, γ 53 3,7 del garşylygy, om*mm /km, ρ 8,8 3,5 del garşylygyyň ρ üsti bile simiň km uzylygyyň garşylygyy kesgitläp bolar. r (.5..) F F bu ýerde: F-simiň kes-kesigiiň meýday, mm. imiň aktiw garşylygy has takygyy alayňda ouň temperaturasya baglydyr, şouň üçi howa hem-de kabel

45 liiýalaryda has dogrusy, gurşap ala iş şertie bagly bolup durýar. Şol sebäplere görä, tablisalaryň kömegi bile ýa-da udel garşylyklaryň üsti bile kesgitlee salar ol ululyklaryň ilkiji ýaky bahalarydyr. Emma, şol ýaky bahalar liiýalarda hasap geçirmäge doly mümkiçilik berýär, sebäbi, howa hem kabel geçirijileride beýleki berile ululyklaryň takyklygy hem şeýle bir ýokary bolmaýar. Howa hem-de kabel geçirijileriiň içide hem daşyda döreýä magit meýday ol geçirijileriň iduktiw garşylygyy kesgitleýär. Şol magit meýdayň täsiri astyda geçirijide e.h.g döreýär ol bolsa reaktiw täsir edýär (ýagy toga garşylyklaýy täsir edýär). Ie, ol hem bolsa iduktiw garşylygy ýüze çykarýar. Eýsem, oda iduktiw garşylyk faza simleriiň özara ýerleşiş ýagdyýya bagly bolup durýar. Eger simleriň ýerleşişide olaryň üstüde geçýä magit akymlary özara deň bolsa, oda iduktiw garşylyklary hem deň bolýar. Beýle ýagdaý diňe howa liiýalaryda haça-da faza simleriiň sütülerde deň taraply üçburçlygyň depeleride ýerleşe ýagdaýyda ýüze çykýar. Faza simleriiň ýerleşişi gorizotal tekizlikde bolsa, olaryň magit akymy bile kesip geçişleri deň bolmaýar, oda iduktiw garşylyklary hemdeň bolmaz. Şeýle ýagdaýda deň garşylygy gazamak üçi oruçalşyrma usulyy ulaýarlar, ýagy, belli bir aralyklarda faza simleriiň oruy çalşyryp durýarlar (-5--ji çyzgy) ji çyzgy. Faza traspozisiýasy. Faza simleri reňkli metal bola üç fazaly toguň bir fazasyyň iduktiw garşylygy aşakda getirile aňlatma bile tapylýar (Om/km) 48

46 D X,44lg,6 R (.5..) bu ýerde : D orta geometrik aralyk (faza simleriiň) R simiň radiusy Bir gät üç fazaly toguň howa liiýasyda simleriň orta geometrik aralygy şeýle tapylýar : D 3 D D D, 3 3 bu ýerde : D, D3, D3 simleriň özara daşlygy. Eger faza simleri deňtaraply üçburçlygyň depeside ýerleşe bolsa, oda simler özara deň aralyklarda bolýarlar, bu halda D = D3 = D3 = D, şeýlelikde D = D. Eger faza simleri gorizotal ýagdaýda ýerleşe bolsalar, oda 3 3 D D D D D, 6D D D D -5--ji çyzgy. Faza simleriiň ýerleşişleri. Aňlatmada görüşi ýaly faza simleri ýaky ýerleşede iduktiw garşylyk kiçi bolýar, şouň üçi hem howa 49

47 liiýalaryyň iduktiw garşylygy kabel liiýalaryňkyda deňeşdirip bolmajak artykdyr. Kabel liiýalaryyň iduktiw garşylygy örä az bolay üçi, köpleç halatlarda ol garşylygy hasap hem etmeýärler. Has uly potesially howa liiýalaryda (33 kw oda hem ýokary) garşylygy azaltmak maksady bile her faza simii biräçe simlere bölýärler we hemmesii bir aýlawa çatýarlar. Şeýle edilede hamala, faza simiiň diametrii ulaldylaa barabar bolýar. Şeýle usul iduktiw garşylygy 5-3 % azaltmaga mümkiçilik berýär. im bölüede ekwiwalet radius şeýle tapylýar (-5-3-ji çyzgydy) getirile. R э R a a R -5-3-ji çyzgy. Faza simiiň biräçe simlere bölüişi. R ýeke bir bölüe simiň radiusy simleriň say ( fazadaky) a simleriň bir fazadaky orta geometrik aralygy 5

48 X D,6,44 lg (.5.3.) R т э Elektrik liiýalaryda aktiw hem reaktiw geçirijilik Elektrik eergiýasy geçirilede faza simleriiň arasyda, hem-de ýeriň arasyda elektrostatik meýda döreýär, ol sebäpli bolsa süýşýä tok ady bile tok geçirijilik ýüze çykýar. Bu ýagdaý reaktiw geçirijiligi şertledirýär. Bu ululyk empirik aňlatma bile tapylýar : b,58 lg( D / R 7 6 э ) Om km (.5.4.) (.5.4.) aňlatmada D edil (.5..) aňlatmasydaky ýaly faza simleriiň orta geometrik aralygydyr. Liiýa eergiýa berlede simiň töweregidäki howa bölejikleri iolaşýarlar. Bu iolaşma has hem beter ýüze çykýar, haçada elektrik meýdayyň dartgylygy (aprýažýoost E-kW/sm) özüiň aňyrbaş ululygyda artyp başlada (kritiçeski bahada artada 8 kw/sm). Bu hadysa koroa hadysasy diýilýär hem-de set gurlada, taslamalarda üsde düşmeli däldir. Koroa ýitgisi elektrik meýdayyň dartgylylygya bagly bolup, faza simleride deň bolmaýar, mysal üçi gorizotal ýerleşe faza simleride ortaky simiň elektrik dartgylygy % artdyrla bolýar, sebäbi ol sim iki gyraky simleriň täsiri astyda durýar. Koroa ýitgisii tapmak üçi ilki bile elektrik meýdayyň işçi dartgylylygyy (aprýažýoost) tapmaly. Dagadyla faza simleriiň çetki simleri üçi elektrik dartgylygy, kw/sm, E kr,354 D Rlg( R e (,5lg ) ) 5, (.5.5.)

49 bu ýerde: -liiýa potesialy; -fazadaky sim say; R-her simiň radiusy; Re, D öň ýokarda kesgitleedir. Koroa ýitgisie degişli howa liiýalaryda belli bir aktiw geçirijilik ýüze çykýar, emma iş ýüzüde ol aktiw geçirijiligiň deregie koroa ýitgisiiň özüi hamala diýersiň bir goşmaça ýük birleşe ýaly edip her -3 km liiýa aralygya çatýarlýar. Howa liiýalarya garayňda kabel liiýalaryda süýşme toguň aktiw bölegi ep-esli artykdyr. Şol birwagtyň özüde reaktiw sygym toguň (zarýad) täsiri hem has ýokarydyr. Bu ýagdaý kabel simleri bile ýere birleşmeli faza simlerii gurşap ala gurşu ýa-da alýumi örtügiň aralaryyň iňňä ýakydygy bile düşüdirilýär. Her içikde bolsa, kabel liiýalaryda aktiw geçirijilik göz öňüde tutulyp hem durmaýar. Muuň tersie reaktiw geçirijilik kw potesialda ýokarda hasaba alymalydyr. Şeýlelikde, ýokary woltly aşa uzy howa liiýalaryyň oruçalşyrma sudury aşakdaky hala eýe bolýar (-5-4-ji çyzgy ). P kor (A) P kor () P kor () P kor (3) P kor (B) A Z Z 3 Z 3 Z 4 B -5-4-ji çyzgy. Ýokary potesially uzak aralykly howa liiýasyyň oruçalşyrma sudury. 5

50 -6 Raýo we ýerli setleriň parametrleriiň häsiýetli gataşyklary hem-de olaryň ýöekeýleşdirile oruçalyşma sudurlary Howa liiýalaryyň ýa-da kabel liiýalaryyň faza simleriiň kese-kesigii üýtgetsek, oda ouň aktiw garşylygy esli derejede üýtgär, sebäbi aktiw garşylyk kese-kesige ters proporsioallykda bolýar. imiň iduktiw garşylygyy(.5.3.) aňlatma bile tapylýar, ol aňlatmada liiýayň kostruktiw ululyklary logariflemeli bolýarlar, şouň üçi hem iduktiw garşylyk ol ululyklara az garaşly bolýar.aýdylalary teswirleme maksady bile (-6--ji çyzgyda) potesialyň üç ululygyda olara mahsus bola simiň kese-kesigide we sim aralyklaryda iduktiw garşylyklaryň diagrammasy getiriledir.,433 Om/km,4 Om/km,36 Om/km 6- kw 35 kw kw -6--ji çyzgy. Dürli potesially liiýalaryň iduktiw garşylyklaryyň diagrammasy. Howa liiýasy ýalňyz simde guralada ouň iduktiw garşylygy takmya Xo.or =,4 Om/km bolýar. Faza simii biräçe ekwiwalet bola simlere bölüede weli ouň iduktiw garşylygy bireme azalaýar. Faza simii üç ekwiwalet sime böleleride ouň iduktiw garşylygy X =,9 Om/km bolýar. 53

51 Kostruktiw ululyklarya az bagly bola ululyklaryň biri hem howa liiýasyyň sygym geçirijiligidir, ouň ortaça bahasy ýalňyz simde bola ýagdaýyda bo.or =,75-6 /Om km. Eger faza simi ekwiwalet biräçe üç sime bölüe bolsa, oda ouň sygym geçirijiligi b = 3,8-6 /Om km bolýar. Polat simli alýumiiň simiň dürli ýogylyklarydaky udel aktiw garşylygyyň üýtgewi -6--ji çyzgyda getiriledir we hem-de şol ýerde sim ýogylygya baglylykda iduktiw garşylygyň üýtgew häsiýeti görkeziledir. ro X,5 kw 35 kw kw,4,3 X,, r o mm -6--ji çyzgy. imiň aktiw hem-de iduktiw garşylyklaryyň sim ýogylygya baglylygy. Çyzgyda görüşi ýaly simiň kese-kesigiiň kiçiligie, ýagy 5-7 mm aktiw garşylyk iduktiw garşylykda uly ýa-da oňa deň. Şeýle ýogylykdaky simler ýerli setlerde ulaýarlar. Ýerli setleriň potesialy 35 kw ýa-da oda kiçi potesially bolýar. Şeýlelikde, diýmek, oruçalyşma sudurda yzygider aktiw hem-de iduktiw garşylyklaryň setiň iş durkua edip biljek täsiri hasaba alymalydyr. imiň 85-4 mm kese-kesikleride we oda ýokarda iduktiw garşylygyň 54

52 aktiw garşylykda has ýokarydygy görüp dur. Şouň üçi hem potesial kw we oda uly bolada setiň diňe iduktiw garşylygyy suduryň yzygider bölegide hasaba almak ýeterlikdir. Şeýle ýagdaý potesialy kw we oda ýokary bolada şeýle liiýalaryň hil aýratylyklarya serejam bermek üçi aktiw geçirijiligiiň we aktiw garşylygyyň hasaba alymak zerurlygyyň ýokdugyy aňladýar. kw potesialy bola liiýalara 7-5 mm simler degişli, şouň üçi ol liiýalarda aktiw we iduktiw garşylyklar oruçalyşma sudurlaryda hasaba alymalydyr. Elebetde, her halda-da tehiki ykdysady hasaplamalar amala aşyrylada aktiw geçirijiligi we aktiw garşylygy üsde düşürmek bolmaz. Ýerli setleriň sygym geçirijiligi (ýomkostaýa prowodimost) potesial ululygy we kw bola raýo setleriiň sygym geçirijiligie deňiräk hasaplaylýar, emma, degişli sygym (süýşme) toklary we olara degişli bola reaktiw zarýad kuwwatlyklary Q ' c we Q '' c ýerli setiňki bile raýo setiňki örä tapawutlydyrlar. ebäbi bu agzala kuwwatlyklar diňe bir sygym geçirijiligie bagly bolma, setiň omial potesialya hem-de uzylygya hem baglydyr : Qc = Q ' c + Q '' c om b l (.6..) Hasap geçirilede şeýle ululyklar ayklaa, ýagy, potesialy kw bola liiýada döreýä zarýad kuwwatlyk liiýa boýuça berilýä reaktiw kuwwatlygyň takmya %-e barabardyr, şol wagtyň özüde potesialy kw bolayda ol ululyk takmya 3 %-e çeli baryp ýetýär. Haçada liiýa potesialy 5 kw bolsa, bu ýagdaýda liiýada döreýä zarýad kuwwatlygyyň möçberi liiýada berilýä aktiw kuwwatlygyň derejesie baryp ýetýär. Şouň üçi liiýayň iş durkua serejam berlede zarýad kuwwatlygyy hemişe hasaba almaly. Potesialy 35 kw we oda hem aşakdaky ýerli setlerdäki döreýä zarýad kuwwatlyk uly bolmaýarlar, ouň üçi olary hasaba alyma hem bilier. 55

53 Raýo ähmiýetli howa elektrik setiiň oruçalşyrma sudury -6--ji çyzgyda getiriledir. X R X B/ B/ B/ B/ a) b) -6--ji çyzgy. Raýo ahmiýetli howa setiiň oruçalşyrma sudury. Liiýada has uly kuwwatlyklar berlede ouň oruçalşyrma sudury -6--ji, b çyzgydaky ýaly bolýar, sebäbi sim ýogylygy aşa uly, ouň üçi aktiw garşylyk örä az. Ýerli howa setiiň oruçalşyrma sudury -6-3-ji çyzgyda görkeziledir. Bu setde sygym geçirijilik az bolýar, ouň üçi sudurda düşürledir. X R -6-3-ji çyzgy. Ýerli ähmiýeti bola howa setiiň oruçalşyrma sudury. Kabel liiýalaryyň potesialy 6- kw we oda kiçi bolayda ouň reaktiw garşylygy juda az bolýar, şeýle halatlarda iduktiw garşylyk oruçalşyrma suduryda düşüp galýar (-6-4-ji çyzgy). 56

54 R -6-4-ji çyzgy. Potesialy 6- kw we oda aşakda bola kabel liiýalaryyň oruçalşyrma sudury. Bu ýagdaýyň sebäbi kabelde tok geçiriji simler örä ýaky ýerleşe, şouň üçi magit meýday her sim bile ujypsyzja galtaşýar ol sebäpde bolsa iduktiw garşylyk çaksyz az bolýar. Öň belläp geçişimiz ýaly, elektrik liiýalaryyň isledik potesialyda aktiw hem reaktiw geçirijiligi mahsusdyr, ouň ululygy liiýayň ýüküe bagly däldir. Ol ululyklar liiýayň gurawya, uzylygya hem-de potesialya baglydyr. Liiýayň potesialy ulaldykça ouň uzylygy hem artýar, şouň üçi bolsa beýle liiýalaryň sygym toklary we ýitgi toklary uly bolýar. Emma, ýerli liiýalarda bu toklar hasaba alarlyk däldir. Şeýlelikde, liiýayň aktiw hem reaktiw garşylygyda başga-da, aktiw hem reaktiw geçirijiligii-de raýo ähmiýetli liiýalarda hasaba alyýar. Elektrik geçirilişiň uzaklygy takmya 3 km bolada oruçalşyrma suduryda geçirijilik hamala liiýayň ortasyda jemlee, garşylyklary bolsa liiýayň iki ujuda jemlee diýip hasap etmeli, ýa-da tersie, geçirijiler liiýayň iki ujuda jemleip, garşylyklar liiýayň ortasyda diýip hasap etmeli [E.]. Oruçalşyrma suduryy düzeimizde T hem-de П-görüşli (kirillisada) sudurlary alarys. (shema zameşşeiýa) Köp halatlarda oru çalşyrma suduryy ýöekeýleşdirýärler. Howa liiýalaryda 35 kw, kabel liiýalaryda bolsa kw potesiallary öz içie alýa setlerde aktiw hem reaktiw garşylygy hasaba alaýmaly bolýar. - kw potesialy bola liiýalarda geçirijilik düşüjäiň deregie olaryň täsir ululygyy görkezmek 57

55 ýeterlikdir, ýagy, eger sygym geçirijiligii üýtgemeýä ululyk diýip hasap etsek, oda ouň sudura täsirii görkezäýmeklik ýeterlikdir Q = om * B. Ýerli liiýalarda bolsa, aktiw we rekatiw garşylyklary görkezmek ýeterlikdir ( B = b l ). -7 Trasformatorlaryň oruçalşyrma sudury Iki sargyly trasformatoryň oruçalşyrma suduryy T- harpy görüşide görkezmek bolar. Bu ýerde RT we XT degişlilikde aktiw hem reaktiw garşylyklar, GT trasformatoryň aktiw geçirijiligi, bu ululyk trasformatoryň demiridäki ýitgii şertledirýär, BT iduktiw geçirijiligi, magit akymyy döredýä tok ululygya bagly. Trasformatoryň geçirijiligidäki tok örä az (omial togua garayňda bir äçe proset), ouň üçi raýo ähmiýetli liiýalarda trasformatoryň oruçalşyrma suduryy Г-harpy görüşide görkezmek bolar, bu bolsa hasaplama işlerii ýeňilleşdirýär, ala etijä kä bir ýalňyşlyk girmeýär. Hasaplamay has hem ýeňilleşdirip bolýar, ouň üçi trasformatoryň geçirijiligidäki ýitgii trasformatoryň boş işidäki ýitgi bile çalşyrmaly, ol ýitgii üýtgemeýä ululyk hökmüde alyp bolýar. Diýmek, aktiw we reaktiw geçirijiligiiň deregie üýtgemez elektrik ýüki çatyla hökmüde garaýmaly. Ýagy, = POT j QOT. Bu ýerde biriji bölek trasformatoryň demiride ýitýär, ikiji bölegi bolsa magit meýdayy döredýär. 58

56 -7--ji çyzgy. Iki sargyly trasformatoryň şertli belgisi ji çyzgy. Üç sargyly trasformatoryň şertli belgisi. R T X T I I I ' -7-3-ji çyzgy. Iki sargyly g T trasformatoryň Г harpy b T ' görüşli oruçalyşma sudury. I I ' Z T P+ j Q ' -7-4-ji çyzgy. Iki sargyly trasformatoryň ýöekeýleşdirile oruçalyşma sudury. Q % I xx Tom, (.7..) bu ýerde: I% - trasformatoryň ýüksiz iş togy. Trasformatoryň omial ýüküde aktiw garşylygy : 59

57 R T 3 Pm. T. om, [ Om] T. om (.7..) ΔPm ΔPk sargydaky ýitgi (trasformatoryň omial ýüküdäki ýitgi) Z K % bu ýerde T 3Z T. om T I T. om K % T. om om ZT [ kw A], T. om, T. om T. om om [ kw] (.7.3.) Om (.7.4.) X T Z R T * T, (.7.5.) ly kuwwatly trasformatorlaryň sargysyyň aktiw garşylygy örä az bolýar, şouň üçi bolsa RT, oda X T Z T K % T. om T Üç sargyly trasformatorlaryň parametrleriiň tapylyşy bireme üýtgeşigräk, sebäbi sargylaryyň ýasalyş aýratylygya bagly. Üç sargyly trasformatorlaryň üç hili gurawy bolýar, ol sargylaryň kuwwatlyk ululygya bagly. Eger ählisiiň kuwwatlylygy deň bolsa, oda // diýip belleýärler. Ikiji gurawyda, iki sargyyň kuwwatlylygy deň we % omial kuwwatlylygy bar, üçüji sargyyň kuwwatlylygyy bolsa,5 esse az edip guraýarlar. Şeýlelikde %/,5 = 66,7 % omial kuwwatlylygy bolýar. Oda ikiji gurawyň kuwwat gataşygy % / % /66,7 % bolýar. Üçüji gurawyda kuwwat gataşyklaryy % / 66,7 % / 66,7 % edip alýarlar. 6 (.7.6.). om, Om

58 Oruçalşyrma sudury (-7-5-ji çyzgy) getiriledir. Eger -ji sargyy gysga birleşdirip, -ji sarga potesial bersek, oda r r X X P k. z X ( ) om k om, ( )% om T. om, (.7.7.) (.7.8.) Beýleki sargylaryň arasyda hem şeýle tejribe edilse etije aşakdaky ýaly bolar: X3 = X + X3 X3 = X + X3 (.7.9.) oňra her sargyyň hususy iduktiw garşylygyy aşakdaky aňlatmay ulayp kesgitleýärler. X X X 3 X 3 X X X 3 X (.7..) X X 3 X 3 X 6

59 X' R' R R'3 GT BT X' ji çyzgy. Üç sargyly trasformatoryň oruçalyşma. Trasformatorlara degişli ululyklaryň hemmesi, şol sada gysga birleşmäiň potesial bahalary k(-)%, k(-3)%, k(-3)%, degişli edebiýatlaryň tablisalaryda görkezilýär. Gysga birleşme wagtydaky kuwwat ýitgisiiň bahasyy kähalatlarda iň uly ýitgili birleşmäiňkii görkezýärler, käbir halatda bolsa, üç birleşmäiňki hem görkezilýär. Mysal : / / % gataşykly sargylarda r r r 3 P k. z T. om T. om / / 66,7% -bolada,, (.7..) r % 66.7%, bu ýerde r66,7%.5 %.7.. r 66,7% r % Haçada, üç birleşmäiň gysga birleşme ýitgisi berle bolsa, oda : 6

60 P P k. z. k. z. P P k. z.( ) k. z.( ) P P k. z.(3) k. z.(3) P P k. z.(3) k. z.(3),, (.7.3.) (.7.4.) P k. z.3 P k. z.(3) P k. z.(3) P k. z.( ) (.7.5.) oňra, her sargyyň hususy aktiw garşylygyy aşakdaky aňlatmay, r T Pk.z. om om, ulayp r, r we r3 garşylyklary Pk.z., Pk.z., we Pk.z.3 üsti bile kesgitlemek bolar. -8 Awtotrasformatorlar Dürli potesially setleriň özara baglaşygyy üpjü edip bilýä awtotrasformator ady bile belli bola ejamlar, soňky wagtlarda örä giň peýdalaylýar. Awtotrasformatoryň üç sargysy bolup, ouň orta potesially (A) sargysy bile ýokary potesially (B) sargysyyň özara elektromagit baglaşygyda ötri elektrik birleşmesi hem bardyr. Şeýlelikde, orta potesially sargy (A) ýokary potesially sargyyň (B) bir bölegi bolup durýar. Eýsem, ýokary potesially (B) sargy iki bölekde durýa eke: yzygider sargy (последовательная) B we A okatlar aralygyda ýerleşip ouň üstüde diňe ýokary potesially Iý tok akýar we umumylykdaky sargy. A we O okatlar aralykda ýerleşip, üstüde garşylykly ugur boýuça ýokary hem orta potesially sargylaryň toklary akýar. Netijede bolsa, umumylykdaky sargyyň üstüde iki toguň 63

61 algebraik tapawudy bola tok akýar, ýagy, orta potesially (OP) hem-de ýokary potesially (ÝP) liiýalaryň tok tapawudya deň bola tok geçýär. Ium = Ior Iý (.8..) Yzygider sargyyň üstüde akýa ýokary potesially Iý tok başgaça yzygider sargyyň togy ýaly edip hem häsiýetledirilýär, ýagy, a) Ý Iý = Iýz I ý Ý K I yz ý I or I om or A I um or or om b) I yz B З yz I om A I um um -8--ji çyzgy. Awtotrasformatoryň sargylaryyň birleşme sudury. Kiçi potesially sargy (K) beýleki sargylar bile diňe elektromagit baglayşyklydyr. Eger, orta (or) we ýokary (Ý) sargylaryň degişlilikde kuwwat ululyklary % bolsa, oda 64

62 kiçi sargyyň kuwwat ululygy - 5% bolýar. Kiçi sargy (K) hemişe üçburçlyk görüşide birleşdiriledir, sebäbi şeýle edilede üçüji garmoikaly togy kompesirläp bolýar (ýok edip bolýar). Awtotrasformatorlaryň artykmaçlygy olaryň bahasyyň arzalygy, gabarasyyň, agramyyň, odaky bolup geçýä ýitgiiň pesligi bile düşüdirilýär.olaryň kemçiligi hökmüde elektrik baglayşygyyň bolalygy bile aňladylýar. Eger awtotrasformatorda yzygider sargy bile umumy sargy aralykdaky elektrik baglaşygy aýryp işe goýbersek, oda bize öň mälim bola ýoekeý üç sargyly trasformatory alarys. Şu ýagdaýda tasformatoryň hem-de awtotrasformatoryň sargylarydaky we demiridäki bolup geçýä hadysalar (prosesler) deň bolar. Oda olaryň gabarasy hem üýtgewsiz, demirdäki we sargydaky ýitgiler hem deň. Ýöe, awtotrasformator ýagdaýyda ouň üstüde berilýä kuwwat artykdyr. Aýdylalaryň teswirlemesii ýeňilleşdirmek üçi ýitgi meselesii arada aýryp -8--ji çyzgyda getirile birleşme sudurlaryy deňeşdirsek, oda Ý = ÝZ + Yum IÝ = IÝZ (.8..) or = um Ior = IÝZ + Ium bu ýagdaýy (.8..) aňlatma hem tassyklaýar. Awtotrasformatoryň omial kuwwaty hökmüde ouň ýokary sargysyyň (ÝW) ýa-da orta sargysyyň (OW) özara elektrik baglaşygy bola ýagdaýydaky kuwwaty kabul edilýär. Bu kuwwat ululygya kä halatlarda "akyp geçiji" ýada "akyp geçýä" kuwwat hem diýip atladyrýarlar. om = 3 ý Iý= 3 (yz + um) Iýz (.8.3.) om = 3 or Ior = 3 um(iýz + Ium) om = om 65

63 Trasformatoryň gabarasy, odaky ýitgi möçberi we başgalar ouň "tipli kuwwaty" atly kuwwat bile kesgitleilýär.ol kuwwat ululy ýokary potesially sargylaryň elektrik baglaşygyyň ýok wagtyda, ýagy, ýokary (Ý) hemde orta (Or) sargylaryň aýratylykda işläleride haýsysyyň hem bolsa biriiň kuwwatya deň bolýar. tip om = = 3 ýz Iýz = 3 um Ium = tip (.8.4.) 3 yz I yz 3( ) I yz um yz ýagy tip tip ; om, (.8.5.) om K k K y bu ýerde: - trasformasiýa koeffisiýeti or Şeýlelikde, awtotrasformatoryň "tipli" kuwwaty ouň berip biläýjek omial kuwwatyda kiçidir. Mysal üçi, ýokary (B) we orta (A) sargylaryň degişlilikde potesiallary we kw bolsa, ýagy K bolada aňlatma laýyklykda om = tip Şeýlelikde, awtotrasformatoryň kömegi bile şol bir eergiýa ýitgide trasformatora garayňda esse artyk kuwwat berip boljak ekei. (.8.5.)-de aňlatmayň görüşi ýaly, trasformasiýa koeffisiýeti "tipli" kuwwat bile omial kuwwatyň gataşygyy üýtgedýär. Koeffisiýet "K" äçe uly bolsa, ýagy, sargylaryň potesiallary äçe özara tapawutlasa (33/;5/ we başgalar),oda şoça-da bu täsi effekt az bolýar. Başgaça aýdaymyzda awtotrasformatorlary ulaylada olaryň ýokary potesialy özara elektrik birleşmeli sargylaryyň ýaky potesial gataşygy wajypdyr. 66 yz yz um y y or

64 Awtotrasformatoryň aktiw garşylygy Rtr Awtotrasformatoryň her jübit sargysy üçi ouň arasydaky aktiw kuwwat ýitgisi görkezilýär, ýagy ΔPý-or, ΔPý-k we ΔPor-k, oda ΔPk.ý =,5 (ΔPk.ý-or+ ΔPk.ý-k ΔPk.or-k) : (.8.6.) ΔPk.or=,5(ΔPk.ý-or+ ΔPk.or-k ΔPk.ý-k) Degişlilikde R R tr. y tr. or P k. y P k. or om om ; om om (.8.7.) Rtr.k sargyyň kuwwatya baglylykda üç sargyly trasformatoryňky ýaly kesgitleilýär. Awtotrasformatoryň iduktiw garşylygy Xtr Awtotrasformatoryň iduktiw garşylygy edil üç sargyly trasforma-torlaryňky ýaly kesgitleilýär. Geçirijilikleri bolsa sargylaryň birleşişie bagly bolmay üçi edil iki sargyly trasformatorlaryňky ýaly kesgitleilip bilier. Awtotrasformatoryň kiçi potesially sargysy ýokary potesially sargylar (B) we (A) bile diňe magit aragataşygyda bolýar (galwaiki baglylygy ýokdur), şoňa göräde olary goýberýä zawodlar tarapyda ýokary potesially sargylaryň kiçi potesially sargy bile özara gysga birleşme ýitgilerii we potesiallaryy,ýagy ΔPk.ý-k, ΔPk.or-k hem-de k.ý-k%, k.or-k% "tipli" kuwwatlyga degişli edip getirýär. Şouň üçi hem bolsa, köpleç halatlarda bu bahalary 67

65 omial bahasya degişli edip almaly bolýar. Şeýle bolada omial we "tipli" kuwwatlyklaryň gataşyşyy göz öňüde tutmaly bolýar hem-de olaryň kwadrat gataşyklaryy om/ tip ýaly edilip alymalydyr, sebäbi, ýitgi kuwwatyň kwadratya proporsioallykda bolýar. P P P k. yor k. yk k. ork P P P k. yor k. yk k. ork ( ( om Gysga birleşme potesiallaryy omiala getirilede kwadrata göterilmeýär, sebäbi, gysga birleşme potesialy omial tokda ölçeip, kuwwata proporsioal bolýar : k () k (3) k (3) k. y. or k. yk k.rk % % % k. yor k. yk k. ork ( oňra iduktiw garşylygyň kesgitleiş usuly üç sargyly trasformatoryňky ýaly bolýar. om tip ( 68 om k () k (3) k (3) tip tip ) om ) ) tip % ) 5 om tip om tip % % (.8.9.) (.8.8.)

66 -9 Awtotrasformatorlaryň oruçalşyrma sudury, parametrleri we ýitgisi Dürli ululykdaky potesial liiýalary çatmakda köpleç ýagdaýlarda awtotrasformatorlar ulaylýar. Awtotrasformatoryň şertli belleişi [E., ---ji] çyzgyda görkezile. Beýleki trasformatorlar ýaly awtotrasformatorlar hem üç fazaly ýa-da bir fazaly görüşde ýasaýarlar. Bir fazaly awtotrasformatorlarda podstasiýalarda kä halatlarda üç fazaly awtotrasformatorlar guraýarlar. Awtotrasformatorlar hem beýleki trasformatorlar ýaly omial potesialy we omial kuwwatlylygy bile häsiýetledirilýär. Awtotrasformatorlaryň omial kuwatlylygy hökmüde ouň ýokary potesially sargysyyň üstüde iň uly kuwwatlylygy geçirip biljek ulylygyy kabul edýärler. Şeýlelikde I, (.9..) Awtotrasformatory ýee-de häsiýetledirýä ulylyk hökmüde tipowoý kuwwaty göz öňüde tutulýar, şol kuwwatlylyga bolsa yzygider sargyyň hasaby çykarylýar. Kiçi potesially sargyda elektrik ýüki ýok ýagdaýyda bu kuwwatlylyk şeýle kesgitleilip bilier. 3I ( ) T 3I ( om) Bu [ erde ý( om) om ý( om) ý( om) ( 3 ý( om) ý( om) ( om) ý( om) ( om) ý( om) ( om) ) om K, ( om) (.8..)garaymyzda peseldiji awtotrasformatoryň umumy sargysyyň togy ýokary hem orta potesially sargylaryň toklaryyň tapawudya deňligii görýäris. Şouň üçi bolsa, umumy sargyyň hasaby awtotrasformatoryň omial 69 peýda getiriji (.9..) koeffisiýetdir.

67 toguda kiçi toga göükdiriledir. mumy sargyyň kuwwaty awto-trasformatoryň "tipowoý" kuwwaty diýilýäe deňdir. Kiçi potesially sargy (K) hem tipowoý kuwwata hasaplaadyr. Şeýlelikde, awtotrasformatoryň gurawy öz üstüde sargylaryň hasaplayş kuwwatlyklaryda has artyk kuwwatlyklary geçirip bilýär. Şouň üçiem, peseldiji awtotrasformatorlar üç sargyly deň kuwwatly trasformatorlarda epesli arzadyr, az aktiw material sarp edýär, az aktiw eergiýa ýitýär. Peýda beriji koeffisiýete garap geçeimizde awtotrasformatoryň baglayşdyrýa liiýalaryyň potesialy äçe bir-birie golaý boldugyça ouň artykmaçlyklary ägirt bolýar. ( om) y( om) y( om) y( om) ( om) Awtotrasformatorlary hem üç sargyly trasformatorlaryňky ýaly ýitgileri, boş işlä wagtydaky togy bile (ΔP, Iμ = I) we üç say gysga birleşme potesiallary bile häsiýetledirýarler. Tablisalarda awtotrasformatorlaryň gysga birleşmedäki üç ýitgisi görkezilýär, olaryň birisi bolsa (ΔPk.z.(ý-) = ΔPk.z.(-)) awtotrasformatoryň omial kuwwatya degişlidir, beýleki ikisi bolsa köpleç awtotrasformatoryň "tipowoý" kuwwatya degişlidir. Edil şouň ýaly edip gysga birleşme potesiallary hem görkezilýär, olaryň biri (k.(ý-) = k.(-)) omial kuwwatya degişli beýleki ikisi bolsa "tipowoý" kuwwatya degişlidirler. (ΔPk.z.(ý-) = ΔPk.z.(-3), ΔPk.z.(-k) = ΔPk.z.(-3)) Bu ýagdaý awtotrasformatorda gysga birleşme parametrlerie gabat gelýär. Kiçi potesially sargyyň gysga birleşmeside toguň ululygyyň derejesie "tipowoý" 7

68 kuwwatyň toguyň ululygya ýetirýärler, sebäbi ol sargyyň kuwwaty "tipowoý" kuwwata deňdir. Şouň üçi gysga birleşme potesialyyň ululygy üýtgeşik bolýar. Orta sargyyň gysga birleşmeside we potesialy ýokary sarga bereimizde potesialyň ululygyy yzygider sargydaky toguň ululygy bile kesgitleýärler, eger bu tok omial kuwwatlylygyň derejesie ýete bolsa, ie şu wagtky potesial ululyk gysga birleşmäiň potesialy bolýar. Awtotrasformatorlaryň hem oruçalşyrma sudury edil üç sargyly trasformatorlaryňky ýalydyr. ΔP om gt, şeýle hem ΔQ om bt, bu ýerde g T P om Q ; bt om ; (.9.3.) Reaktiw garşylyklary bolsa üç sargyly trasformatorlaryňky ýaly tapylýar. X X X k ( )%* * om T. om (.9.4.) beýleki birleşmelerde-de şuňa meňzeş kesgitleilýär X = X+ X, X3 = X+ X3; oňra X =,5(X+ X3 X3), X ' =,5(X+ X3 X3) we ş.m ýöe tablisadaky görkezile gysga birleşme potesiallaryy omial kuwwatlyga getirmek şerti bile : k (3) k (3) we k (3) k(3) 7

69 Edil şuuň ýaly-da aktiw garşyklary tapylada gysga birleşmedäki aktiw ýitgileri omial kuwwatlyga getirmeli : P' k(3) k( 3) we P' k(3) oňra P Pk. z.( ) om P' k. z.(3) om r ; r3 ; we ş. m. om Netijide R =,5(r+r3 r3), R ' =,5(r+r3 r3), R ' 3 =,5(r3+r3 r) om X' P k (3) Or R' R X Ý R'3 X'3 ΔP+jΔQ K -9--ji çyzgy. Awtotrasformatoryň oruçalşyrma sudury. Trasformatorlarda we awtotrasformatorlarda kuwwat ýitgisii iki bölege bölýärler : bir bölegi olaryň ýüksiz işide ýüze çykýar (geçirijilikleride gt we bt bolup geçýär). Ikiji bölegi bolsa trasformatorlaryň we awtotrasformatorlaryň 7

70 ýüküe bagly bolýar we hemişe üýtgäp durýar (sargylaryň garşylyklary RT we XT üstüde bölüýär). Trasformatorlaryň we awtotrasformatorlaryň ýüksüz işidäki ýitgi olaryň polatda ýasala serdeçigide bolup geçýär ; aktiw ýitgi serdeçigi gyzdyrýar (sudurda gt - geçirijiligi şertledirýär), reaktiw ýitgi bolsa magit akymyy döretmek, üçi harçlaylýar(sudurda bt - geçirijiligi şertledirýär). I Şeýlelikde Ps P, Q Q % om şu ýerde serdeçigiň üstüde tok akmaýar diýilip hasaplaylýar (ýagy Is = ). Iki sargyly trasformatoryň doly ýitgisi ýitgileriň jemie deňdir. P T Q T 3I r 3I R X T T P Q P om P Q Q om R T X P T ; Q ; (.9 (. Eger bir äçe deň kuwwatly trasformatorlar bilelikde işleýä bolsa, oda P T 3I r T P P Q om R P (.9.7.) P Q QT 3Ix Q X Q ; (.9.8.) T T om Katalog tablisasyda getirilýä gysga birleşme wagtydaky aktiw ýitgi trasformatoryň omial togua degişli, oda T ; Pk.z. = 3 I om RT 73

71 Şol bir wagtyň özüde toguň başga bir ululygyda ýitgi (sargydaky) Pm = 3 I rt oda P P k. z m I om I om ; (.9.9.) P Şeýlelikde, bir trasformator bolmalygyda eger bir topar deň kuwwatly trasformatorlar belelikde işläde bolsa P T Q T m P Pk k. z. z om K % om om P ; % Üç sargyly trasformatoryň gysga birleşmesidäki aktiw ýitgiler belli bolsa, ( Pk.z., Pk.z. we Pk.z.3), oda ouň doly ýitgisi şeýle tapylýar : ; om ; (.9..) (.9.) P P T Q T k. z. om() k.% om() P k. z. om() k.% om() P k. z.3 3 om(3) k.3% 3 om(3) P ; Q ; (.9..) Bu ýerde üç sargyly trasformatoryň gurawy /66,7/66,7 % bolsa, oda orta hem kiçi sargylaryň tablisa bahalaryy omial kuwwatlylyga getirmeli. 74

72 P P P k. z. k. z. k. z.3 P P P () () (3) P P P (3) (3) (3) P P P (3) (3) () P om. om om.3 om k. z., P P3 om. om om.3 om, (.9.3.) Gysga birleşme potesiallaryyň omial ýagdaýa getirilişi ýitgidäki ýaly. Awtotrasformatorlarda ýitgi tapylada peýda beriji koeffisiýeti göz öüde tutmaly, ol şeýle tapylýar, mysal üçi / 66,7 / 66,7 % guraw, oda om. om. 3 om (getirile ululyklary). om Oda sargydaky omial ýitgiler şeýle kesgitleiler P P P P P P 3 k k k 3 () () (3) k (),5(,5( P P k () k (3) (3) (3) / P k (3) (3) k (3) / / P / P / k (3) (3) (3) / P k (3) / / () k (5) / /, / / k () k (.9.4.) 75

73 I K I N J I B A P ELEKTROENERGIÝA GEÇIRILIŞINDE EAY NKDAÝ NAZARLAR - Elektrik setiiň iş durkuy kesgitleýji esasy deňlemeler et boýuça elektrik eergiýa berilmegi simde hem ouň üst bölegide elektromehit meýdayyň örä ýokary tizlikde ýaýramagy bile şertledirilýär. Üýtgeýa tok potesialy sete çatylada üýtgeýä elektromagit meýday simi gurşap alýar, üýtgewli elektro statik meýda faza simleriiň arasyda hem-de faza simleri bile ýeriň arasyda ýüze çykýar.şu aýdylalaryň şertli şekili ---ji çyzgyda görkeziledir. ---ji çyzgy. Üýtgewli elektrostatik meýdayň döremegi süýşme tok döredýär, ouň ululygy simiň daşyy gurşap ala howa şertie (dielektrik häsiýetie) hem-de ýer bile faza sim arasyda 76

74 potesial tapawuda bagly bolýar. Üç fazaly liiýalarda faza simleriiň arasyda hem süýşme tok ýüze çykýar. Bu toklaryň adya zarýad beriji toklar diýip atladyrýarlar. Zarýad toklary ýük toklary bile goşulşyp, liiýada tok ululygyyň üýtgewii döredýär. Liiýayň toguda dörä elektromagit meýday liiýa ugry boýuça üýtgemek bile üýtgeýä magit dartgylygyy ýüze çykarýar. Bu ýagdaý simde öz-özüde hem-de özara iduktirlee elektrik hereketlediriji (e.h.g.) güýjiň döremegie getirýär.etiň ugruda deň bolmadyk ululykdaky e.h.g. potesialyň liiýa boýuça çylşyrymly üýtgewli kauyy ýüze çykarýar. etiň gysgajyk aralygydaky (dl) elemetiň çägide potesial bile toguň gataşygy iki say bölekleýi differesial deňleme bile kesgitleiler : u i ir L t t i u ug C t t ; (...) (...) (..) we (...) deňlemeler liiýada geçiş hem-de durukly iş durkuy häsiýetledirip biler.naprýažeiýeiň we toguň täsir edýä bahalaryy kompleks sa görüşde belgilesek. Oda ol liiýayň başlagyjyda X aralykda ( x) we I I( x) bolarlar. Liiýa siusoidal potesial çatsak, oda (..) we (...) durukly ýagdaý üçi d ( r jl ) I Z I ; (..3.) d d I ( g jc ) У ; (..4.) d 77

75 78 Naprýažeiýeiň hem-de toguň kompleks bahalaryyň wagta bagly däldigii göz öňüde tutup, (...) we (...) görüşde (..3.) we (..4.) görüçe geçildi. Idi aprýažeiýeiň we toguň liiýa boýuça üýtgewii häsiýetledirýä -ji derejeli differesial deňlemäi ýazyp bileris : Differesial deňlemäiň häsiýetlediriji görüşi Bu deňlemäiň kökleri aşakdaky ýaly bolar Şeýlelikde, (..5.) differesial deňlemäiň çözgüdi Idi tok üçi hem (..7.) deňlemä kybapdaş deňleme alarys. У Z K У Z K we У Z K (..7.) У Z У Z A A (..6.) ; (..5.) ; I У Z d d У d I d У Z d d I Z d d.) (..8 ; У Z У Z c У Z У Z A A Z I da ýa A A Z У Z d d Z I

76 79 bu ýerde У Z У Z Z Z c (..7.) we (..8.) aňlatmalara başlagyç şertlerde kesgitleýä, üýtgewsiz koeffisiýetler girýärler : Ýaýraw koeffisiýeti tolku garşylygy bu ýerde ξ faza burçy, kä halatda ξc ýaly belleilýär. Eger bu kompleks koeffisiýetleri algebraik görüşde getirsek, oda (..7.) we (..8.) aňlatmalary aşakdaky görüşde ýazyp bileris bu ýerde : sihro aýlaýa oka şöhleledirsek, oda olaryň pursat bahalaryy alarys. ;, A A A A A A ; j У Z c Z c Z ) ( ; ) ( ) ( ) ( A j A A A Z I A A c j j I we

77 u A si( t A ) A si( t );.) i A si( t A ) A si( t A ) (.. Zc (..5.) we (..6.) differesial deňlemeleriň tapyla çözgüdii görüşide görä, liiýayň isledik okadyda aprýažeiýe we tok biri birie garşylyklaýy hereket edýä iki tolkuyň etijesi hökmüde garalsa düşüje dogry bolar. Şu ýadaýa (..9.) deňlemä esaslayp getirile çyzgy garap, dürli pursatlar üçi guryla çyzgytda aňsa bolar. ---ji çyzgyda aprýažeiýeiň iki goşulujysyyň liiýa ugry boýuça üýtgewi getiriledir. ---ji,a çyzgyda biriji goşulyjy u A si( t ), ---ji, b çyzgyda ikiji goşulyjyyň üýtgewi getiriledir u A si( t ), ( ) A ( ) A A (..9.) a) b) ---ji çyzgy. 8

78 Üýtgeýä aprýažeiýäiň göşulyjylaryyň ikisiiň hem liiýayň başydaky ýarym period ýagdaýy ---ji çyzgyyň çep tarapyda görkeziledir. Aňlatmada ΨA we ΨA A we A kompleks salaryň argumetleridir. ---ji cyzgyda we egriler aprýažeiýeiň goşulyjylaryyň t= pursatydaky bölüşigii häsiýetledirseler ' we ' egriler şol bölüşigiň idiki bir t=t pursatdakysyy häsiýetledirýärler. we egrileriň üstüde erki ýata (a we b) okatlary bellesek, oda şol bir fazadaky yrgyldyda ' we ' egrilerde (a we b) okatlary taparys, şouň etijeside bolsa ---ji, a çyzgyda ' egri egrä garayňda sag tarapa ýagy, liiýayň ahyrya tarap süýşýär, şol bir wagtyň özüde bolsa ' egri egrä garayňda çepe tarap ýagy, liiýayň başlagyjya tarap süýşüýär. --ji, a çyzgyda görüşümiz ýaly, tolkuyň faza üýtgewsizligi häsiýetledirýär, ---ji, b häsiýetamada bolsa faza dyruklylygy häsiýetledirýär. Biriji aňlatmada d, dt Ikiji aňlatmada t A cost t A cost dl dt ; (...) we (...) aňlatmalaryň tassyklaýyşlary ýaly iki tolku bir-birie garşy hereket edýärler we olaryň tizlikleri absolýut ululyklary boýuça deňdirler. (...) 8 (...) (...)

79 aňlatmada görüşi ýoly ýokardaky etijäi tok akymy üçi hem ulaarlykdyr. Liiýayň başyda ahyrya hereketdäki aprýažeiýe hem tok tolkularya göi tolkular; ahyryda liiýayň başlagyjya tarap hereketdäki tolkulara ters tolkular diýip atladyrýarlar. (..9.) we (..) deňlemelerde j toguň ýa-da apýažeiýäiň liiýayň berle uzylygyda bir tolkuyyň üýtgewii häsiýtledirýär, şu ýerde β peselme koeffisiýeti, ulukyk üýtgewii häsiýtledirse, α faza koeffisiýeti, faza üýtgewii häsiýetledirýär. Naprýažeiýe ýa-da tok özleriiň iki tolkuyyň üstüste düşmegi bile kesgitleilýär, şouň üçi olaryň ululyk hem faza üýtgewleri βl we αl ululyklar bile kesgitleip bilimez. Hasaplamalaryň görkezişi ýaly howa liiýalaryda grad f=5 Gs ýygylykda faza koeffisiýeti,6. Şu km ululyk boýuça-da göi we ters tolkularyň uzylygyy kesgitlemek bolar. ---ji çyzgy esasyda togyň we aprýažeiýeiň süýşme aralygy tolkuyň uzylygy bile öşçeede (α), oňa 36 gerek bola wagt t, ýagy, şu wagt göi ýa-da ters tolkuyň bir periodya degişlidir, oda dl dt t 36 6 km (..7.) we (..8.) deňlemeleri liiýayň haýsam bolsa bir okadya degişli edip umumy görüşde ýazsak. I I () () I () ; Z c ( () () ), 8

80 tolku garşylygyy alarys Z c () I () (..3.) (..3) aňlatmada gelip çykýar haçada hacada Z c ( ) I () Z c Ala aňlatmalar tolku garşylygyy kesgitlemäge mümkiçilik berýär we ouň özie bolsa, liiýayň isledik okadyda aprýažeiýe bile tok arasyda proporsioallyk koeffisiýeti hökmüde garalýar.haýsam bolsa bir ugur tolkum üçi proposioal gataşykda bolýar, ýöe, beýleki tolku ýök diýip hasap edilýar.tolku garşylygy göi ýa-da ters tolkulara deň gataşykda bolýar. muma liiýayň iş şertie seljerme berilede göi ýa-da ters tolkulara bölmezde, olaryň özara etijeleýji ululygyda baha bermek bile çäklemek ýeterlik bolýar. Şeýle çemeleşilede, ilki ahyrky çäkledirmeler şerte görä A we A koeffisiýetleri kesgitläp, soňra (..7.) we (..8.) aňlatmalary özgerdip, uzy liiýayň deňlemesi adyy ala deňleme alyýar : I I ch ch 3I 3Z c Z c 83 I I sh ; sh () () () () ( ) I () Z c (..4.) (..5.)

81 bu ýerde: we I - degişlilikde liiýa aprýažeiýesi we faza togy, ýagy, liiýayň ahyryda l uzaklykdaky okatda (--3-ji çyzgy); we I - liiýayň ahyrydaky aprýažeiýe we tok. Liiýa başlagyjy üçi (..4.) we (..5.) aňlatmalarda : I I ch ch 3I 3Z c Z c sh sh ; (..6.) (..7.) I I I l l --3-ji çyzgy. (..4.) we (..5.) aňlatmalarda daşgary gözleýä ululyklary liiýada akyp geçýä aktiw reaktiw kuwwatlyklar bile özara baglayşdyrýa aňlatma peýdalamak maksada laýyk bolýar. Şeýle aňlatmayň etijesii çykarmak üçi liiýayň ahyrya aprýažeiýeli şia garşylygy Z iduktiw häsiýetli ýük çalyla diýip çaklaýarys ( ---ji çyzgy). Oda, göz öňüde tutula şertlere görä. 84

82 bu P _ jq ýerde I 3 Iˆ P, jq 3ˆ f P +jq r x --4-ji çyzgy. Ahyrky aňlatmay (..4.) we (..5.) aňlatmalara goýup, taparys. Z c ( ) (..8.) ch P jq sh I 3Z c ( P Z jq) c ch _ sh (..9.) Eger liiýa häsiýetamasya seljerme bereimizde aktiw garşylyga we geçirijilige üs bermesek, oda ýokarda ala aňlatmalary has-da ýöekeýleşdirmek bolar. Şu ýagdaýda j, şouň ýaly-da 85

83 sh shj j si we ch chj cos Oda, bu ýagdaýda (..4.) we (..5.) aňlatmalarda I I cos j cos j 3I 3Z c Z c si ; si ; (...) (...) I (..8.) we (..9.) aňlatmalarda Z (cos Q 3I c Z P Köpleç ýagdaýlarda liiýa boýuça berilýä kuwwaty atural kuwwat gataşygyda aňlatmak oňaýly bolar. haçada +om bu ýerde: om omial aprýažeiýe. P at c c Z si jp si ) ; cos ) aprýažeiýe okyň položitel ugry boýuça ugrukdyrylsa bolar we bellik kabul edip. c Z cos j(si Q P c c c, ýa da Pc Z Z om c (...) (..3.) P * P P soňra alarys we Q Q * at P at, (cos Q si jp si ); (..4.) 86

84 - Elektrik setiň liiýasyyň orututma sudury we wektor diagrammasy Elektrik setiiň iş durkuyň deňlemeleri liiýayň orututma suduryy düzmäge mümkiçilik berýär, şeýle edilede setdäki elemetleriň say azalýar we hakyky setiň hasap modelie öwrülýär. Orututma sudurda parametrler laýyk alyada iş durkuy hasap etijesi suduryň girişdäki we çykyşdaky ululyklary --de getirile aňlatmalar esasyda kesgitlee liiýayň başlagyjyyň we ahyryyň etijeleri bile gabat gelýärler. --5-ji, a çyzgyda liiýayň deňölçegli ýaýrawy parametrli prisipial sudury faza üçi getirile, görüşie görä liiýayň her fazasy dört polýyslyk şekile eýe bolar.şeýle liiýayň başlagyjyyň iş durky ahyry üçi berle parametrlere baglylykda (..7) deňlemeler esasyda häsiýetledirilýär. Şol bir wagtyň özüde bolsa, liiýa dörtpoluslyk, ouň üçi çeşmesiz (passiw) dörtpolýuslyk deňlemeleri mahsusdyr. I A C DI 3 3B I ; (...) (...) 87

85 a) b) ç) ---ji çyzgy. (..6) we (...) deňeşdirilede, ýee-de (..7.) we (...) deňeşdirilede A D ch B Z C Z c sh c sh Şeýlelik bile liiýay hasap modeli bile häsiýetledirilip bilier (---ji, çyzgy), ouň parametrleri kompleks kostatalar A, B, C we D hakyky liiýayň parametrleri bile (..3.), (..5.) gataşyklarda bagly. Hasap modeliiň oňaýlysy П görüşidäki orututma sudurydyr (--,b çyzgy).ouň parametri bile liiýayň 88 (..3.) (..4.) (..5.)

86 parametriiň özara baglaşygyy tapmak üçi liiýayň gysga birleşme we boş işiiň deňlemelerii orututma suduryň deňlemeleri bile deňeşdirmeli. Gysga birleşmede (f = ), oda (..6.) aňlatmada k.3 3Ik.3 Z csh ; (..6.) ---ji, ç çyzgyyň sudury üçi k.3 3I k. 3Z (..7.) (..6.) we (..7.) aňlatmalaryň sag taraplaryyň deňligide Z Z c sh (..8.) Liiýayň boş işide esasyda I (..6.) aňlatma x. x x. xch, Şol bir wagtda bolsa П görüşli orututma sudurda x. x x. x 3 I x. x Z x. x ZУ ( ) oda (..8.) aňlatmay göz öňüde tutşak ch У tg Z sh Z c c (..9.) (..6.) we (..9.) aňlatmalar orututma suduryň parametrlerii liiýayň uzylygya hem-de koeffisiýete 89

87 9 baglylykda göide-göi kesgitleýärler. Öz gezegide liiýayň parametleri bile göüde-göi bagly. Iş ýüzüde hasap geçirmek üçi liiýayň parametrleri bile ouň orututma suduryyň parametrleriiň gös-göi baglaşygyy üpjü edýä aňlatma alysa has-da amatly bolýar.çaklalyň, şeýle baglaşyk aňlatmalarda berilýär : bu ýerde : - haýsam bolsa kompleks koeffisiýetler. (..8.) we (..9.) aňlatmalary göz öňüde tutsak, oda bu ýerde: Giperbolik fuksiýaly aňlatmalary tükeiksiz hatar bile çalşyrsak, oda (...) we (..3.) aňlatmalarda z K у we K (...), (...) ; у z K У У K Z Z (..3.), / (...) ; У Z У Z th th У Z th K У Z У Z sh sh Z sh Z K у c z У Z У Z... ) ( ) ( ;... ) ( 6 ) ( 4 4 у z K K

88 K z we K у umuma düzediji koeffisiýet adyy almak bile birlik saa golaýdyr, eger liiýayň uzylygy l uly bolmadyk ýagdaýyda. Liiýayň uzylygy artdygyça birlik sada artýar. Hasaplamalaryň görkezmegie görä liiýayň uzylygy 3 km az bola ýagdaýyda K, birlikde üzňeligi hasap z K у takyklygya golýar bolýar. Kabel liiýalaryda K, koeffisiýetleriň z K у birlikde tapawutlaýa ýagdaýyy 5 km artyk bolada göz öňüde tutmaly.howa liiýalaryyň uzylygy 3 km geçmeýä bolsa, oda K z K diýip alaýmaly.şouň üçi П görüşli orututma suduryda Z Z we У У Has uzy liiýalaryň parametrleri kesgitleede (..8) we (..9.) aňlatmalaryň kömegi bile tapmaly, ýa-da K we düzediji koeffisiýetleriň kömegi bile z K у kesgitlemeli. Liiýayň uzylygy 3-de km çeli bolsa oda düzediji koeffisiýetler üçi özgerdile (...) we (..3.) aňlatmalarda peýdalamaly : у K K K r x c 3 6 x ( x 3 K,5 K b 3 r b ; r b x ); Şu ýagdaýda orututma suduryň parametrleri aşakdaky aňlatmalar boýuça kesgitleýarler : 9

89 r x r x b b K Ýokarda orututma sudury iş durkuyň diňe girişde hem çykyşda duruklylygy şertde alypdy.şouň üçi, setiň aralyk okatlaryyň iş durky toklara we kuwwat ýaýrawya bagly bolar. Şeýle-de bolsa liiýay biräçe böleklere bölüp, her bölegiň öz orututma suduryy alyp iş durkua guralsa, alyjak etije hakyky ýagdaýa örä golaý etije berer.şeýle çemeleşmäiň hasap sudury ---ji çyzgyda getiriledir. r K K c x a) b) ç) ---ji çyzgy. Hasap geçirilede liiýay П görüşli orututmada ýa-da dörtpolýusigiň kostatalary liiýayň parametrleriiň kömegi bile ýa-da П görüşli orututma suduryň parametrleriiň kömegi bile aňladylyp bilier. Şeýle 9

90 baglayşyk (..3.),(..5.), (..8.) we (..9.) aňlatmalar birligide etije alarys, ýagy: B Z (..4.) Şeýlelik bile (..9.) aňlatma laýyklykda ( ch ) Y th, Z r Z sh c oda (..3.) we (..4.) aňlatmalary göz öňüde tutsak c ( A ) ( A ) Y, B Z ZУ bu ýerde A D Çeşmesiz dörtpolýuslykda (passiw) (..4.) we (..5.) aňlatmalarda: AD Z C Y( Y ) B 4 (..5.) (..6.) AD BC (..7.) we Garmoiki üýtgewli ululyklaryň özara baglaşygyyň bardygy aýdyňdyr, ol baglaşygy wektor diagrammada kesgitlese bolar. Iduktiw häsiýetli I I ra ji r tok liiýayň ahyryyň iş durkuy kesgitläp, aprýažeiýe ululygy bolsa f. Şu ýagdaýy häsiýetledirýä П f görüşli orututma sudur üçi wektor diagrammay guralyň.gollardaky tok ýaýrawy --3-ji çyzgyda görkeziledir. 93

91 --3-ji çyzgy. --4-ji çyzgyda faza aprýažeiýesiiň wektory sa okuyň ugrua ugrykdyryladyr, I toguň wektory f aprýažeiýe wektoryda φ burç uza süýşýär. Toguň aktiw we reaktiw bölekleri hem getirile. Toguň aktiň bölegi wektory aprýažeiýe wektorya wektoryň şöhlesidir, reaktiw bölegi I r wektory aprýažeiýe wektorya perpedikulýar oka I wektoryň şöhlesidir. Zarýad beriji I '' c tok (ahyryň zarýad togy) wektory aprýažeiýäi 9 öňürdýär, ouň ýük togy I bile jemligi I z wektory emele getirýär. I I a --4-ji çyzgy. 94

92 П görüşli orututmada girişdäki potesialyň çykyşdakysyda tapawudy Z garşylykda potesial f çökmesi bile düşüdirilýär. f iki bölekde durýar, bir bölegi Z z r toguň ( I z ) ugry bile gabat gelýär, beýleki bölegi bolsa, j I x I wektory 9 öňürdýär, şeýlelikde z z wektoryy kesgitleýäris. ' I togy tapmak üçi I togy I zarýad togy bile göşýarys. z I Z c f -3 Elektrik geçirilişde kuwwatyň aýlaw diagrammasy we ouň burç häsiýetamalary Liiýayň işie seljerme bermek üçi liiýada geçýä kuwwaty liiýayň ahyryda berjaý edilýä aprýažeiýäiň ululygya hem-de fazasya bagly meseläi aýdyňlaşdyrmak örä wajypdyr. Liiýayň başlagyjyyň we ahyryyň kuwwat ululyklary umumy aňlatmalarda şeýle kesgitleilýär 3 3 I I ; ; (.3..) (.3..) bu ýerde: edilýär. we berile ululyklar diýip hasap we I (...) we (...) dörtpolýusikler deňlemeside toklar üçi aňlatmalar aşakdakylar ýaly bolar. I 95

93 I I ( 3B C 3 A D ( 3B ) ; A ) AD BC bolýayy göz öňüde tutsak, oda ýokarda getirile soňky aňlatmada aşakda getirile aňlatmay alarys : I ( 3 D (.3.3.) Egerde I we I toklaryň bahasyy (.3..) we (.3..) aňlatmalara goýsak, oda aşakdaky ýaly aňlatmalary alarys : ) D B B D B B ; (.3.4.) (.3.5.) Dörtpolýusigiň kompleks kostatalarya aşakdaky ýaly belgileri kabul edeliň : A A A ; B B B ; D D D aprýažeiýäiň wektoryy bolsa hakyky okuň položitel ugrua ugrukdyralyň, şoda -3--ji çyzga laýyklykda ; 96

94 we Şeýlelikde (.3.4.) we (.3.5.) aňlatmalar esasyda D B B D B B ; (.3.6.) D B B D B B ; (.4.7.) +j δ ji çyzgy. Ýazgyy gysgaltmak üçi B D B A B, 97 B B D A ; ;

95 soňra kuwwat deňlemesi aşakdaky görüşi alar : B B ; ; (.3.8.) (.3.9.) Bu aňlatmalara -3--ji çyzgy gabat gelýär, adya bolsa kuwwatyň töwerekleýi diagrammasy diýilýär, sebäbi, her haýsysy ρ radiusly töwerekdir. Elektrik setide liiýa üçi dortpolýusigiň argumet kostaty B B kompleks tekizligiiň biriji B çärýedifäki bahasy bile häsiýetledirilýär [(..4.) aňlatme seret]. A A we D D kostat argumetleri A liiýa üçi bolmadyk bahalary alýarla, ouň üçi ΨB we ΨA= ΨD burçlar < ΨB ΨA<9 we şouň ýaly-da < ΨB ΨD<9 [(..6.) aňlatma seret]. Şeýle gataşykda bolalary üçi liiýayň başlagyjya degişli diagrammayň merkezii kesgitleýji kompleks tekizligiiň biriji rärýegide ýerleşýär, liiýayň ahyrya degişli diagrammayň merkezii kesgitleýji bolsa kompleks tekizligiiň üçji çärýegide ýerleşýär. Ýitgisiz ideallaşa liiýada ΨB=9, ΨA ΨD=, şu sebäplere görä diagrammalaryň merkezleri hyýaly ululyklar okuyň üstüde ýerleşýärler (-3-3 -ji çyzgy). D 98

96 -3--ji çyzgy ji çyzgy. Töwerekleýi diagrammalaryň merkezleri we radiuslary liiýayň П görüşli orututma suduryyň parametrleri bile kesgitleip bilier hem-de uzy liiýayň deňlemesidäki tok bile aprýazeiýäi baglaşdyrýa koeffisiýetler arkaly kesgitleer. П görüşli sudurda (.3.4.) we (.3.5.) aňlatmalar kömegi bile alarys : ( Z ( Z Y ) Y ) Z Z ; ; (.3..) (.3..) ikiji ýagdaýda, (..8.) we (..9.) aňlatmalary göz öňüde tutsak, oda 99

97 Ýitgisiz ideallaşa liiýa üçi (.3..) we (.3.3.) aňlatmalarda Aktiw we reaktiw kuwwatlyklaryň δ burç bagly üýtgewii töwerekleýi diagrammalaryň parametrlerii kesgitleýji aňlatmalarda peýdalayp kesgitläp bolar. Şeýle baglaşykly häsiýetama burç häsiýetamalry kuwwat diýilýär ýa-da kuwwatyň burç häsiýetamasy diýilýär. Dogrudada, (.3.6.) aňlatmada : Şeýlelikde, (.3.3.) ; (.3..) ; h Z h Z c h h Z h Z c h c c c c (.3.5.) ; si (.3.4.) ; si j c c j c c e Z j Z ctg j e Z j Z ctg j, ) si( ) cos( ) si( ) cos( B B D B D B j B j Q P ) si( ) si( ); cos( ) cos( B D B B D B B B D Q B B D P

98 Ala aňlatmalar köpleç başga görüşde ulaýarlar kabul edilşie görä B P D 9 D si B we B 9 ; si( ); (.3.6.) B D Q cos cos( ) (.3.7.) B B (.3.7.) aňlatmada kybapdaş aňlatmalary alarys : A P si si( ) (.3.8.) B B Q A cos B B cos( ) (.3.9.) bu ýerde: α=9 ΨB+ ΨA (.3.6.) (.3.9) aňlatmalar esasyda gurla häsiýetama -3-4-ji çyzgyda getiriledir. Kuwwatyň töwerekleýi diagrammalary hem-de burç häsiýetamalary liiýayň dörtpolýusik şekilie esaslaadyr. Şeýlelikde, diagrammalar we häsiýetamalar ulgamyň isledik başga bir elemetiiň iş durkuy, eger suduryy dörtpolýusige getirip bola ýagdaýyda, kesgitläp biler. Aýdalyň, sudur diňe reaktiw garşylykda düzüle, oda X A, B jx, C, D

99 (.3.6.) (.3.9.) aňlatmalary täzede ýazarys : Eger liiýa doly garşylykda görkezile bolsa, oda ouň aňlatmasy bolar : bu ýerde: α = 9 Ψ j ze Z r X,,, D C jx r ze Z B A j ) (.3.9, cos ; si ) (.3.8, ; cos ) (.3.6, si a X X Q P X P a X X Q a X P ) (.3.9,, cos ) cos( ) (.3.8, ; si ) si( ) (.3.7, ); cos( cos ) (.3.6, ); si( si b z z Q b z z P b z z Q b z z P

100 Eger belläp geçsek, ýagy, (.3.6,a) (.3.9,a) aňlatmalary öň getirile --4-ji çyzgyda aňsat alyp bolar we oda başga-da şol diagramma meňzeş, ýöe esli ýöekeýleşdirile -3-4-ji çyzgyda aşakda getirile aňlatmalary alarys (r = ) : I a P x 3I a si, f, ýa da ýa da f si I a ; X 3 f f si si P X X -3-4-ji çyzgy. Bu ýerde düşükli, ýagy 3

101 oda I Q Q f r cos 3 f f cos X X I I cos X Başlagyç üçi getirile aňlatmalara kybapdaş aňlatmalary alarys. P=3f Ia, ýöe Iaä+f siδ şouň üçi bolsa f r r f oňra f cosδ= f If X, şeýlelikde, X f si i a ; X P si X ;, ýa da I r Q X f f cos ; x cos X Alya aňlatmalarda hem-de --4-ji çyzgyda görüşi ýaly aktiw kuwwat iduktiw garşylygyň üstüde geçirilede liiýayň başlagyjydaky aprýažeiýe bile ahyrydaky aprýažeiýe arasyda δ burç süýşmesi bolup geçýär. --4-ji çyzgyda görüşi ýaly, liiýada berilýä kuwwat möçberi liiýayň ahyrlaryň aprýažeiýeleriiň ululyk hem-de faza tapawudya baglydyr. 4

102 Ü Ç Ü N J I B A P TOK GEÇIRIJI IMLERI AÝLAP ALMAGYŇ EALARY 3- Iki simli liiýa Potesial ýitgisii kesgitlemek we geçiriji simi saýlap almak Bu meseläi hemişelik toguň we fazaly üýtgeýä toguň liiýalarya degişlilikde gararys. 3---ji, a çyzgyda şu garaljak meselä degişli liiýayň umumy sudury getirile. Potesialy bola çeşmede ( A we A ' - okatlary) ýükleri i, i, i3 i bola liiýa iýmitleýär. Ýükleriň aralyklary degişlilikde l, l.l we liiýayň her aralygyda akýa toklar I, I I. Şu liiýayň ýöekeýleşdirile sudury bolsa 3---ji, b çyzgyda getiriledir. 3--, a çyzgyda görüşi ýaly tok ilki A okatda okada, soňra bolsa okatda A ' okada tarap akýar. A A A a) b) L,R I I I l i i l l L,R i l, r l, r l, r i 3---ji çyzgy. Iki simli liiýa. 5

103 Doly potesial çöküwi aralyklardaky potesial çoküwleriiň jemie deň bolar. ýa-da = A = (I r + I r + I3 r3 + + I r ) i I i r i (3...) Köpleç halatlarda elektrik ýükleri berilýär, liiýa toklary äbelli bolup galýar (I, I I). Şeýle halda her düwü üçi. Kirgofyň kauyy ulamak bile we liiýa toklaryy bolsa ýük toklary bile alarys : I = i ; I-=i+i- ; I- = I + i- + i- ; I = i + i3 + +i ; I = i +i + i3 + i Bu bahalary (3...) aňlatma goýup alarys : Δ = [ i + i + +i) r + (i + i3+ +i) r + +i r] = [ i r + i(r+r) + i3 (r+r+r3) + +i(r + t+ r3+ +r )] we 3---ji çyzgydaky belgä laýyklykda R = r ; R = r +r ; R3 = r + r + r3 ; R = r + r+r3 + +r alarys Δ=(iR +ir +i3r3 + +ir) ýa-da i (3...) ýa-da (3...) aňlatmalar bile kesgitlee potesial ýitgii potesial ýitgisiiň çäkledirile ululygy bile deňeşdirip görmeli : d d % 6 i i R i (3...) om

104 Bu ýerde aýraty bellemili zat, eger liiýada aralyklar dürli ýogulykdaky simler bile gurala bolsa, oda (3...) aňlatma bile işlemek oňaýly bolýar. Eger simiň ýogulygyy potesial ýitgisi bile baglamak islegi bolsa, oda (3...) we (3...) aňlatmalarda ri, Ri görüşii üýtgedip görkezmeli : r i li Li we Ri, F F bu ýerde : li - ýük aralyklary, km; Li-çeşmede her ýüke çeli bola aralyklar (3---ji, b çyzgyda seret), km; ρ - simiň udel garşylygy, Om mm km Netijide, (3...) we (3...) aňlatmalar täze görüşe geçer : F F i i I l i i i i L i (3..3.) Liiýayň hemme ýeride ýogulygy bir bola simi bola ýagdaýda (3..3.) aňlatmalary ulamak örä amatly bolýar. Ala potesial ýitgii soňra çäkledirile potesial ýitgi bile deňeşdirmeli, eger çäkledirile potesialda uly bolmasa ala simiň kese kesigi doly kaagatladyrýar. Şeýle ýagdaýda çäkledirile potesialy ulaaýmaly : 7

105 F F % d % d om om i i I i i i l i L i (3..4.) Käbir halatlarda tok bile işläde kuwwat bile işlemek oňaýly bolýar : goý ýükler berlipdir p = iom ; p = i om ; ; p = i om, liiýadaky kuwwatleklar bolsa degişlilikde P = Iom ; P = Iom; ; P = I om, oda ala aňlatmalara p P i we I goýup alarys : om om a) potesial ýitgisii kesgitlemek üçi Pi i we pili F F om i om i (3..5.) b) simiň ýogulygyy kesgitlemek üçi F % d F % P i we om i d om i L i i Ala aňlatmalaryň ähliside ölçegler : toklar - A, ýükler - Wt, potesial - W,uzylyklar - km, udel garşylyk Om mm we ýogylyk (simiň kese-kesigi) - mm. km Om mm Eger udel garşylyk bolsa, oda uzylyk m aralygy [m] metrde almaly. Ala aňlatmalar diňe bir hemişelik toguň liiýalary üçi bolma, eýsem aktiw kuwwatly ýüki bola ikisimli üýtgeýä toguň liiýalary üçi 8

106 hem ulaarlykdyr. Mysal üçi, üç fazaly toguň liiýasyda bölüip gaýdýa yşykladyryjy liiýalar üçi. 3- Üç fazaly liiýada potesial ýitgiiň hasaby Iň ýöekeý ýagdaýa garalyň, mysal üçi liiýayň ýekeje ýüki bolup, ol hem liiýayň ahyrya 3---ji çyzgyda çatyla.ýüki tok I we kuwwat koeffisiýeti cos φ diýip ýa-da kuwwat görüşide görkezip bolar. Liiýayň potesialy. Doly kuwwat : we P Q Q arctg P ( 3I cos ) ( 3I si ) (3...) l,r,x R X I, cosφ P+jQ 3---ji çyzgy. Ahyry ýükli 3-fazaly liiýayň orututma sudury. Liiýayň hasabyy wektor diagrammasya seredip geçmekde başlalyň 3---ji çyzgy. Wektor diagrammasy hemişe bir faza degişli bolýar, sebäbi ähli fazayň ýüki deň (simmetrik) diýip hasap edýäris. Goý, bolsu liiýayň ahyryda tok I, cosφ we faza potesialy belli f. Mesele talap edýär, liiýayň başlagyjyň potesialyy 'f we kuwwat koefisiýeti cosφ ' kesgitlemeli. 9

107 Hakyky okuň ugrua potesial wektoryy (ahyryň potesialyyň) ugrukdyralyň f (OA) ; tok I potesialda φ burç yza galyp beýleki kwadratda görkeziler, bu ýagdaý ýüküň iduktiw häsiýetiiň barlygyy görkezer.togy wektor görüşide şekilledirsek ouň iki bölekde durýadygyy ýatlamalydyrys ; Ia - aktiw, ugry hakyky okuň položitel ugry bile gabat gelýär, -jir - reaktiw, ugry hyýaly okuň otrisatel ugry bile gabat gelýär, oda I = Ia j Ir (3...) Şulukda, potesial bile toguň wektor diagrammasydaky ýerleşişide toguň hyýaly bölegiiň otrisatel bahasyyň bolmagy ouň iduktiwlik yşayy aňladýar we ýüküň iduktiw häsiýetdedigii görkezýär. Eger ol tok hyýaly okuň položitel ugrua gabat gelse, oda ol položitel bahay alýar we ýüküň sygymly (ýomkostyý) häsiýetdedigii görkezýär. Toklaryň bölegi : Ia = I cosφ ; Ir = I si φ (3..3.) Potesialyň liiýayň başlagyjydaky ululygyy tapmak üçi liiýayň ahyrydaky potesialyyň wektoryyň ujuda toguň ugrua gabat gelýä ugur boýuça liiýayň aktiw garşylygydaky potesial çökmäi ugrukdyrmaly (IR) we soňra ujyda 9 ozujy burç bile liiýayň iduktiw garşylygydaky potesial (IX) çökmäi ugrukdyrmaly, 3--- ji çyzgyda üçburçlyk ABÇ. Eger ala Ç okady koordiat başlagyjy O okat bile birleşdirsek, liiýayň başydaky potesialyň wektoryy alarys ' f. Bu potesial ' f bile toguň arasydaky burç süýşmesi φ ' burçua deňdir. Wektor AÇ sa bahasy IZ ( IR) ( IX ), doly potesial çökmegii görkezýär.

108 Bu potesial çöküşi böleklere dagydyp bolar : a) göüleýi = AD (wektor f bile ugurdaş) ; b) keseleýi δ = DÇ, oda I Z j f f Bu bölümeleri kesgitlemek üçi AB=IR we BC=IX wektorlary koordiat okuyň hakyky we hyýaly oklaryyň üstüde degişlilikde çyzgyladyralyň, etijede şeýle kesimleri alarys [E.3] : AE = IR cos φ ; ED = BF = IX si φ ÇF = IX cos φ ; BE = DF = IR si φ Bu ýerde göileýi potesial çökme : f = AD = AE + ED = IR cos φ + IX si φ = IaR + IrX (3..5.) keseleýi potesial çökme δf = DÇ = ÇF DF = IX cos φ IR si φ = IaX IrR (3..6.) we şeýlelikde başdaky potesial : (3..4.) f f f j f f I R I X a r j( I X I R) a r şeýlelikde potesial moduly f ( f I R I X ) a r ( I a X I R) r (3..7) Liiýalar ýerli ähmiýete eýe bolada ouň hasabya käbir ýöekeýleşmeler girizilýar, ýagy, liiýayň başydaky

109 potesial tapylada potesialyň çökmesi dälde potesialyň ýitmesi ulaylýar. Öň belläp geçişimiz ýaly potesial ýitgisi deregie potesiallaryň (başky we ahyrky) algebraik tapawutlary alyýar, '. Iş ýüzüde bolsa bu ululyk woltmetrleriň başdaky we liiýayň ahyrydaky ölçegleriiň tapawudy bolýar. Bu düşüjäi potesial çökmesi bile garyşdyrmak bolmaz, sebäbi potesial çökme liiýayň başydaky we ahyrydaky potesiallaryň geometrik tapawudya deňdir. Diagrammada potesial ýitgii tapmak üçi OÇ wektor bile hakyky okuň üstüde OÇ ' aralygy kesip almaly, oda görüp dura kesim : AC ' = OC ' OA = ' f f potesial ýitgisi bolar. Ýerli liiýalarda ' f bile f potesiallaryň arasydaky burç örä kiçi bolýar, şouň üçi DC kesim hem has kiçidir. Şeýle bolada belli bir takyklykda potesial ýitgisiiň deregie göüleýi potesial çökmesii kabul edip bolar. AD AC ' f IR cos φ + IX si φ (3..8.) Şeýle ýöekeýleşdirmekde goýberilýä ýalňyşlyk, eger cosφ =.55%-de geçmeýär, eger cosφ < oda bu ýalňyşlyk has hem kiçelýär. Liiýa potesial ýitgisi 3 - fazaly tok üçi aşakdaky ýaly kesgitleýär : 3 f 3I( R cos X si ) (3..9.) P jq I a I cos P 3 we I r I si Q 3

110 bu ýerde : - liiýayň ahyrydaky potesial, P Q 3( R X ) 3 3 ýa-da PR QX (3...) Hasap edilede köpleç kabul edijileriň çatuwyda potesial ululygy äbelli bolýar,şeýle bolada liiýayň omial potesialyy alaýmaly. PR QX om (3...) Liiýa aralyklaryda alada Pr Qx L om birsyhly ýogulykdaky sim (3...) Potesial ýitgisiiň göterim hasaby : PR QX % % om om (3..3.) 3

111 +j -jir φ' φ Ia ' ƒ İ ƒ A İr İz E φ B Δ ' ƒ D F C ' -j Potesial ýitgi 3---ji çyzgy. Ahyry ýükli liiýayň wektor diagrammasy. 3-3 Elektrik liiýalaryda kuwwat ýitgisi Üç fazaly üýtgeýä toguň liiýadaky kuwwat ýitgisi şeýle tapylýar : P = 3I R -3 = 3(I a + I r)r -3, [kwt] (3.3..) bu ýerde: I, Ia, Ir - doly, aktiw we reaktiw tok, [A] ; R - liiýayň aktiw garşylygy, [Om]. Üç fazayň üstüde akýa doly, aktiw P we reaktiw Q kuwwatlyklary (3.3..) aňlatma goýup alarys : P R P Q R 4 (3.3..)

112 bu ýerde : - liiýa potesialy. Liiýadaky reaktiw kuwwat ýitgisi öňki aňlatma meňzeş aňlatma bile taparys. Q = 3I X -3 = 3(I a+i r)x -3, [ kwar ] (3.3.3.) Q X P Q X, (3.3.4.) (3.3..) we (3.3.4.) aňlatmalar bile hasap edilede kuwwatlar we potesiallar belli bir okat üçi almalydyr. Eger kuwwat liiýayň ahyrya degişli bolsa, oda potesial hem ahyrya degişli bolmalydyr. Eger kuwwat başlagyja degişli bolsa,oda potesial hem başlagyja degişli bolmalydyr. Ýerli geçiriji liiýalaryyň taslamalaryda we raýo geçiriji liiýalaryyň gelejegi bola taslamalaryda ýitgiler tapylada liiýalaryň omial potesialy alyýar. Takyk hasap geçirilede bolsa, garalýa okatdaky potesialy almaly. Eger geçiriji liiýayň üstüde belli aralyklarda biräçe sarp ediji ýükler iýmitleýä bolsa, odaky kuwwat ýitgisi aralyklardaky kuwwat ýitgileriiň jemie deňdir. R R r r A l I B l I Ç 3-3--ji, a çyzgy. 5

113 ' '' B ' '' Ç b 3-3--ji, b çyzgy. ç (3-3--ji çyzgy) getirile sudur üçi kuwwat ýitgisi kesgitleip bilier : P = 3( I r+i r ) -3, [kwt] Ýazgyda hem çyzgyda setir harplary bile ýükiň togy ýa-da kuwwaty, bile belleedir, aralyk uzylygy l, aralyk garşylyk bolsa r bile aňladyladyr. Baş harplary I, bile liiýayň aralyklaryyň togy hem-de kuwwaty, L we R bolsa doly aralygy we doly garşylygy aňladýar (ýükü dakyla okadyda tä iýmitlediriji çeşme çeli. BÇ aralygyň ahyryyň kuwwaty '' Ç okadyň ýüküe deň (ç). BÇ aralygydaky doly kuwwat ýitgisi. ( ) r j( ), P jq x C C (3.3.5.) BÇ aralygyyň başydaky kuwwatlylyk bolsa ', '' garayňda tapawutly ulydyr : ' = '' +, 6

114 AB liiýayň ahyrydaky kuwwat akymy '' = P '' lq '' = ' + b AB liiýayň başydaky akym bu ýerde: ' = '' + '' '' P jq ( ) r j( ) x, (3.3.6.) b b Ýokary takyklyk talap edilmedik ýagdaýda hasaby has hem ýöekeýleşdirýärler, ýagy kuwwat ýitgisi beýleki aralykdaky ýitgä täsir hem etmeýär diýip kabul edilýär, şu ýagdaýda. Kuwwat ýitgisi üçi ala aňlatmalary simli üýtgeýä we hemişelik toguň liiýalary üçi hem peýdalayp bolar. P I Q I P Q R X ( ), P jq r b 3, 3, [ kwt] [ kwt] P Q R R P Q X X (3.3.7.) (3.3.8.) bu ýerde: - iki fazayň arasydaky potesial ; R we X - bir fazayň aktiw we rwaktiw garşylygy.hemişelik tokda R iki simiň darşylygy. 7

115 Eergiýa bermekde äme üçi potesiala (ýokarlatmaklyga) aýraty üs berilýär? Üç fazaly toguň kuwwaty belli bolşy ýaly P 3I cos (3.3.9.) Aktiw kuwwat toga, potesiala hem-de kuwwat koeffisiýetie bagly. Togy ulaltsaň ýitgi artýar, eger togy has ulaldaýsaň ýitgi berilýä kuwwatlylygyň -5%-e ýetýär, ouň üçi potesialy ulaldýarlar. Eger cosφ = potesial ýitgisi 3I R; I P% % ( PR / l Pl R, F F 3 P om, ) bu ýerde (3.3..) (3.3..) Pl F % % imiň kese-kesigiiň meýday potesialy artdyrsak 3 esse azalýar Liiýalarda eergiýa ýitgisi Elektrik stasiýalaryda sarp edijilere tarap eergiýa ugradylada liiýa degişli elemetleriiň hemmeside aktiw kuwwatlyk we eergiýa ýitýär. Ortaça, goýberilýä eergiýayň % we oda hem köprägi liiýa elemetleride ýitýär, ouň köp bölegi hut liiýayň özüde, azrak bölegi bolsa podstasiýa puktlaryda bolup geçýär. Liiýadaky aktiw eergiýayň ýitgisii kuwwat ýitgisii liiýayň işlä wagtya köpeldip tapyp bolardy. Emma, sarp edijileriň ýüki sutkayň, ýylyň dowamyda 8

116 hemişe üýtgäp durýar, ol sebäpde hem liiýadaky eergiýa ýitgisi duruksyz üýtgäp durýar. Şouň üçi hem bu aňsat usul ulaarly däl. Şeýlelikde, liiýadaky eergiýa ýitgisii mümkigadar takyk kesgitlemek üçi, örä gysga (kiçi) wagt aralygydaky ýitgi jemii tapmak usulya ýüzlemeli bolýar, ýagy t A= Pdt (3.4..) ýa-da ýitgi bahasyy ora goýmak bile A t R Rdt t dt (3.4..) Bu fuksiýayň =f(t) üýtgewi ýüküň ýyl dowamydaky häsiýetli egrisi grafik görüşde 3-4--ji çyzgyda getiriledir [E.3]. Şu egri bile çäklee meýda, elbetde kuwwat koeffisiýeti (cosφort) hasap edilede, belli bir ölçegde (masştabda) liiýayň üstüde ýyl dowamyda geçirile eegriýay görkezýär we şeýle aňlatma bile kesgitleýär : A t Pdt cos bu ýerde: cosφort - ortaça kuwwat koeffisiýeti, üýtgewsiz diýip hasap edilýär. Eger 3-4--ji çyzgyda grafigiň egriiň kwadratyy alsak, oda ol grafikde egri görüşii alar we = f(t) fuksiýay häsiýetledirer. Şeýle bolada ýitgii belli bir ölçegde egri bile çäklee meýdayň üstiaşryr kesgitlese bolar : t R A (3.4.4.) dt ort dt (3.4.3.)

117 Bu ýerde şeýle bir ýagdaý gelip çykýar, eger egri bile çäklee meýday ölçesek oda elektroeergiýa ýitgisi aňsat tapylýar. Iş ýüzüde bu ululygy takmyrak ýerie ýetirilýär. Ouň üçi egrii başgaçakly egri bile çalşyrmaly we mümki boldugyça basgaçak kesimii kiçi edip almaly,ýagy,, 3 kuwwatlyklara degişli wagtlar t, t, t3, kiçi boldugyça takyklyk ýokary bolýar (3-4- çyzgy) [E.3]. Şeýlelikde jemi ýitgi : R 3 A ( t t t t 3 3 ) Bu aňlatma ýütgeşme girizmek mümki (3.4.5.) ср. кв экв t t 3t3 876 t (3.4.6.) bu ýerde 876-ýylyň sagat say. Oda R A 876 ekw ekw kuwwata ekwiwalet kuwwat diýilýär, ýitgi tapmak usulya bolsa ekwiwalet kuwwatyň üsti bile kesgitlemek diýip aýdýarlar. Ýükiň grafigi bolmadyk ýagdaýda ýokarda garala usul bile eergiýa ýitgisii kesgitläp bolamaýar, bu bolsa usulyň ýetmezçiligidir. Şeýle ýagdaýda iň ýokary (maksimum) ýitgiiň wagty diýe düşüje girizilýär. Bu wagty τmax harpy bile belleýärler we ouň ulaylmagy hasaby esli ýeňileşdirýär. Eger liiýa maksimum ýük bile işleýär diýip çak etsek, oda haýsam bolsa bir Tmax wagt aralygyda öz üstüde geçire eergiýa mukdary ýyl dowamyda ýükiň dowamlylyk grafigi boýuça geçire eergiýasya deňdir. (3.4.7.)

118 Kuwwat koeffisiýeti üýtgemeýär diýe şerte eýersek (cosφor=cost) : A Pmax Tmax max cos or Tmax cosor dt (3.4.8.) bu ýerde 876 T max 876 dt max (3.4.9.) Tmax - maksimum ýükiň ulaylyş wagty. Öň belläp geçişimiz ýaly Tmax tablisalarda getirilýär, mysal üçi tablisa, 3-4--ji çyzgyda egri bile çäklee meýday taraplary τmax we max bola dörtburçlygyň meýdaya deň diýip alsak, oda: A A Tmax (3.4..) T cos R A max Τmax we Tmax ululyklar ýük grafigiiň üýtgeýiş häsiýetie baglylygy (3.4.9.) we (3.4.) aňlatmalarda görüýär ji çyzgyda [E.3] ýükleriň biräçe R A t max t dt max max R dt ýa-da ср max max Q 3 max max 3 max max A R max P (3.4..) (3.4..)

119 ýagdaýlarya laýyklykda hasap edile τmax= f(tmax) getirile we iş ýüzüde peýdalaarlykdyr. bu ýerde : - MWA, P MWt, Q - MWAr, - kw, R Om. Aşakdaky getirilýä çyzgylardaky gtafikler elbetde, meseläiň hil tarapyy aňladýadyrlar. Takyk meseleler çözülede takyk ölçegli ýük grafikleride peýdalaýarlar. Liiýayň haýsam bolsa bir bölegidäki aktiw kuwwat ýitgi oda geçýä tok ululygya we sim garşylygya bagly bolýar, ýagy ΔP=3I R. Bu ýerde gürrüň 3 - fazaly tok hakydadyr, I - elektrik ýüküiň togy, şouň üçi ol liiýada geçýä doly kuwwatlygy şertledirýär, ýagy P Q max max τ t=876sag T 3-4--ji çyzgy.elektrik ýüküiň ýyldaky dowamlylygy.

120 3 4 5 t t 6 t3 t4 t5 t6 t 3-4--ji çyzgy. Basgaçakly elektrik dowamlylygy. ýüküiň P aktiw kuwwat, iş bitirýär ; Q - reaktiw kuwwat bolup, elektrodwigatellerde, trasformatorlarda, geçiriji liiýalarda elektromagit meýdayy döretmäge sarp bolýar. Oda tok I 3 ( - liiýa potesialy), soňra P Q P 3( ) R R 3 R, (3.4.3.) 3

121 sag. f cosφ=,6 3 τ = f(t) egri cosφ= T sag ji çyzgy. ýa-da, MWA we, kw bolada ýitgii kilowattlarda alarys : P R 3 (3.4.3.)aňlatma meňzeşlikde liiýadaky reaktiw kuwwat ýitgisi üçi hem aşakdaky ýaly aňlatmay getirip bileris : P Q Q X Şeýlelikde, liiýadaky aktiw eergiýa ýitgisi reakriw kuwwat geçişie-de bagly ekei, şol sebäbe görä hem uly kuwwatlyklar berilýä ýokary we has ýokary woltly liiýalary reaktiw kuwwatlyklarda boşatmak üçi aýry-aýry puktlarda kompesirleýji ejamlary oturdýarlar. 4 (3.4.4.)

122 3-5 im ýogylygyy kesgitleme Elektrik geçiriji liiýalarda köpleç ýagdaýda reňkli metallarda peýdalaýarlar. Şeýle bolada simiň kesekesigii, ýagy ýogylygyy liiýadaky potesial ýitgiiň üsti bile kesgitlemek bolýar. Potesial ýitgisi aşakdaky ýaly kesgitleilýär. : Pr i i i i om Q x (3.5..) Potesial ýitgi liiýadaky çäkledirile bahada ýokary bolmaly däldir, Δ çäk. Liiýayň çäkledirile bahasy bolsa hemişe bellidir, şouň üçi bolsa şol baha garap gerek bola hasaby geçirip bolýar. Şu ýerde bir zady göz öňüde tutsak sim ýogylygyy potesial ýitgiiň üsti bile hasaplama örä oňaýly bolýar. Liiýayň udel iduktiw garşylygyyň ululygy i i, X o X X Om,36,46 km Om,6,9 km Om,,3 km, howa liiýalaryda, kw kabel liiýalaryda, 35 kw kabel liiýalaryda Potesialyň çäkledirile ululygyy aşakdaky görüşde ýazarys : Pl i ir Qili x cak açäk r, (3.5. om.) om Pl i ir Bu ýerde açäk - aktiw garşylykdaky çäkledirile potesial om 5

123 ýitgisi: rçäk Qili x om 6 - iduktiň garşylygyň çäkledirile potesial ýitgisi. Şu ýerde şeýle bir mümkiçilik ýüze çykýar, ýagy ilki iduktiw garşylygyň udel bahasyy liiýalar üçi ortaça bahasyy kabul etsek, howa liiýalary üçi x,4 Om/km, kw potesially kabel liiýalary üçi bolsa x,7 Om/km, 35 kw potesially kabel liiýalary üçi x, Om/km, oda bu bahalar arkaly liiýadaky iduktiw garşylykda potesial ýitgisii kesgitläp bileris, r Qili X om, goýup liiýayň aktiw garşylygyyň üstüdäki çäkledirile potesial ýitgisii tapyp bileris : çäk = çä k r (3.5.3.) Köpleç halatlarda liiýay bir ýogylykda hem-de bir marka sim-de ýerie ýetirýärler, ýagy F=cost, şeýle edilede guraýyş işleri, hem olaryň detallaryy saýlamak aňsat düşýär, simleriň stadart goýberiliş uzylyklary-da ýerlikli peýdalaylýar. imiň aktiw garşylygy ρ - simiň udel gaşylygy, Om mm /km; l - simiň uzylygy, km; F - simiň kese kesigi, mm. soňra bolsa bu bahay ýokarda getirile aňlatma R F 835 açäk çäk r ; çäk 8w, 8Kw

124 açäk bu ýerde simiň kese kesigiiň meýdayy (ýogylygyy) aňsat kesgitläp bileris. F Pi i r Pi i, (3.5.4.) F om om a. çäk om P i i, (3.5.5.) ala ululygy simleriň stadart ululygya gabatlaýarys we ol ululyk üçi r we x ululyklaryy ulayp potesial ýitgisiiň hakyky ululygyy kesgitleýäris, eger ol ýitgi çäkledirile potesial bahada uly bolaýsa, oda simiň idiki ýokary stadart bahasyy kabul etmeli. Ś=[MWA] ; l = [km] ; cosφ=[,8] 6,75 6 5,5 6,5,75 5 r,4, 8kw 35 Δaçäk = Δçäk Δr ; Δaçäk =,8,8 =,6 kw. 7

125 Liiýayň büti dowamyda bir ýogylyk 3, (9, 6 7, 6 3,, 5) F 35,6 tadart AC-95 (x=,397 Om/km, r =,34 Om/km). Potesialyň hakyky ýitgisi ( ),34 35 (6,756 5,56,5,755),397,39kW 35 göterim hasabyda,39 6,85% 35 çäk 75,5mm 3-6 im ýogylygyy az metal harçlama şertie laýyklama Elektrik setiiň ýüki biräçe sowalgalarda durýa bolsa oda ouň ýüki başda tä ahyrya çeli kem-kemde azalyp gidýär. Şeýle bolada bir ýogylykdaky simi ulamak ykdysady taýda oňaýly bolmaýar, sebäbi, set başlagyjy artyk ýükli bolup artyk ýitgä getirer, ahyryda bolsa sim ýogylygy artyklyk edip reňkli metalyň artyk harç bolmagya getirer. Şu ýagdaýlary göz öňüde tutup, ýüke görä sim ýogylygyy kesgitlemä hem-de potesial ýitgisiiň çäkledirile ululygyy üpjü edýä meselä garalyň. Iki say ýüki bola iň ýöekeý sete garap geçeliň (3-6- -ji çyzgy). etiň suduryda (shemasyda) liiýayň parametrleri, ýükler, hem-de biriji uçastogyň aktiw garşylygy bile şertledirile potesial ýitgi a, şeýle-de degişlilikde ikiji uçastokdaky potesial ýitgi açäk - a görkeziledir. 8

126 3-6--ji çyzgy. Iki ýükli setiň sudury. Bu ýerde açäk - büti liiýadaky çäkledirile potesial ýitgi, ouň ululygy aşakdaky ýaly kesgitleýär. açäk Pi li r Pi li (3.6..) F om om Öň ýokarda belleýşimiz ýaly, potesial ýitgisiiň çäkledirile bahasyy açäk göz öňüde tutup, aralyklara degişlilikde az metal siňdirip simiň kese-kesigii (umuma ýogylygyy) F we F taparys : F P ýa da F P F P F P K p (3.6.7.) P F a om ; F ( P ) açäk a om (3.6..) Görkezile kese-kesikleriiň meýdayda liiýayň üç faza simiiň göwrümii kesgitläris, 9

127 V 3F 3F 3P a om ( açäk 3P a ) om (3.6.3.) Ýokarky aňlatmada biriji aralygyň potesial ýitgiside galalary üýtgewsiz ululyklardyr, şouň üçi bolsa ouň ( a) üýtgewi bile metal harçlamasyyň dürli ululyklaryy alyp bolar. Oda (3.6.3.) aňlatma boýuça a görä biriji öümi (proizwodyy) alyp, soňra oy ula () deňlesek göwrüm ululygyyň iň kiçi (miimum) bahasyy alarys. dv d( Bu P ( ) a a 3P ) ( ) ýerde om a ( açäk om ( P ) 3P ) (3.6.5.) deňligiň çep tarapyy P, sag tarapyy P we soňra bolsa, iki bölegiede ρ/om köpeltsek, deňligi alarys: P P ( ) ( ) P a om P açäk a om a açäk om a om (3.6.4.) (3.6.5.) (3.6.6.) Kwadrat skobkayň içi degişlilikde F we F bolýar. Şeýlelikde, liiýa aralyklarya az geçiriji material sarp etmek üçi geçirijiiň ýogylygyy (kese-kesigiiň meýday) üstüde geçýä aktiw kuwwatyň kwadrat kök içidäki ululygya proporsioal edip almaly. K p F P - üýtgewsiz (garalýa liiýa üçi) ululyk bolup, oy çäkledirile 3

128 potesialyň aktiw bölegiiň üsti bile tapyp bolar : bu K p açäk ýerde açäk om om Pi F i i P i om P F i P i i om P i K p i, (3.6.8.) (3.6.9.) Kp tapayňda soň isledik aralyk (uçastok) üçi simiň kese-kesigii (ýogylygyy) kesgitlemek aňsatdyr. F K p P (3.6..) im ýogylygyy (3.6..) aňlatma bile kesgitläiňde soň, ouň stadart bahasyy edebiýat tablisalaryda alýarlar we oňa degişli r, x bahalar arkaly potesial ýitgisii her aralyklar üçi tapýarlar. Potesial ýitgisiiň jemi Σi potesial ýitgisiiň çäkledirile bahasyda Δçäk uly bolmasa, ýagy ΣΔi Δçäk oda simler dogry ala diýip hasaplaýar. Liiýayň hasabyy garala usul bile ýerie ýetirmek üçi, ilki başda aktiw we reaktiw ýükleriň aralyklardaky (uçastoklardaky) ýaýrawyda başlamaly. oňra bolsa X - ululygyň ortaça bahasyy ulayp Δr tapmaly, oda soň Δaçäk we Kp tapmak ky düşüp durmaýar. 3-7 imiň ýogyblygyy az eergiýa ýitgisie garap kesgitleme Liiýa gurawyda az metal harçlygy odaky eergiýa ýitgisiiň azlygyy kepilledirip bilmeýär. Eger şeýle ýagdaýda liiýayň üstüde ägirt uly kuwwatlyklar geçirilede kä ýitgä sezewar boluar. ly kuwwatly, ýokary 3

129 woltly liiýalar gurlada, olary eergiýa ýitgisiiň azlygya hasap edip guraýarlar. Oda ol ýagdaýa garalyň. Öňki bölümde getirile iki ýükli setiň sudurya ýüzleeliň. Mälim bolşy ýaly aktiw kuwwat ýitgisi aşakdaky ýaly tapylar : P bu ýerde R R, (3.7..) om om om F om F R F we R F degişlilikde biriji hem-de ikiji aralyklaryň aktiw garşylyklary. Eger simiň bir fazasyyň göwrümii büti liiýa üçi V - bile bellesek, biriji aralyk üçi bolsa V - bile bellesek ; oda F V / Bu bahalary ulayp (V V ) F bolar. l - degişlilikde beriji hem-de ikiji l l P taparys V V V om om (3.7..) Ala aňlatmada V göwrümde beýleki ululyklar üýtgewsiz ululyklardyr. Oda, bu ýerde, az eergiýa ýitgisii üpjü edýä sim ýogylygyy tapmak üçi ýokarky aňlatmada, ýagy kuwwat ýitgiside V göwrüme görä öüm alyp, oy bolsa ula deňlemek ýeterlikdir: 3

130 33 Oda = om I we = om I, bu ýerde I we I - liiýa aralyklaryyň togy, A : Şeýlelikde, liiýada az eergiýa ýitgisii üpjü etmek üçi liiýa aralyklarydaky tok dykyzlygy (A/mm ) üýtgewsiz bolmalydyr. Az eergiýa ýitgisii üpjü edýä tok dykyzlygyyň ululygyy bolsa potesialyň liiýadaky aktiw garşylygyyň üstüdäki çäkledirile ( açäk) bahasy arkaly kesgitläris : Şerte görä I/F=j p=cost, oda ol gataşygy jem belgisiiň daşya çykaraga-da 3 3 i i i açäk i i i om om i i om açäk F I da ýa F I F P cos 3 (3.7.4.) cos 3 (3.7.3) cost j F I F I p ) (, ) ( ) ( ) ( F F da ýa l F l l F l üçi bolalygy l F V V Fl V V V l V l ýerde Bu V V l V l dv P d om om

131 j p açäk 3 j bu ýerde 3 açak i p cos i i cos i, (3.7.5.) (3.7.6.) j Oda, ýokarda garala setiň sudury üçi açäk ( cos cos ) p, 3 bolar Diýmek, eergiýa ýitgisiiň azlygyy (mi) üpjü edýä tok dykyzlygyy kesgitlesek, oda liiýayň her aralygy üçi simiň kese-kesigii aňsat tapyp bolar : I i Fi (3.7.7.) j p 34

132 D Ö R D Ü N J I B A P ET TALAMALARYNDA YKDYADY NKDAÝ NAZAR 4- Elektrik setlerii guramakda tehiki-ykdysady hasaplamalar Halk hojalyk doladyryş ukdaý azaryda alayňda elektrik setleriiň gurawy mümkigadyr az düýpli maýa goýumly, az ýyllyk çykdaýjyly we şol bir wagtyň özüde bolsa ygtybarly bolmalydyr. et gurawy ýerie ýetirilmezde öň ol biräçe taslama görüşlerii ýerie ýetirýärler we olara serejam berýärler. erejam berilýä taslamalardaky setiň ygtybarlyklary hemmeside deň derejede bolmalydyr. Käbir halatlarda dürli potesially, dürli uzylykly we dürli elektrik ýükli setleriň hem serejamyy geçirmeli bolýar. Şeýle bola ýagdaýda udel görkezijiler diýilýär ululyklarda peýdalamaly bolýar ; mysal, düýpli goýumyň elektrik ýüküiň kwt ululygya düşýä bahasyy, kä halatda bolsa elektrik ýüküiň kwt ululygyy km aralyga bermeklige edilýä udel düýpli goýum çykdaýjysyy ulamak maksada laýyk bolýar. del görkezijileri bile elektrik setleriiň gurawyyň we olaryň peýdalaylyşyyň ykdysady oňaýlylygyy kesgitläp bolýar. Bir wagtda şol bir ygtybarlylykda az düýpli goýum çykdaýjyly hem-de az peýdalayş çykdaýjyly set gurawyy üpjü etmek hemişe amala aşyryp durmak bolmaýar. Köpleç halatlarda az düýpli maýa goýumly setler ulaylada olara edilýä ýyllyk çykdaýjylar kä bolýar, olaryň tersie, düýpli maýa goýumy köp sarp edile setleriň ýyllyk ulaylyş çykdaýjysy az bolýar. Şeýlelikde, maýa goýumyda edile başdaky artyk çykdaýjy soňraky seti peýdalamakdaky alyýa maýa tygşytlylygy bile öwezii doldurylýar. Eger, artyk düýpli maýa goýum çykdaýjysy 6-7 ýylyň dowamyda öwezii dolduryp bolýa bolsa, oda setiň şol wariatya üsi çekilýär hem-de esas hökmüde garalýar. 35

133 Meseläiň iň wajyp ýeri düýpli maýa goýum K bile sete edilýä ýyllyk çykdaýjyyň И göwejaý gataşygyy tapmakdyr. Göüde-göi K we И özara deňeşdirilip bilimez, sebäbi, olaryň her-haýsy dürli wagtlara degişlidirler, ýagy, И - bir ýyla degişli, K - bolsa biräçe ýyla. Olaryň bilelikdäki täsirii wariat serejamlygyda deňeşdirmek üçi bolsa halkhojalyk harçlamayň getirile görüşide peýdalaýarlar. et togtaçsyz bir ugurdaş gurlada dürli wariatlar üçi getirile çykdaýjy (harç). 3 bu K T o. ýerde И P P orm orm K И, T o. Porm =,; To.=8 ýyl (4..) Рorm- ormatiw koeffisiýeti, ýa-da getiriş koeffisiýeti diýipatladyrylýar. To. - artdyryla maýa goýumyň öwezii dolmak üçi gerek bolýa wagt ; eergetika pudagy üçi To. 7 8 ýyla deňdir, oňa öwezii dolduryş ormatiw wagt diýilýär. Artyk maýa goýumyyň öwezii doluş usulyyň düýp maysy şuda ybarat, ýagy, setiň iki wariatyyň serejamy geçirilýär. Biriiň düýpli maýa goýumy K, beýlekisiiňki bolsa K diýip çaklalyň. Oda olaryň ýyllyk çykdaýjylary degişlilikde И we И bolar. et taslamasy ýerie ýetirilede köpleç ýagdaýlarda setiň ýyllyk çykdaýjysyy, hem oňa degişli bola eergiýa ýitgisii azaltmak maksady bile, galyberse-de, setiň ygtybarlylygyy ýokarladyrmak üçi geçiriji simleriň 36

134 ýogylygyy artdyrýarlar hem-de sütüleri mäkäm materiallarda göz öňüde tutýarlar. Bu ýagdaý bolsa düýpli maýa goýumyyň artmagya getirýär, başgaça aýdaymyzda eger, bir wariat setiň ýyllyk çykdaýjysy az bolsa, ouň düýipli maýa goýumy kä bolýar, ýa-da tersie, ýagy И >И oda K<K. Şeýle bolada, artyk çykdaýjy edilýä düýpli maýa goýumyyň öwezii dolduryş wagtyy kesgitleýärler, bu ýagdaý ýyllyk çykdaýjyyň tygşytlylygyyň hasabya ýerie ýetirilýär : T o. K И K И (4...) Eger, T=To., oda deňeşdirilýä wariatlar deň diýip hasap edilýär, wariat saýlawyy setiň başga görkezijileriiň üsti bile amala aşyrýarlar : reňkli metalyň az sarp edilşi, ygtybarlylygy we ulaylyş amatlylygy we başgalar. Eger T<To. bolsa, oda haýsy wariatda diýipli maýa goýum K we ýyllyk çykdaýjy И az bolsa, şol wariat oňaýly diýip hasap edilýär. Eger T>To. bolsa, oda haýsy wariatda düýpli maýa goýum K az bolsa we ýyllyk çykdaýjysy artyk bolsa-da şol wariat oňaýly bolýar. Iş ýüzüde iki-üç wariat deňeşdirmesi meseläiň doly çözgüdii berip bilmeýär, şol bir wagtda bolsa kä wariatly deňeşdirmeleriň hasaby örä çylşyrymly bolýar. Şeýle bolada, getirile harçlama ady bile belli bola tehiki ykdysady hasaplama usuly üdew edilýär. Şu ýagdaýda deňeşdirilýä wariatlaryň tygşytlylygy olaryň az harç sarp edijiligi bile kesgitleýär. 3mi = Porm K + И (4..3.) Käbir halatlarda deňeşdirilýä wariatlaryň tehiki görkezijileri deň bolmaýa halatlary hem bolýar, şeýle bolada olaryň eergiýa üpjüçilik mümkiçilikleri tapawutly bolýar, 37

135 şol sebäbe görä bolsa, halk hojalyk ýitgisi dürli bolup, umumy çykdaýjy hem özara tapawutlaýarlar.şeýle bolada umumy çykdaýjy. Зmi=Porm K + И + У (4..4.) bu ýerde: У - halk-hojalyk ýitgisi ) ýyl eergiýa bökdeçiligide (ýetmezçiligide) ýüze çykýar zyýa. Düýpli maýa goýumy K = Kл + K Liiýa üçi sarp edilýä harç Kл - barlag işlerie, liiýayň ugryy taýýarlamaga, sütüleri oturtmaga, simleri, izolýatorlary oraşdyrmaga, ýükläp gerek ýerlerie ýetirmäge we oturdyş işlerie sarp edilýär. K - podstasiýa harçlary - trasformatoryň we beýleki gerek bola ejamlaryň bahasy we oturdyş - guraw bahalary. ( ma ал % Рл % Ол % Ýyllyk harç И И Л И П И А К Л ап % Рп % Оп % К П ba (4..5.) bu ýerde: aл,, Pл, Oл - amortizasiýa, remot we hyzmat üçi edilýä harç %; aп, Pп, Oп - öňküler, podstasiýa üçi edilýäm harçlar %; b =,47 - / kwt.s b - kwt s ýitirile eergiýayň bahasy, ma; ΔA - ýitirile eergiýa mukdary, kwt sag. Awtomatizasiýa tutumyy (aл%,aп%) elektrik geçiriji liiýayň we podstasiýayň düýpli remoty üçi ýa-da olaryň ejamyy çalyşmak üçi ulaýarlar. laylýa ejamyň ömri äçe gysga boldugyça ouň amortizasiýa tutumy uly bolýar. Mysal üçi, agaç sütüleri howa liiýalaryda ulaylada metall ýa-da demir-beto sütülerii 38

136 ulaylalygya garayňda amortizasiýa tutumy epesli artykdyr. Ejamlary işjeň ýagdaýda saklamak üçi derwaýys remoty geçirmeli bolýar we belli bir maýa tutumyy ulamaly bolýar. Derwaýys remot wagtyda izolýatorlary çalyşýarlar, sütüleri we podstasiýayň ejamlaryyň daşky gapaklaryy reňkleýärler, käbir döwük- ýejikleri düzedýärler. Derwaýys remot edilýä çykdaýjy gaty uly bolmaýar. Elektrik setlerie gözegçilik hem-de hyzmat etmek üçi hyzmatkär saklamaly bolýar, ouň üçi bolsa ýaşaýyş jay we trasport serişdelerii göz öňüde tutup düýpli maýa goýumyyň belli bir götermii çykdaýjy etmeli bolýar. Şeýlelikde, setiň işjeňligii üpjü etmek üçi düýpli maýa goýumyyň belli bir bölegi tutum görüşide harç edilýär we aşakdaky tablisada getirilýär. Elektrik setleriiň dürli elemetleriiň talap edýä amortizasiýa, remot we hyzmat tutum koeffisiýetleri 4---ji tablisa etiň elemetiiň ady a, % P+O, % a+p+o, %. Metal sütüli howa 3,5 5,5 liiýalary. Işlee agaç sütüli 5 4,5 9,5 liiýalary 3. Demir-beto daýaçly 4,5 6,5 agaç sütüli liiýa 4. Demir-beto sütüli 3,5 3,5 liiýalar 5. Kabel liiýalary 3,5 4,5 6. Podstasiýalar 6,4 4,5 7. Aýlayjy maşylar Awtomatika we telemehaika ejam 39

137 4- Elektrik eergiýayň kesilmegide çekilýä tehiki ykdysady zyýa Liiýada, trasformatorda, ýazdyryjylarda we beýleki elemetlerde äsazlyk ýüze çykmagy ähtimaldyr. Bu elemetler elektrik setiiň düzümide özara bagly bolup, haýsy biriiň işleýşide äsazlyk dörese elektrik eergiýasyyň akymy kesilýär. azlaýyş, düzediş işleriiň, ýagy, awariýa remot işleriiň dowamlylygy bolsa köp sebäplere bagly bolýar - äsazlygyň görüşie, elektrik setiiň haýsy elemetide bolalygya, bejeriş işlerii geçirýä ussayň hüär ussatlygya, ätiýäçlyk şaýlaryyň el ýüzüdeligie, trasport üpjüçiligie we başgalara bagly bolup, kä halatlarda bir äçe sagatda, biräçe sutka çeli dowam edýär. et elemetleriiň işde çykmagya dürli sebäpler bolup biler. Mysal üçi tebigy ýagdaýlar bolup biler, ýagy, howa liiýasyy ýyldyrym urup zaýalamagy, izolýatorlaryň üst hapalamasy zerarly duga ýüze çykmagy, güýçli ýel zerarly ýa-da sim üsti buz emele gelip sim üzülmesi we başga hadysalar. Käbir halatlarda elektrik ejamlaryyň artyk ýük zerarly olaryň izolýasiýasy wagtyda öň zaýalamasy elektrik akymyyň togtamagya getirýär, gözegçi gullugydaky işgäriň ýalňyş hereketleri sebäpli hem eergiýa kesilmesi ýüze çykyp biler. Eergiýa kesilmesii azaltmak, mümki boldugyda oy düýbüde ýok etmek maksady bile set ulaylada yzygider barlag gözegçilikleri hem-de ejamlar üçi plalaşdyryla we düýpli bejeriş-sazlaýyş (remot) işleri geçirilip durýar.şeýle işlere degişli elemetleriň işii togtatmazda, käbir halatlarda bolsa bölekleýi işii togtadyp geçirýärler. Şeýle hyzmat edilede elektrik liiýalaryň ygtybarlylygy artýar.şeýlelikde, setiň peýdalayş döwrüde ouň her bir elemeti, şol wagt aralygyyň belli bir bölegi dowamyda ýa awariýa ýa-da plalaşdyryla bejerişde (remotda) bolýar. Şeýle ýagdaýyň gataşyk dowamlylygyy 4

138 bolsa ýeterlik derejedäki takyklykda ýygala statistik materiallaryň üsti bile tapmak bolýar. etiň elemetleriiň udel zaýalamasy we olaryň bejeriş (remot) işleriiň dowamlylygy 4---ji tablisa 4

139 P Awariýa işsizligi ähtimallygy. aw aw t T awr. t T aw (4...) bu ýerde: aw - T wagt aralygyda garaşylýa zaýalama say ( 4---ji tablisa seret) ; taw.r - awariýay bejeriş dowamlylygy, sagat ; taw - T wagt aralygyda awariýa işsizlik dowamy. Plalaşdyryla bejerişiň (plaowyý remot) ähtimallygy ; P pl t pl. r T (4...) bu ýerde: tpl.r - T wagt aralygyda plalaşdyryla bejerişiň dowamlylygy, sagat ; (4- --ji tablisada seret, bu ýagdaýda setiň elemeti setde üzüle). Eergiýa üpjüçiligi, aýdalyň, birtaraplaýy ýeke liiýada amala aşyrylýar diýip çaklalyň (4---ji çyzgy)., B L T P 4---ji çyzgy. B - birleşdiriji; L - liiýa ; T - trasformator ; P - peýdalayjylar. 4

140 Şu ýagdaýda eergiýa akymyyň kesilmesi yzygider birleşe elemetleriň (B,L,T) haýsy biriiň awariýa düşe wagtyda ýa-da bolmasa olaryň haýsy biriiň plalaşdyryla bejeriş (remot) wagtyda ýüze çykýar. Şouň üçi çylşyrymly hadysayň ähtimallygy, ýagy eergiýa sarp edijileriň (peýdalayjylaryň) eergiýasyz galmaklygy elemetleriň awariýa işsizligi hem-de olaryň plalaşdyryla bejeriş ähtimallyklaryyň jemie deňdir. Oda şu çylşyrymly hadysayň ähtimallygy P= PL + PT + PB (4..3.) bu ýerde: PL=( Paw + Ppl ) L - liiýa üçi PT =( Paw + Ppl )T - trasformator üçi ; PB =( Paw + Ppl)B - birleşdiriji (ýazdyryjy) üçi. Eger plalaşdyryla bejeriş (remot) hemme elemetler üçi bir wagtda göz öňüde tutula bolsa (ol şeýle hem bolmaly, sebäbi, yzygider birleşdirile elemetleriň haýsy biriiň hem bolsa işsizligi beýleki elemetleriň işsizligie getirýär), oda (4..3.) aňlatmada haýsy elemetiň plalaşdyryla işsizligi uly bolsa diňe şoy hasaba almak ýeterlikdir. Mysal üçi, trasformatoryň plalaşdyryla işsizlik ähtimallygy beýlekileriňkide uly diýip hasap etsek, ýagy Ppl.T > Ppl.L, Ppl.T > Ppl.B, oda (4..3.) aňlatma aşakdaky görüşde ýazylar. P = Paw. L + ( Paw + Ppl )T + Paw.B (4..4.) Idi bolsa goşa trasformatorly podstasiýada eergiýa berilişie garalyň (4---ji çyzgy). 43

141 B L T B P B L T B 4---ji çyzgy. Şeýle ýagdaýda eergiýa bökdeçligi haýsam bolsa bir trasformatoryň awariýa işsizligi (bu ýagdaý trasformatoryň özüde ýa-da birleşdirijiiň (B) öýjügide bolup biler) beýleki trasformatoryň plalaşdyryla bejergisie (remotya) gabat gelede ýüze çykyp biler. Iki özara bagly bolmadyk hadysalaryň ýüze çykmak ähtimallygy ol hadysalaryň aýratylykdaky ähtimallyklaryyň köpeltmek hasylya deňdir. Şu ýagdaýa eýersek, oda biziň garaýa meselämiz üçi eergiýa bökdeçiligiiň ähtimallygyy aşakdaky aňlatma bile kesgitläris. P = Paw Ppl + P aw (4..5.) Bu ýerde biriji goşulyjy bir trasformatoryň awariýa işsizligiiň beýleki trasformatoryň plalaşdyryla bejerişie (plaowyý remot) gabatlaşa ýagdaýyy aňladýar, ikiji goşulyjy bolsa iki trasformatoryň hem awariýa işsizligiiň gabatlaşadygyy hasaba alýar. Iki say özara bagly bola hadysalaryň ýüze çykmak ähtimallygy olaryň biriiň ähtimallygyyň beýlekisiiň şertleýi ähtimallygya köpeldilmegie deňdir, ýöe belli bir şert bile, ýagy biriji hadysa eýýäm bolup geçe diýip hasap etmeli (çaklamaly). Eger şu şertde ugur alsak, oda bir liiýayň awariýa işsizligiiň beýleki liiýayň plalaşdyryla 44

142 bejeriş işleri bile gabatlaşma ähtimallygy aşakdaky ýaly bolar. P = K Paw Ppl (4..6.) Bu ýerde K<,5 bir liiýada plalaşdyryla bejeriş işleri wagtyda beýlekiside awariýayň bolmak mümkiçiligii ätiýaçladyrýar (ýöe tersie däldir). Galyberse-de, biriiň plalaşdyryla bejeriş işleriiň wagty ýetip gele hem bolsa, tebigat hadysalary zerarly beýlekiside awariýa ýüze çykýa halatyda ol işleri wagtlaýyça gaýra goýýarlar. Ie şouň üçi hem K-koeffisiýetii girizip, eergiýa bökdeçlik ähtimallygy azalýar diýip hasap edilýär. Deňtaýly howa liiýalaryyň her liiýasy üçi (başky hem ahyrky birleşdirijileri (B) göz öňüde tutup) zaýalayş ähtimallygy P ' aw hem-de ikisiiň bir wagta bolup biljek awariýa ähtimallygy P '' aw belli bolmalydyr. Oda, ätiýaçladyryla goşa liiýalar üçi ähtimallyk aňlatmasy aşakdaky ýaly bolar. B B L P B L B 4--3-ji çyzgy. P kpaw Ppl Paw (4..7) Biriji goşulyjy bir liiýayň awariýa işsizligiiň beýleki liiýayň plalaşdyryla bejeriş işlerie gabatlaşayy 45

143 aňladýar ýa-da tersie, ikiji goşulyjy bolsa iki liiýayň hem bir wagtda zaýalamagyy aňladýar. Deňtaýly howa liiýalaryň bir ýyl dowamydaky (T=876 sag) awariýa ähtimallygyy aşakdaky aňlatmalar bile kesgitlese bolar : (,) aw taw. r P aw 876,aw taw. r P aw (4..8.) 876 Ähtimallyk ululyklary tapylada soň eergiýa bökdeçligide halk-hojalygya ýetirilýä zyýay tapyp bileris. У = y Abökdeç (4..9.) y bu ýerde: Abökdeç - eergiýa bökdeçligi (kesilmesi), köpleç ýagdaýda bir ýylyň bökdeçligi alyýa, kwt sagat ; dol,6 eergiýayň udel bahasy kwtsag Abökdeç = p Pmax Tmax, (4..) bu ýerde: Pmax - sarp edijileriň oturdyla kuwwaty, kwt; Tmax - iň uly kuwwatyň peýdalaylýa wagty, sag; p - awariýa dowamlylygyyň otositel ähtimallygy (ýokarda getirile formulalar bile hasaplaylýar). 4-3 Ykdysady taýda maksada laýyk sim ýogylygyy saýlap almak Liiýa gurlada simiň ýogylygyy kesgitleme çylşyrymly meseleleriň biri bolup durýar. Ol bir wagtyň özüde mäkäm, durukly we az çykdaýjyly bolmaly. Mäkämlik meselesi çözüldi diýip hasap edilede soň ouň arzalygya garalýar. 46

144 Ouň üçi bolsa, liiýa edilýä bir ýyllyk çykdaýjyyň sim ýogylygya baglylykdaky üýtgewii bilmeli bolýar. Bu çykdaýjy iki bölekde durýar ; bir bölegi З (F) sim ýogylygya göi bagly bolsa, beýleki bir bölegi З (F) sim ýogylygya ters baglydyr. Şeýlelikde, liiýa ulayla wagtda oňa edilýä çykdaýjy aşakdaky görüşde aňladylyp bilier. З = З(F) + З (F) (4.3..) З (F) - fuksiýa düýpli maýa goýum bile gös-göi bagly bolýar. Eger, km liiýa gurmak üçi edilýä çykdaýjyy kl () bile bellesek, liiýayň remotya hemde amortizasiýasya bilelikdäki proset hasabydaky aýrywyy (otçisleiýe) a% diýip bellesek, oda liiýa ulaylada oňa edilýä bir ýylky çykdaýjy bolar. a % Иk Kl( ) l (4.3..) bu ýerde: l - liiýa uzylygy, km. Kl() = K ' + K '' F, (4.3.3.) bu ýerde: K ' - liiýayň km uzylygya edilýä sim ýogylygy bile bagly bolmadyk çykdaýjy, mysal üçi liiýayň geçjek ugruy barlamaklyga, liiýa taslamasya, ouň ugrya ýol gurmaklyga, aragataşyk guramaklygya we başgalara ; K '' -simiň ýogylugy bile bagly bola km liiýa edilýä harç, muuň içie km simiň bahasy hem girýär. 47

145 Şeýlelikde, liiýa ulayladaky her ýylda edilýä çykdaýjy И k ( k ' k '' a% F) l % (4.3.4.) Liiýa gözegçilik hem-de hyzmat etmek üçi edilýä harajat çykdaýjy liiýadaky simiň ýogylygy bile bagly bolma soň, ol çykdaýjylar maksada laýyk sim saýlaada göz öňüde tutulma bilier. Her ýylky çykdaýjyyň ikiji bölegie garalyň, ýagy З (F). Bu çykdaýjy eergiýa ýitgisi bile baglydyr. im ýogylygy äçe uly bolsa, şoça-da eergiýa ýitgisi az bolýar, diýmek, sim ýogylygy bile ters proporsioallykdadyr. kwt sag eergiýa ýitgisiiň bahasyy b - bile belläp, bir ýyllyk eergiýa ýitgisie edilýä çykdaýjyy taparys : И ýa da И A A b Ab ЗI b ЗI max max l F r, (4.3.5.) И И k И A al ( K ' K F) ЗI '' max l b F (4.3.6.) Oda (4.3.4.) we (4.3.5) aňlatmalay göz öňüde tutup, simiň ýogylygy bile bagly her ýylky liiýay ulamak üçi edilýä çykdaýjyy taparys : И И k И A al ( K K F) 3I max l b F (4.3.7.) 48

146 Oda umumy bir ýylky çykdaýjyy liiýa edilýä bir ýylky harç bile düýpli maýa goýumyyň bir ýala düşýä (getirile) ululygyy jemläp taparys : З ( P orm Görkezile 4-3--ji çyzgyda çykdaýjylaryň sim ýogylygya bagly iki hili ЗA we Зk hem-de jemleýji З çykdaýjylar getiriledir. З a )( k k F) l 3I l b F З З ' '' max k A (4.3.8.) З З А З к F ek F З=mi ji çyzgy. Bir ýyla getirile çykdaýjyyň sim ýogylygya baglylygy. З = f (F) grafige garap, sim ýogylygyyň belli bir bahasyda umumy çykdaýjyyň iň az ululygyy görýäris. Şouň üçi, az çykdaýjyly sim ýogylygyy (4.3.8.) aňlatmada çykdaýjyy sim ýogylygya görä differesirläp we oy ula deňläp taparys : d3 a '' ( Porm ) K ЗI max b df F F 3mi I max ( P 3 b a ) K orm 49 '' 3mi (4.3.9.)

147 Getirile çykdaýjyyň ululygy sim ýogylygyyň bireme üýtgäi bile aýraty bir üýtgäp durmaýar, sebäbi, grafikde görüşi ýaly ouň aç-aça miimumy görüp duraok. Şouň üçi sim ýogylygyy çykdaýjy azlygya degişli ýogylykda bireme az edilip alysa, oda reňkli metal harjy we beýleki material tygşytlylygy alyar. Netijede, liiýa gurawya düýpli maýa goýumyy getirile çykdaýjyyň beýle artmazda azaldyp bolar. Şeýle ukdaý azarda ala sim ýogylygya simiň ykdysady peýdaly kese-kesigi diýilýär hem-de gelejekde Fek - ýaly edip bellejekdiris. imiň bu ýogylygya ykdysady peýdaly tok dykyzlygy degişlidir j ek I F max ek, (4.3..) (4.3.9.) aňlatmay göz öňüde tutup tok dykyzlygyy başgaça görüşde aňladyp bolar. a '' ( P ) K I orm max j ek, (4.3..) K F K 3 b P or bu ýerde: kek< koeffisiýet, sim ýogylygyyň kiçeldilip alyayy göz öňüde tutýar. ek Tok 3mi, ek -elektroeergetika pudagy üçi ulaylýa ormatiw koeffisiýet ady bile belli ulylyk. Tok - düýpli maýa goýumyyň öwezi doluýa wagt 5

148 Tok dykyzlygy jek ýitirile eergiýa bahasya, liiýa guraw bahasya, amortizasiýa, remotaýruwlara hem-de Porm - koeffisiýete bagly. Bu ululyklar bolsa halk hojalyk ýagdaýya, ouň eergetikasya hem-de wagtyň tehiki syýasy garýyşlarya bagly bolup durýarlar. Şouň üçi taslamalar ýerie ýetirilede dürli hili çemeleşmeler bolmaz ýaly, eergetika düzgüama astyda ouň ululygy görkezilýär hem-de şol görkezmede ugur almalydygy üdelýär. Aşaky tablisadaşol ululyklar getiriledir. Potesial 33 kw-da aşakda bola howa hem-de kw-da aşakda bola kabel liiýalary üçi hödürleýä tok dykyzlyklary, A/mm (Orta Aziýa). Geçirijiler 4-3--ji tablisa Maksimu ýükiň Açyk mis simler we şialar,5,,8 Açyk alýumi simleri we,5,4,3 şialary Kagyz örtükli kabeller we rezi we polihlorwiil izolýasiýaly : a) mis geçirijili b) alýumi geçirijili 3,,8,5,6,,5 Rezi we plastmassa izolýasiýaly kabeller a) mis geçirijili b) alýumi geçirijili 5 3,5, 3,,,7,9 im saýlawyy tygşytly tok dykyzlygy jek bile amala aşyrmak liiýa taslamalaryy belli bir galyplaşa görüşe getirmäge ýardam etse, şol bir wagtyň özüde bolsa bu ýagdaý

149 häzirki döwriň iş tejribesidäki ýöriteleşdirilip goýberilýä sütüleri ulamakdaky käbir aýratylyklary we mümkiçilikleri göz öňüde tutup bilmeýär. eagatda goýberilýä ýöriteleşdirile sütüleriň saly görüşiiň her haýsysy simleriň biräçe ýogylykdakylaryy asmaga mümkiçilik berýär. Oda göreti zat, sütü oruy çalşada sim oruy çalşa amatly. Şu aýratylyklary weli, "tygşytly aralyklar" ady bile belli bola usul (çemeleşme) göz öňüde tutýar. Muuň maysya düşümek üçi 3=f(F) fuksiýayň grafigie garalyň (4-3--ji çyzgy.). 3 F F F 3 I II III I max(-) I max(-3) I max 4-3--ji çyzgy. Grafik (4.3.8.) aňlatmayň esasyda ýerie ýetirile. Grafikde görüşi ýaly, getirile çykdaýjyyň Imax toga baglylykdaky üýtgew kwagrat derejeli parabola şeklide bolýar. Oda görüşi ýaly kese-kesigi uly bola simiň getirile çykdaýjysydaky üýtgewsiz bölegi ulydyr we üýtgewli bölegi bolsa haýal ösýädir. Bu ýagdaý 3=f(Imax) 5

150 fuksiýalaryň (egrileriň) kesişmegie getirýär. Göreti zat, kesişme okatlaryda simiň iki hili kese-kesigi (ýogylygy) bar. Mysal, togyň Imax = Imax(-) bahasyda F we F kesekesigi bola simleri ulaylada getirile çykdaýjy deň bolýar. Oda tok ululyklary sim ýogylygya baglylykda belli aralyklara bölüýä ekei. Şouň üçi I - aralykda F kesekesikli, II - aralykda F kese-kesikli we III - aralykda bolsa F3 kese-kesikli simleri ulamaklyk tygşytlylyk maksatlara laýyk gelýär. Potesialy 33- kw we oda ýokary bola howa liiýalary we potesialy kw we oda ýokary bola kabel liiýalary üçi tok dykyzygy ormirlemeýär (ölçeglemeýär). 4-4 imiň gyzyş şertie saýlayp alymagy imiň üstide tok geçede ol gyzýar. Şouň üçi hem simi tok ululygyyň belli bir çägie garap almaly bolýar. Her simiň ýogylygya, materialya we taýýarlayş usulya degişlilikdäki tok çäkledirmeleri degişli edebiýatlarda tablisalar görüşide getirilýär, şolarda peýdalayp gyzmazlyk şertie laýyklap sim saýlawyy amala aşyrýarlar. Dowamly tok ýükli rezi ýa-da poliwiilhlorid izolýasiýaly simler, rezi izolýasiýaly şurlar hem-de kabeller üçi olaryň gyzma temperaturasy + 65 C, daşyy gabap ala howayň temperaturasy +5 C we ýeriň temperaturasy +5 C diýip kabul ediledir. Izolirlemedik simler üçi olaryň çäkledirile gyzma temperaturasy +7 C deňdir. Eger geçirijiiň tok ýüki (çäkledirile ululygy, ýagy Içäk = Idop) ýokarda görkezile temperatura çäkleride başga şerte hasaplamaly bolada, oda I ' çäk = Içäk Kt edip tapmaly ; bu ýerde K t t t ' çäk t ' daş t daş (4.4..) 53

151 t ' -temperaturayň täze şerti; t ' daş - gurşap ala sredayň temperaturasyyň täze şerti; tçäk - daşky sredayň hasap üçi kabul edile temperaturasy, +5 C. Eger, sim şol bir ýogylygyda, ýoe başga materialda bolsa, oda ouň çäkledirile tok ýükii täzede tapmaly : I '' dop I '' çäk I dop ' / '' (4.4..) γ '' - täze (başga) simiň udel geçirijiligi. Mysal. Öümçilik jaýyda açyk howada oraşdyryla 5 mm kese-kesigi bola ПР markaly izolirlee simiň çäkli tok ululygyy tapmaly. Jaýyň içiiň temperaturasy +35 C. Çözülşi. Degişli tablisada mis sim üçi +5 C şertie laýyklaa tok çäkledirmesiiň ulylygyy taparys : Içäk = Iдоп = Içäk = 4 A, Tokp = +5 C. Şertde görkezilşi ýaly sim +35 C temperaturada, oda K t oda sim täze şertde az ýük göterer,87 I ' доп = Iдоп kt = Içäk kt = 4,87 = A Mysal. Meseläiň şerti öňkiligie, ýöe hasaby AПР markaly alýumi sim üçi geçirmeli.degişli tablisada I доп = 5 A diýip tok ýükii alýarys we täze şerte laýyklarys : I ' доп = Iдоп kt = 5,87 = 9,5 A Şu say başgaça çemeleşip hem tapsa bolar : I '' доп(a) I доп(m) A M A 54

152 4-5 Elektrik sarp edijileri we seti goraýjy apparatlaryň alyyşy Goraýjy apparatlara ereýji goraýjy apparatlar (predohraiteller), awtomatlar, dürli releler we serişdeler girýärler. ПР markaly fibra turbaly,söküp bolýa içi zatda doldurylmadyk, kwadrat farfor turbaly söküp bolýa, içi kwars bile dolduryla ПН, söküp bolmaýa içi kwars çägeli НПН markaly we НПР söküp bolýa görüşli setiň we birleşmeleriň belli bir bölegii gysga birleşmede hem-de artyk öte ýüklerde goraýa ereýji-goraýjylar giňde ulaylýarlar ПР-- A toga çeli ýasalýar, НПН görüşdäki ereýji-goraýjylar - 6 we НПР - 6 A çeli goýberilýär.ýarymgeçirijili ejamlary goramak üçi bolsa tiz hem-de ýokary mümkiçilikli ýazdyrylyşly ПНБ-5, ПП-57, ПП-3 gorüşdäki potesialy 38 w bola ereýji-goraýjyly -de tä 4 A toga çeli ýüki geterýä serişdeler goýberilýär. Ereýji-goraýjyy aýry sowgutlar üçi iki şerte görä almalydyr : ) ereýji-goraýjyyň omial togy Ib setiň işçi togude Ip uly ýa-da oňa deň bolmalygyr : Ib Ip (yşykladyryjylar hem-de faza rotorly dwigateller üçi bolsa Ib =, Ip) ; ) ýük häsiýetie baglylykda ereýji-goraýjyyň togy aşakdaky ýaly kesgitleilýär : liiýada say gysga birleşme rotorly asihro elektridwigatel iýmitleýä bolsa I b I pusk I goýberliş max bu ýerde: koeffisiýet α =,5 eger, elektrodwigateliň sete birleşip-aýrylmasy seýrek amala aşyrylýa bolsa, α =,6 eger, elektrodwigatel häli-şidi sete birleşip-aýrylyp dura bolsa ýa-da ouň goýberiliş şerti agyr bolsa. I, 55

153 Maksimal ýa-da goýberliş tok Imax = Igoýb = Ipusk = Iom KIП bu ýerde: Iom - dwigateliň omial togy, KIП - goýberliş togyň omial toga bola gataşygy (gataşyk koeffisiýeti). Ikiji şert yşykladyryjy öýjüklere degişli däldir. Eger setde topar elektrodwigateller iýmitleýä bolsalar, oda ereýji-goraýjyyň togy üç şerte görä alymalydyr.. I K b I pi i bu ýerde: K - birwagtlaýy koeffisiýet ; i =, ; - elektrodwigatelleriň umumy say (eger 3 K= we 3 K < ) ; Ipi - i dwigateliň iş togy. b i. I K I pi I pusk.max Bu ýerde biriji goşulijy - elektrodwigateliň iş toguyň jemi ; ikiji goşulyjydaky Ipusk.max - iň uly goýberliş tokly dwigateliň togy ; α - öň belleýşimiz ýaly dwigateliň iş şertie bagly koeffisiýet. 3. Tapawutladyryş şerti. etiň düzümi biräçe basgaçakda durýa bolsa, ahyrky basgaçakda başläp iýmitlediriji pukta tarap ereýji-goraýjylaryň togy biribiride bir-iki basgaçak uly bolup gitmelidir (alymalydyr). Şeýlelikde, ala ereýji-goraýjylaryň toklarya garap, simde goýberilmeli togyň çägii kesgitläp bolar. Eger set 56

154 gysga birleşmede hem-de öte ýükde goramaly bolsa, oda simiň tok çäkledirilmesi Içäk,5 Ib, eger sim diňe gysga birleşmede goragly bolsa, oda Içäk,33 Ib, ýöe hemişe Içäk Ip. Awtomatlary setiň haýsam bolsa bir bölegii tok gysga birleşmeside, öte ýükde ýa-da potesial peselmeside gorag serişdesi hökmäde ulaýarlar. Awtomatlaryň kostruksiýasy özleride rele görüşide oturdyla ýazdyryjylary bile tapawutlaýarlar. Maksimal tok (elektromagit ýa-da ýylylykly), miimal potesial (ulewyýe) we özbaşdak ýazdyryjyly diýip tapawutladyrýarlar. Elektromagit ýazdyryjy iş ýüzüde, sekuda sazlap goýla tok ululygyda geçede işe girýär.iki ýazdyryjy bilelikde ulaylada gysga birleşmede elektromagit ýazdyryjy, göz-açyp ýapasy salym diýilýä aralykda seti üzýär (ýazdyrýar), eger öte ýük bolada bolsa belli bir salymda soň ýylylyk ýazdyryjy seti üzýär. Eger setiň potesialy kiçelip 7-3% ýetse, oda bolsa miimal potesial ýazdyryjy işe girýär. Awtomat saýlap almaklygyň şertleri: ). Awomatyň omial potesialy setiň potesialya laýyk bolmaly, ýagy : om.awt set ; ). Awtomatyň omial togy işçi toga gabat gelmeli ýa-da uly bolmaly : Iom.awt Ip ; 3) Awtomatyň ýazdyryjysyyň omial togy işçi toga deň bolmaly (elektrodwigateliň) ýa-da artyk bolmaly : Iom.ýaz Ip ; 4) Awtomatyň elektromagit ýazdyryjysyyň dogry işleýşi: Iiş.ýaz,5 Imax şerti kaagatladyrmaly. Jaýyň içide oraşdyryla daşy ýayjy örtükli ýa-da izolirlee açyk görüşde geçirile set öte ýükde hökmay suratda gorala bolmalydyr, ýagy setiň çäkledirile togy Içäk,5 Iom.ýaz. Şeýle şerte ýaşaýyş hem-de jemgyýetçilik jaýlarydaky yşykladyryjy setler we ýagy zoalarya gabatlaşýa setler degişlidirler. Eger set ýylylyk ýazdyryjysy bile goragly bolsa, oda ouň çäkledirile toguy 57

155 I çäk,67i ýyl. ýaz ýa da Elektromagit ýazdyryjyly goragy bolsa, oda I e. ýaz I çäk,e. m. ýaz ýa da I çäk 4,5 Her ýagdaýda-da Içäk Ip+Iişçi Eger setiň goragy üçi ýylylyk ýazdyryjyly awtomat ulayla bolsa, oda gysga birleşme ähtimallygyy göz öňüde tutup awtomat bile yzygiderlikde ereýji-goraýjyly serişdäi ulaylsa has göwejaý bolar. 4-6 Reaktiw kuwwatyň öwezii dolma Elektrik ulgamya birleşe elektrik sarp edijileri diňe bir aktiw kuwwat sarp edip durma, reaktiw kuwwaty hem sarp edýärler. Reaktiw kuwwaty sarp edijileriň esasylaryyň biri asihro dwigatellerdir. Reaktiw kuwwatlylygyň bir bölegi trasformtorlaryň sargylaryda hem-de liiýayň reaktiw garşylygyda ýitip galýar. Şu sebäplere görä elektrik stasiýalaryda oturdyla sihro geeratorlar aktiw eergiýa bile birlikde reaktiw eergiýay hem ödürmeli bolýar. Geeratorlaryň sete berýä doly kuwwaty aşakda getirile aňlatma üsti bile aňladylýar, ýagy P P jq cos bu ýerde: P we Q - setdäki sarp edijileriň aktiw hem reaktiw kuwwatlary. Geeratorlaryň kuwwat koeffisiýeti ( cos φ ) umuma,8,85 ululukda bolýar, şeýle bolada geeratorlar omial aktiw kuwwatlylygy bermäge ukyply bolýar. Ehergiýa sarp edijileriň hem özleriiň kuwwat koeffisiýeti bolýar, eger ol bellee ululykda kiçelse (peselse), geeratoryň kuwwat koeffisiýetii kiçeldýär, bu ýagdaý bolsa geeratoryň 58, I çäk I ýyl. ýaz,5 (4.6..)

156 üýtgewsiz doly kuwwatyda ouň aktiw kuwwatyyň azalmagya getirýär. Şeýlelikde, sarp edijileriň kuwwat koeffisiýetiiň peselmegi geeratoryň kuwwatyy artdyrmagy talap edýär, oda hem ötri setiň we trasformatorlaryň geçirijilik kuwwatyyň artdyrmagya alyp barýar. Bu ýagdaý bolsa artyk çykdaýjylary talap edýär. Häzirki zama elektrik ulgamlarya (sistemalarya) kä sada trasformatorlardyr iňňä uzylykly elektrik liiýalary (geçirijileri) çatyladyr, olaryň bolsa ýeterlik reaktiw garşylyklary bardyr, şol sebäpli-de olarda uly potesial ýitgisi bolup geçýär, reaktiw kuwwat ýitgisi ýüze çykýar. Reaktiw kuwwatlyk liiýada geçede potesial ýitgisie getirýär, ýagy, Bu ýerde görüşie görä, reaktiw kuwwatlyk Q hemde reaktiw garşylyk X sarp edijiler birleşmeside potesial kemligii döredýär. Potesial ululygyyň omial bahada haýsy tarapa bolada-da üýtgewi ejamyň saz işlemegii bozýar, öümiň hili gaçýar, ejamyň hyzmat ediş ömri azalýar. Reakriw kuwwat akymyyň artmagy set elemet leridäki aktiw kuwwat ýitgisii artdyrýar, otrisatel täsir edýär, bu ýagdaýy aşaky aňkatmada aňsa bolar : P P R QX R P Q muma, öň belleýşimiz ýaly, kuwwat koeffisiýeti (cos φ) reaktiw kuwwat akymyyň ölçegi hökmüde bolup durýar P cos P Q 59 R (4.6..) (4.6.3.)

157 oda bu ululygy (4.6.3.) aňlatma goýup aşakdaky görüşi alarys P P R (4.6.4.) cos bu görüşe görä, aktiw kuwwat ýitgisi kuwwat koeffisiýetiiň kwadratya ters proporsioal. Şeýlelikde, potesial hem-de eergiýa ýitgisii azaltmak üçi set arkaly berilýä reaktiw eergiýayň azlygya dalaş etmeli. Muňa bolsa şeýle çäreler bile ýetmek bolar : ) elektrik ejamlaryyň sazlaşykly işii gazamaly. ) reakriw eergiýa mätäçligii sarp edijiiň set birleşmeside öwezii doldurmaly. Şu ýerde ýee-de bir zady bellemeli, ol hem bolsa, potesial ýitgisii hem-de eergiýa ýitgisii liiýa yzygider kodesator birleşdirme ýoly bile-de azaldyp bolar. Geliň idi, ýokarda agzala reaktiw eergiýa bile bagly bola setiň iş durkuyň oňaýly ýagdaýa getirme ýollarya aýry-aýrylykda serejam bereliň : ) elektrik ejamlaryyň sazlasykly işi barada. Kärhaayň has amatly elektrik üpjüçiligi ejamlary herekete getiriji dwigatelleriň kuwwatyyň olaryň mehaizmleriiň talap edýä kuwwatya örä takyk edilip alymagya baglydyr. Bu şerti kärhaa taslamasy ýerie ýetirilýä döwürde berjaý etmelidir. Kärhaa işe girede soň bolsa käbir sebäplere görä, biräçe ejamlardaky oturdyla dwigateller doly kuwwatyda işlemeýä halatlary ýüze çykýar. Ie, şouň ýaly ýagdaýlarda olaryň kuwwatlyklarya mehaiki ýüke görä sazlamaly, ýa-da tehologiki ejamyň ýüküi geregiçe artdyrmaly. Şeýle edilede asihro dwigatelleriň kuwwat koeffisiýeti ýokarlaýar we az ýitgä sezewar bolýar.mysal üçi, eger elektrodwigatel omial ýüküde ouň kuwwat koeffisiýeti cos φ =,8 bolsa, oda omial ýüküi iki esse azaltsak, ýagy 5% ýükde işletdek, 6

158 ouň kuwwat koeffisiýeti cos φ =,6 bolar. Kuwwat ýitgiside bolsa bu koeffisiýet kwadrat ululygyda ters proporsioallykda ulaylýar, şeýle bolasoň ouň azajyk üýtgewi ýitgi ululygya uly täsirii ýetirýär.( cos φ =,8, cos φ =,64 eger cos φ =,6 oda cos φ =,36). Şol bir say,64 hem-de,36 bölsek örä tapawutly etije alarys muma maksat liiýada akyp geçýä reaktiw kuwwatlylygy azaltmakda durýar. Şouň üçi, eger mümki bolsa asihro dwigatelleri sihro ýa-da sihrolaşdyryla asihro dwigateller bile çalşyrmaly. ihro hem sihrolaşdyryla asihro maşylary artdyryla oýadyrylyş (perewozbuždeiýe) şertleride setde örä az reaktiw kuwwat alýarlar ýa-da has artdyryla oýadyrylyşda olaryň özleri sete reaktiw kuwwatlyklary berip bilýärler (ýagy otrisatel kuwwat koeffisiýetide işläp bilýarler). Elbetde, bu ýagdaýy hemişe ulayp bolmaýar. Ýokarda belleýşimiz ýaly az ýükli elektrik ejamlaryy ýüke görä kuwwatyy saýlamaly. Bu ýagdaý az ýükli trasformatorlara hem degişlidir. Iki trasformatorly podstasiýalarda olaryň ýüki azala pursatlaryda (mysal üçi gijede) birii işde aýyryp, atiýaçlyk ýagdaýyda saklaýarlar. ) Reaktiw eergiýayň öwezii doldurma barada. Ýokarky bölümdäki agzala çäreleri geçirmek bile elektrostasiýada sarp edijiler aralygydaky setiň üstüde akýa reaktiw eergiýayň az bölegii kemeltmek bolar. Tebigy kuwwat koeffisiýeti cos φt (ýestestweyý koeffisiýet) diýilýä ululyk (diňe sarp edijileriň hilie we häsiýetie bagly),75-,85 bolýar, has gowy ýagdaýyda,85-e ýetýär. Galyberse-de bu ululyklar kabul ediji podstasiýayň şiasyda bolup biläýjekleridir. Eger de biz ýokary woltly liiýadaky hem-de trasformatordaky ýitgileri hasaba alsak, oda geeratorlary oy ýasa zawodyň görkeze (cosφ =,8-,85) kowffisiýetide hem aşakda işlemeli boljakdyrlar. Bu ýagdaýlary göz öňüde tutup, geeratorlar omial görkezijileride işlär ýaly etmek üçi reaktiň kuwwatlyklary 6

159 olaryň sarp edilýä ýerleride ödürmeklik maksada laýyk bolýar. Şeýle çeşmeler hatarya sihro kompesatorlary (öwezii dolyjylary) we statik kodesatorlary goşmak bolar. Bularda başga-da seagat ejamlaryda kopesasio özgerdijiler hem-de tiristorly reaktiw kuwwat çeşmeleri ulaylyp biler. Potesialy W çeli hem-de 6- kw potesially setlerde köpleç halatlarda statik kodesatorlar ulaylýar. Potesialy 6- kw bola ulgamlarda, setlerde kabul ediji podstasiýayň şiasya sihro reaktiw çeşmesii dakýarlar. Bu serişdeler sete reaktiw kuwwatlyklary berýärler. A T P+jQ T B P+jQ a) ~ A ~ T P+j(Q-Q k) Λ L T B -jq K P+jQ b) 4-6--ji.Eergiýa beriş sudury : a - reaktiw eergiýa çeşmesi ýok ; b - reakriw eergiýa çeşmeli ji çyzga garalyň, elektroeergiýa A elektrostasiýada B sarp edijiler podstasiýa berilýar. Kuwwat möçberi (ýitgi göz öňüde tutulmazda) P+jQ. Eger sarp edijileriň golaýyda kuwwaty Qk bola statik kodesatory oturtsak (çatsak), oda setiň üstüde berilýä kuwwat üýtgär hem-de P+j(Q-Qk) ululyga eýe bolar. Şeýlelikde, elektrostasiýada alyýa reaktiw kuwwatlyk kodesatoryň ödürýä kuwwatyyň möçberi ýaly azaldy, başgaça aýdaymyzda elektrostasiýada gelmeýä reaktiw kuwwatlylygyň öwezi kodesatoryň kömegi bile dolduryldy. 6

160 Reaktiw kuwwatlylygyň öwezi doldurylada potesial ýitgi hem azalýar. Eger ýerli reaktiw kuwwat çeşmesi ýok wagtyda potesial ýitgisi P R QX bolýa bolsa, oda öwezi dolduryjy reaktiw çeşme bar wagtyda ol ýitgi k P R ( Q Qk Aýdylalarda gelip çylyşy ýaly, kompesir (reaktiw eergiýa çeşmesi) äçe eergiýa sarp edijä golaý ýerleşdirilse, şoça-da setiň köp bölegii reaktiw eergiýa mätäçligide dydarýar we öwezii dolduryş täsiri artyk bolýar. Ýöe, bir zady (ýagdaýy) aýraty belläp geçmelidiriş ýagy, kiçi kuwwatly çeşmäiň kwar kuwwatyyň bahasy uly kuwwatly çeşmäiňkide ýökary bolýar, kuwwat ululygy bolsa potesial ululyk bile bagly bolýar. Şouň üçi bolsa çeşme saýlawy we ouň sete dakylmaly ýeri hakydaky meselä örä seresaplylyk bile hem aýdyňlaşdyryp çemeleşmelidir. Ýokary kuwwatly hem ýokary woltly raýo podstasiýalaryda köpleç sihro reaktiw eergiýa çeşmelerii ulaýarlar. 4-7 Kodesator ejamlary Ýerli setlerde reaktiw eergiýa çeşmesi hökmüde ulamak üçi, 38 we 66 W potesiallarda gabatlap üç fazaly görüşde edip, kuwwatlylygy 3-de kwar bola kodesator ejamlaryy goýberýärler,,5; 3,5; 6,3 we,5 kw potesiallara gabatlap bolsa bir fazaly görüşde 3-de 75 kwar kuwwatly kodesatorlar goýberilýär. Her bir aýry kodesatoryň kuwwatyyň uly bolmaklygy sebäpli ulaylada olary parallel birleşdirip: 63 ) X bolardy.

161 bütewi batareýa görüşide çatýarlar, ykjam gapda (şkafda) oraşdyrýarlar. Şeýle batareýalaryň biräçeside toparlar ýada seksiýalar emele getirip sete çatýarlar. Şeýle edilede basgaçaklar boýuça hem kuwwatyy hem-de potesialyy sazlaşdyrmak bolýar. Kodesator ejamlaryy aýratylykda, toparlar görüşide hem-de merkezleşdirilip ulayp bolar. Aýratylykda ulaylada oy dwigareliň set birleşmesie çatýarlar, toparlaýy ulaylada şiayň potesialy 66- Woltda geçmeýä ýagdaýda umumy şia dakýarlar. Merkezleşdirilip peýdalaylada bolsa 6- kw potesialy bola şia çatýarlar.kodesatorlary köpleç üçburçlyk görüşde edip liiýa potesialy diýilýä potesiala çatýarlar, şoda faza potesialya çatayňa garayňda 3 esse artyk kuwwat alyýar. Her bir kodesatory ýa-da 3-5 kodesatorda emele gele topary ereýji garaýjy bile gorag ýagdaýyy göz öňüde tutmaly. Büti batareýay şia awtomatik ýazdyryjyyň üsti bile çatmaly (hala kiçi potesially bolsu, hala-da ýokary potesially). Şeýle çatylyşyň mysaly sudury 4-7--ji çyzgyda görkeziledir. 64

162 6- kw şia PT 4-7--ji çyzgy. Kodesatorlaryň batareýa birleşmesiiň çatgysy zarýad södüriji garşylyk bile üzüksiz çatylmalydyr. 6- kw kodesator ejamlary üçi södüriji garşylyk hökmüde potesial trasformatoryy peýdalamak bolar, 38 W çeli potesial üçi bolsa gyzyşly yşykladyryjylar peýdalaýarlar. Eger zarýad södüriji garşylyk çatylmasa, kodesator ejamy setde öçürile wagtyda oda setiň potesialy saklayp galýar, howply ýagdaý ýüze çykýar.beýleki kompesirleýji ejamlara garayňda kodesator ejamlary özleriiň ýöekeýligi, hyzmat etmekligiiň aňsatlygy hem-de arzalygy bile tapawutlaýar, galyberse-de ejam statik apparat, az aktiw eergiýa ýitgili we başgalar. Kodesatorly kompesirleýji ejamyň ýetmezçiligi hem ýok däl, mysal üçi ouň kuwwat ululygy potesialyň kwadratya bagly, kuwwat 65

163 üýtgewii ediga alyp bolaok, şouň ýalyda potesial üýtgewi-de ediga däl. Potesialy 38 W bola kodesator ejamlary УK-,38 tipli 5-de 3 kwara çeli kuwwatlykda goýberilýär, potesialy 6 we kw - КУ-6 we КУ- tipli bolup, jaýyň içide oraşdyrylýar we КУH-6 we КУH- tipli açyk meýdada oraşdyryp bolýa kwar-da tä 4 kwar kuwwaty bola ejamlar goýberilýär. Kompesirleýji ejamlaryň kuwwatyy kesgitleme Kompesirleýji ejamlaryň kuwwatlyklaryy setiň ýük ýaýrawyyň tygşytly ýagdaýya gabatlap oraşdyrmalydyr. Ouň üçi başda setiň ýaýraw okatlarydaky (uzellerdäki) kuwwat koeffisiýetlerii bilmelidir (cosφ). Kuwwat koeffisiýetiiň (cosφ) kesgitleiş ýagdaýya garap özara tapawutladyrýarlar : ) derwaýys kuwwat koeffisiýeti cos P 3I, (4.7..) wattmetriň (P), woltmetriň (), ampermetriň (I) ýa-da fazometriň (cosφ) kömegi bile geçirile ölçeg esasyda ; ) orta kuwwat koeffisiýeti, bu ululyk deň wagt aralyklaryda ýöe dürli wagtlarda ala ölçeg ululyklaryyň orta arifmetiki bahasydyr : cos or cos cos cos 3... cos, (4.7..) bu ýerde: - ölçeg say ; 3) arasazlaşykly (sallarlaa) kuwwat koeffisiýeti, bu ululygy aktiw hem-de reaktiw eergiýay hasaba alýa abzallaryň belli bir wagt aralygydaky (sutkada, aýda, ýylda) görkeze bahalaryyň üsti bile tapyp bolýar : 66

164 cos a. s Wa Wa Wr Derwaýys kuwwat koeffisiýetii haýsa bolsa bir iş durky üçi (kärhaayň max ýa-da mi ýüki üçi) kompesirleýji ejamyň kuwwat ululygyy kesgitlejek bolada ulaýarlar. Kärhaayň belli bir wagt aralygyda (köpleç bir aý dowamy) sarp ede elektrik eergiýasyyň tölegi hasap edilede orta ýa-da arasazlaşykly kuwwat koeffisiýetide peýdalaylýar. Diýeliň, bir elektrik eergiýasyy sarp edijiiň ýa-da topar sarp edijiiň talap edýa kuwwat ululygy P+jQ we ouň tebigy kuwwat koeffisiýeti bolsa cosφ bolsu. Bu kuwwat koeffisiýeti elektroeergetika kada-kaularyyň (PE) bellä ululygyda (,9-,95) ep-esli pes, şouň üçi hem ol ululygy sarp edijileriň max ýüki döwrüde kadalaşdyryla ululygyň derejesie götermeli. Meselä wektor diagrammasyyň üsti bile garalyň (4-7--ji çyzgy)., (4.7.3.) +j A A ' Qk Q φ φ P B -j 4-7--ji çyzgy. Kuwwat kompesirleiş diagrammasy. 67 wektor

165 Kompesirleýji ejam ulaylmadyk ýagdaýda kuwwat ululygy OAB üçburçlyk bile aňladyladyr, bu ýerde OB=P sarp edijileriň aktiw kuwwatyy aňladýa bolsa, oda AB=Q wektor olaryň reaktiw kuwwatyy aňladýar. Meseläiň maksady, kompersirleýji ejamy sarp edijilere parallel çataymyzda ouň haýsy kuwwat ululygyda QK = AA ' faza süýşuwi φ ýagdaýda φ ýagdaýa çeli kiçelip bilýäii aýdyňlaşdyrmakdyr. Wektor diagrammasyda (4-7--ji çyzgy): Q tg ; tg P Q Q K K Bu aňlatmalarda Q/P ululygy aýryp : QK tg tg P Bu ýerde Q K P( tg tg) (4.7.4.) 68

166 B Ä Ş I N J I B A P ETIŇ IŞ DRKNYŇ HAABY 5- Esasy ýöekeýleşdirmeler Elektrik taslamalary ýerie ýetirilýä döwürlerde elektrik sarp edijileriň hem-de elektrik setleridäki oturdyla ejamlaryň iş şertleri ayklamalydyr. Şeýle edilede elektrik üpjüçiligiiň hili oňat bolýar hem-de setiň ulgamydaky ulaylýa ejamlaryň ygtybarlygy artýar. Oda başga-da, elektrik eergiýasyyň ödürilişiiň we ouň ýaýradylyşyyň iň oňaýly ýagdaýyy saýlap almaga mümkiçilik döreýär, ýagy eergiýa ýaýrawuyň optimal ýagdaýyy üpjü etmäge ýol açýar. Iş durkuyň parametrlerii ayklamak setiň iş durkuyň hasaplamasyyň esasy bolup durýar. Hasap işlerii amala aşyrmak üçi ämeler gerek : ilki bile setiň özara elektrik birleşmeleri (sudury) gerek, set elemetleriiň garşylyklary we geçirijilikleri, elektrik ýükleriiň kuwwatlyklary, düwülerdäki potesial ululyklaryyň bahalary, käbir halatlarda bolsa dispetçer çyzgytlary boýuça çeşmelerde gelýä kuwwat ululyklary. Elektrotehikada elektrik setlerie elektrik zyjyrlary ýaly garaýarlar, şouň üçi bolsa ouň hasabyy etmel üçi elektrotehikayň esasy kaularyyň biri bola Kirgofyň kaularyy ulamaklyk kauy zat we ýeterlik hasap edilýär. Emma, şeýle kauy mümkiçilige garamazda, setiň iş durkuyň hasaby örä çylşyrymly bolýar, sebäbi setiň elemetleriiň käligi hem-de başda berilýä (kabul edilýä) ululyklaryň öz boluşly aýratylyklary elektrotehikayň kaularyy göide-göi ulaaýyp bolmazlygya getirýär. Diýeliň, haýsam bolsa bir elektrik ýüküiň kuwwaty berlip, ol ýüküň täsiri beýleki ýükler bile birlikde setiň iş durkuyň hasabya girmeli bolsu 69

167 ( =Pi+jQi ). Bu ýükiň togy diňe elektrik kabul edijiiň gysgiçlarydaky potesial i belli bola ýagdaýyda kesgitleip bilier. Şol bir wagtyň özüde bolsa potesial i ýagy setiň potesialyyň özi gözleilýä ululyk bolup durýar. Şeýle ýagdaý kesgitlemeli ululygy Kirgofyň kauyy gösgöi ulayp tapmak usulya päsgelçilik döredýär. Şeýle ýagdaý setiň iş durkuyň hasabyy geçirmäge başga bir hasap ýolyy gözlemäge mejbur edýär. Şeýlelikde hasap üçi iki usul ulaylýar : gaýtalap (yzygider) ululygy saýlap almak we kem-kemde ýakylaşma (iterasiýa ýoly). Bu usullaryň birijisii ulamaklyk setiň elektrik birleşmesi ýöekeý bolada amatly bolýar, ikijisie, umuma elektrik hasaplamalaryyň esasy hökmüde garalýar. Kem-kemde ýakylaşma usulyda başda goýberilýä uly ýalňyşlykda ýuwaş-ýuwaş meseläiň takyk çözgüdie geçmeklikdir. Biriji ýakylaşma (oňa ul iterasiýasy hem diýilýär) gözleýä ululygy çak bile, bolup biläýjek sayy kabul etmeklikde tapylýar.elektrik setleride biriji ýakylaşma üçi setiň ähli düwüleride potesial ululygy deň we ol ululyk omial baha eýedir diýip kabul etmek amatly bolýar. Şeýle çemeleşilede, (5...) aňlatmayň kömegi bile ilki ýükleriň tok ululyklaryy we başdaky iş durkuyň parametrlerii, soňra bolsa, ýükiň gysgyçlarydaky potesial ululyklaryy kesgitläp bolýar. Şeýle usulda kesgitlee potesial ululyk idiki hasap aýlawy üçi ulaylada ikiji ýakylaşmay aňladýar, ýagy täze takyklaa potesial ululygy (5..) aňlatmada peýdalayp, togy we beýleki ululyklary ýokarda agzala usulda hasaby yzygider gaýtalap, ahyry ýokary takyklygy alýarlar. I i i 3 i, (5...) 7

168 Iş ýüzüde, setiň hasabyy ikiji ýa-da üçüji ýakylaşmada (-ji ýa-da -ji iterasiýada) bes etmek ýetirlik bolýar. Şeýle hasaplarda çäklemä ýerli setleriň hem-de raýo setleriiň potesialy we kw ululygydaky setlerdir. Häzirki wagtda ýerli setleriň iş seljermesi geçirilede hasabyň biriji ýakylaşmasy bile kaagatlaýarlar, sebäbi bu setleriň eergiýa hilie ýokary talap goýulýar, ýagy potesial, omial bahada uly bir üýtgäp durmaýar. Şeýle edilede goýberilýä ýalňyş hasap takyklygyyň çägidedir. Potesialy we kw bola raýo setleride hasabyň ikiji ýakylaşmasyda bes etmek bolar, şodaky goýberilýä ýalňyşlyk hem hasap ýalňyşlygyyň çägide çykmaýar, sebäbi hasap üçi başdaky ala ululyklaryň takyklygy beýle bir uly däldir. 5- Açyk setleriň iş durkuyň hasaby Biräçe elektrik ýükli açyk setiň umumy hasap sudury 5---ji,a çyzgyda we ouň orututma sudury bolsa 5---ji, b getiriledir. Başda iş durkuyň hasap yzygiderligi bile tayş bolalyň. Raýo seti üçi iki hasaplaýyş usulya garalyň : birijisi üçi setiň "" okadyyň potesialy berle diýip hasaplaylýar (). Kä halatlarda bu usula "ahyrky ululyk" boýuça diýip hem aýdýarlar we ikijiside seriň başlagyjydaky potesial ululygy berle diýip hasaplaylýar (A). Bu usula bolsa başgaça "başdaky ululyk" boýuça diýip atladyrýarlar. 7

169 Hasap yzygiderliligie biriji usulda garap geçeliň, ýagy ahyrky ululyklar belli. etiň we - okatlar aralygyda kuwwatlyk Z garşylygyň üstüde geçede ol garşylykda aktiw hem reaktiw kuwwat ýitgisi bolup geçýär. Şoňa görä şol aralygyň başydaky kuwwat ouň ahyrydaky kuwwatda tapawutlydyr. Oda - okadyň. Potesialyyň ayklygyda ähli aralyklar üçi yzygider birsyhly hasap aýlawyy ýerie ýetirmek bile aralyklaryň başky hem ahyrky kuwwat ululyklaryy hem-de çatyryk okatlaryň potesiallaryy ayklap bolar. Hakykatda hem, - okadyň belli potesialyda Z P garşylykdaky kuwwat ýitgisii kesgitlemek ky däldir. Q 3I 3I r x P Q P Q r 7 x (5...)

170 Şoda soňra bolsa aralygyň başydaky kuwwaty taparys. ' ' ' P jq P P j( Q Q ) (5...) Idiki aralygyň ahyrydaky, ýagy (-) okatdaky kuwwat ululygy çatrykdaky kuwwat sazlygy düzgü boýuça Eger, - okatdaky Ś kuwwat iduktiw häsiýetde bolayda (-) we (_ okatlar aralygydaky liiýayň fazasydaky potesial çökmesi aşakdaky getirile görüşde: f '' '' '' ' P jq P P I f Z j ( I f a ji r )( r jx ) I r a I x j( I (5..4.) tapylar, ýa-da tok ululygyy kuwwat ululyk bile çalşyraymyzda, r ' j( Q Q ) a x I r ) r (5..3.) +j ( ) jδf δ f -j I 3 f I a f f -jir 5---ji çyzgy. Garalýa setiň ahyrky aralygyyň wektor diagrammasy. 73

171 f 3 3 f P r Q x j( P x Q r ) (5..5.) f Z 3 f ( P Eger,potesial wektory bola wektoryň ugryy argumet hasap okuyň ugry bile gabatlaşdyrsak, oda Ûf = f=f bolar, we şouň üçi jq )( r jx ) f ( 3 P r Q x f P x Q r j f ) f j f (5..6.) Şeýlelikde, (5..5.) we (5..6.) aňlatmalara laýyk gelýä wektor diagrammasyy 5---ji çyzgyda gurarys. Şu diagrammada f - potesial çökmesiiň Δf ugurdaş (prodolaýa slagaýuşaýa) bölegi, δf bolsa f - potesial çökümiiň keselýi çökme bölegi. Wektor diagrammada görüşi ýaly. Faza potesialda liiýa potesialya geçip hem-de açyk görüşe ýüzlesek, oda ýa da ( ) f f f j 3 I r I a r x j( I r ) r P r Q x P x Qr j Bu ýerde (-) okatdaky potesial moduly a x I f (5..7.) (5..8.) ( P r Q x ) P x Qr ( 74 ) (5..9.)

172 Şeýlelikde, açyk setiň ahyrky aralygyyň hasaby tamam bolýar. Häzirki ýagdaýda setiň idiki aralygyyň hasabyy geçirmek üçi ähli gerek bola ululuklar aýdyňlaşdyryldy. Diýmek, "ahyrky ululyklar hasabyy" idiki aralyklar üçi hem edil ýokarda garala usulda garamak bolar. Idiki (-) aralyk üçi hasap geçirilede ýokarda getirile aňlatmalary ulamak bile, (-)f wektory täzede argumetiň hasap okuyň ugry bile ugurdaş diýip kabul etmeli. Ähli aralyklar üçi şeýle bir-birie meňzeş hasaplary geçirmek ýeterlikdir. Aýratylykda, mysal edip ahyrky ululyklar, basky aralyk üçi potesial hem-de basky aralygyň ahyrydaky kuwwatdyr, şu berle (belli edile) ululyklaryň kömegi bile basky aralygyň başydaky kuwwat, çeşmede gelýä we çeşmäiň gysgyçlarydaky potesial A ululyklar ayklaar. muma, setiň başky we ahyrkylary potesiallary özara ululyklary we fazalary boýuça tapawutlaýarlar, faza tapawudy garala meselede δa ululyk bile häsiýetledirilip bilier. Hasap geçirilede hem aralygyň ahyryyň potesial wektory hasap okuyň ugrya gabat gelýär diýip alypdy, şoňa görä (-)f potesialy bile f potesialyň özara faza süýşüwi δ bolýar 5---ji çyzgy. Şeýle çalymdaş faza süýşüwi gala beýleki aralyklara hem mahsusdyr. Şeýle ýagdaý iki ýaaşyk aralyk üçi 5--3-ji çyzgyda wektor diagrammalaryy birlikdäki ýaaşyk edip görkeziledir. 75

173 Δ( jδ (-) f (-) f δ Δ (-) f (-) - aralyk üçi hasap oky δ ΔỦ f j δ f - aralyk üçi hasap oky f Δ f 5--3-ji çyzgy. Ýaaşyk iki aralyk üçi wektor diagrammasy. Faza süýşüwiiň ululygy potesial çökmäiň keseleýi çökme bölegie baglydyr, ouň mysal görüşi çyzgy 5---de getiriledir, şouň bile birlikde ol ululyk aşakdaky aňlatma ýaly tapylýar,hem-de isledik aralyk üçi meňzeşlikde ulaarlykdyr. arctg 5--3-ji çyzgyda görüşi aýly, iki aralyk üzňelikdäki okatlaryň potesiallaryyň faza süýşüwe her aralyklardaky potesialyň ahyrky ululygy bile başky ululygyyň arasydaky faza süýşüwleriiň jemie deňdir. Oda, umumy ýagdaýda. A f i f i f (5...) (5...) "Başky bahalar" bile hasap edilede çeşmäiň potesialy A belli diýip kabul edilýär. Şulukda setiň ahyrydaky () okadyň hem-de beýleki okatlardaky äbelli potesiallar takyklaylýar. Hasap iki aýlawda geçirilýär. 76

174 Hasabyň biriji aýlawyda setiň ähli çatyryk okatlaryyň potesiallary özara bir ululykda we ol potesial omial baha (om) eýedir diýip kabul edýärler we ol biriji ýakylaşma baha bolýar. Şeýle şertde kuwwat ýaýrawuy tapýarlar. Hasaby 5-- çyzgyda gabatlap geçireimizde ouň yzygiderliligi şeýledir: ilki bile ahyrky aralykdaky kuwwat ýitgisii tapýarys. P Q P Q om P Q om r x ; ; (5...) soňra bolsa şol aralygyň başdaky kuwwatyy ' tapýarys, ýagy = P ' + jq ' = P + ΔP+j(Q + ΔQ) (5..3.) Idi (-) aralygyň ahyryyň kuwwatyy (-) düwti üçi kuwwat sazlygyyň üsti bile kesgitläp bileris, ýagy = + = P- + P + ΔP + j (Q- + Q + +ΔQ) (5..4.) Edil şuňa meňzeş hasaplary beýleki aralyklar üçi hem geçirip, ahyr soňy ' we kuwwatlary taparys. Şu ýerde bir zady belläp geçiliň, kuwwat tapylada Q'C zarýad kuwwatyy göz öňüde tutup hasaba alymalydyr ' BC ( QC A ) 77

175 A- çeşmäiň potesialy ; BC - aralygyň sygym geçirijiligi,ýagy [ ] Omkm BC = b l. Bu ýerde b - udel sygym geçirijilik Hasabyň ikiji aýlawyda setiň düwü okatlaryyň potesiallaryy kesgitlemeli ; alya etije hasaba ikiji ýakylaşmay aňladar. Şeýle hasaplamay geçirmek üçi berile ululyklar bolup çeşmäiň potesialy A we öňki aýlawda takyklaa her aralygyň ahyrydaky kuwwat akymydyr. Şeýlelikde başky aralyk üçi f Af f Argumet hasap okuy we Af potesialwektoryyň ugruy gabatlaşdyryp hem-de faza potesialyda liiýa potesialya geçip (5..5.) aňlatmada alarys (5..5.) ýa-da A j A j A A ' ' P r Q x A ' ' P r Qr j 3[ I ar I r x j( I a x I rr )] A (5..6.) (5..7.) Ýokarda getirile aňlatmalara ( 5..5.) we (5..7.) laýyk gelýä wektor diogrammasyy gurarys 5--4-ji çyzgy. hasap oky δ -jδ f - f 5--4-ji çyzgy. etiň aralygyyň wektor diagrammasy. 78

176 Şu wektor diagrammada hem-de ( 5..8.) aňlatmada () düwüdäki potesial moduly aşakdaky ýaly tapylar hem-de görkeziler (5--5-ji çyzgy). ( A ' ' P r Q x Bu potesialyň argumeti arctg A A ) ' ' P x Qr ( ) A (5..8.) (5..9.) Potesial hasaby gala aralyklar üçi hem birmeňzeş geçirilýär. Mysal edip alaymyzda ahyrky aralykda potesial. Pr Q x j Px Qr Ýeri gelede aýtsak, δa bolsa (5...) aňlatma bile kesgitleilýär. Ikiji aýlawda setiň iş durkuwyň hasaby tamam bolýar. etiň iş durkuyň hasabyyň "basky berleler" bile alyp barlyş yzygiderligi 5--5-ji çyzgyda getiriledir. 79

177 Hasabyň biriji aýlawyda setiň ähli düwü okatlaryyň potesial omial baha deň diýip, setiň her aralygyyň başydaky kuwwat akymyy tapýarys (5--5-ji,a çyzgy), ikiji aýlawyda bolsa, çeşmäiň potesialyyň belli ululygyda (A) setiň düwü okatlarydaky potesial ululygyy ayklaýarys (5--5-ji,b çyzgy). Şu aýlawda berle ululyklar A we ' bolup durýarlar we olar öňki aýlawyň etijeleridir. Potesialy kw we oda aşakda bola setler üçi düwü okatlardaky potesial ayklamasyy belli bir derejede ýöekeýleşdirmek bolýar. ebäbi, şeýle setleriň aktiw we iduktiw garşylyklary takmya deň bolýarlar ýa-da aktiw garşylygy iduktiw garşylygyda artyk bolýar. Şeýle şertlerde liiýada iduktiw häsiýetli reaktiw kuwwatlykly eergiýa berlede potesial çökmäiň keseleýi bölegi örä az bolýar, ýagy P x Qr ýagdaýdaky ululykdyr. üsde düşürerli Şeýle bolasoň, ouň potesialyň modulya täsiri has azdyr, ýagy ouň täsiri hasap takyklygyyň çäkleridedir. Şouň üçi potesial ululygy kv we oda aşakda bola setlerde hasap işleri geçirilede potesial çökmesie derek ouň ugurdaş potesial çökmesii kabul etmek ýetirlikdir. ( ) Şeýle ýagdaýda potesial ýitgisi deregie ugurdaş potesial çökmesii almak bolar, ýagy "ahyrky berleler" bile bolada. 3( I r I a r x 8 P r Q x (5...)

178 "Başky berleler" bile hasap geçirilede bolsa 3( I r I a r x ) ' ' P r Q x (5...) Potesial ýitgisi bile potesial çökmesii garyşdyrmak bolmaz. Potesial ýitgisi deregie liiýayň başydaky we ahyrydaky potesiallaryň absolýut ululyklaryyň algebraik tapawudyy alýarlar. Potesial çökmesi diýip şol okatlardaky potesiallaryň geometrik tapawudya aýdýarlar (5--6-jy çyzgy). +j (-)f C δ f Ia Ủf A Δf D C ' -jir -j I Δ potesial ýitgi 5--6-jy çyzgy.etiň ahyrky aralygyyň wektor diagrammasy. Wektor diogrammada (5--6-jy çyzgy). AC ' = OC OA = (-)f f 8

179 potesial ýitgidir ; AD - ugurdaş potesial çökmesidir. Şeýlelikde, ýöekeýleşdirip AC ' AD diýip alyýar we bu ýagdaý ýerli setler üçi kauy zat hökmüde garamak bolar. 5-3 Açyk ýerli setiň hasaby Ýerli setler üçi artykmaç ýöekeýleşdirme girizilýär, ýagy bu setlerde potesial üýtgew örä az bolýar, sebäbi, eergiýa harçlaýjylaryň ouň hilie bola talaby ýokary bolýar. Şol sebäpli potesial ýitgisi kesgitleede setiň ähli düwüleride aprýažeiýe omial baha deň diýip alyýar. Goý, ýerli setiň haýsam bolsa, bir bölegi bar diýeliň (5-3--ji çyzgy). - - ' a) '' - - Ż b) 5-3--ji çyzgy.ýerli setiň bir aralygy. 8

180 Eger, ol setiň oratutma sudurydaky garşylygyň üstüde (5-3--ji,b çyzgy) tok geçýä bolsa, oda aralygyň başydaky kuwwat ululygy bile ahyryyň kuwwat ululygy deň bolar. Ol şerte görä, Ủ = Ủ- = om diýip garalsa, oda Ś ' = Ś '' bolar. Diýmek, potesia l üýtgewi ýok diýdigimiz, kuwwat ýitgisi ýok diýdigimize bara-bar bolýa ekei. 3 Iˆ Iˆ, 3, Şeýlelikde, kabul ede ýöekeýleşdirmämiziň düýp maysy, hasaby biriji ýakylaşmada bes etmek ýeterlik bolýadygyy aňladýar. Liiýada kuwwat ýitgisiiň hasaba alymaklygy gerek bolmadyk ýagdaýyda, ýagy ýerli setlerde, umumy potesial ýitgii berle ýükleriň ululyklary bile göide-göi tapaýmak ýeterlik bolýar. Mysal edip ýerli setiň bir bölegie seredeliň (5-3--ji çyzgy), şu ýerde ýük kuwwatlyklary kiçi harplar bile belleip, liiýa aralyklardaky kuwwat ululyklary şol bir yşada (ideksde) uly harplar bile belleedir. I R + j X Z R + j X A r+jx P+jQ r+jx P+jQ p+jq p+jq 5-3--ji çyzgy.ýerli setiň bir bölegi. 83

181 84 Kabul edile şertlerde doly potesial ýitgi. ýa-da, umumy ýagdaý üçi, haçada sete () ýük birikdirilede 5-3--ji çyzgyda getirile elektrik sudury üçi, eger kuwwat ýitgisi göz öňüde tutulmadyk ýagdaýyda : (5.3.3.) şeýle-de oda (5.3..) aňlatma laýyklakda umumy potesial ýitgisi (5.3.3.) we (5.3.4.) deňlikleri göz öňüde tutup, ýa-da Eger, ýükler kuwwat ululyklaryda berle bolada (5.3.7.) )] ( ) [( X q X q R p p R om (5.3.6.) )] ( ) [( 3 X i X i R i R i r e a a (5.3.5.), )] ( 3[ )] ( 3[ ] ) 3[( ] ) 3[( x x i x i r r i r i x i x i i r i r i i r r a a r r r a a a (5.3.4.) i i I i I (5.3..) ), ( ) 3( i i i i i ir om i i i ir i ia x Q P r x I r I (5.3..) )], ( ) [( )] ( ) 3[( x Q Q x P r Pr x I x I r I r I om r r a a

182 (5.3.6.) we (5.3.7.) aňlatmalarda 5-3--ji çyzga laýyklykda R, R, X we X ululyklar bile çeşmede ýüküň dakyla okadya çeli aralyklaryň jemi aktiw hem reaktiw garşylyklary belleedir. mumy ýagdaý üçi : 3( i R ia i ir i i i X i) om q X ) 5-4 Halka setiň iş durkuyň hasaby ( p R i i i i i i (5.3.8.) Ýapyk halka görüşli setiň iş durkua garalyň (5-4-- ji çyzgy). Halka görüşli setde biräçe kabul ediş merkezlerie eergiýa berilýär diýip hasaplalyň. Kabul ediş merkezleridäki (puktlardaky) ýükler hasap ýükleri diýip kabul edilýärler, ýagy, şol merkezlerdäki (puktlardaky) oturdyla trasformatorlardaky bolup geçýä ýitgiler ýüküň ululygyda hasaba ala diýip düşüilýär. A - okatdaky eergiýa çeşmesi bolup haýsam bolsa kuwwaty uly bola podstasiýa ýa-da elektrostasiýa diýip düşümeli hem-de ouň potesial ululygy üýtgewsiň diýip kabul etmeli, ýagy = om = cost Eger, halka görüşli setiň suduryy (shemasyy) iýmitlediriji puktda (A - puktda) kesip ýaýratsak, oda 5-4--ji çyzgydaky b) görüşi alarys. Ala görüş ikitaraplaýy iýmitledirile 85

183 setiň sudurya meňzeşdir, hem-de A ' we A '' puktlardaky potesiallaryň ululyklary hem fazalary deňdirler ji çyzgyda garalýa setiň hasap sudury getiriledir we bu ýerde, we 3 podstasiýayň hasap kuwwatlyklarydyr, ýagy ýükde trasformatordaky ýitgi hem-de liiýada emele gelýä zarýad kuwwatyň hasaby göz öňüde tutula diýilip hasap ediledir. Şu ýerde kuwwatyň hakyky ugry, hasap geçirilede ayk bolýar. Hasap geçirmek üçi belli ululyklar bolup iýmitlediriji çeşmäiň potesial ululygy hem-de ýükleriň kuwwat ululyklary. Potesial hem-de kuwwat ululyklary setiň dürli okatlarya degişli bolay üçi, hasaby belli ýakylaşma usulyda amal edýärler, bu usul bile bolsa biz açyk setleriň hasabyy geçireimizde tayş bolupdyk. Biriji ýakylaşmay almak üçi setiň hemme okatlaryda omial potesial (om) täsir edýär diýip kabul etmeklik ýeterlikdir. 86

184 Şeýle çaklamada soň suduryň aýry-aýry aralyklaryda akýa tok ululygyy aşakdaky ýaly edip taparys. ˆ I 3 om Iýmitlediriji puktlardaky potesial deňligi liiýada potesial çökmesiiň ýokdygyy aňladýar, oda Kirgofyň ikiji düzgüie eýerip, potesial çökmesie aşakdaky ýaly edip ýazarys : ˆ 3 ýa da Zˆ I I I om Z II I Zˆ II ˆ 3 II III om Zˆ III Z II IV Zˆ ˆ 3 IV III om Z III ˆ IV 3 om Z IV (5.4..),3 we 4 aralyklardaky kuwwat akymlaryy I aralygyň kuwwat akymyyň I hem-de ýükleriň kuwwat ululyklaryyň, we 3 üsti bile aňladalyň. Liiýayň hemme okatlaryyň potesial deňligi liiýada kuwwat ýitgisiiň ýoklugyy aňladýar, oda I I IV Oda başga-da, Kirgofyň biriji düzgüie görä 3 IV 3 (5.4..) II III I I (5.4.3.) (5.4.4.) (5.4..) (5.4.4.) aňlatmalary başky (5.4./) aňlatma goýup hem-de belli ýöekeýleşdirmeler ulayp 87

185 ( ˆ ˆ ˆ ˆ ) ( ˆ ˆ ˆ ) ( ˆ ˆ ) ˆ I Z I Z II Z III Z IY Z II Z III Z IY Z III Z IY 3Z IY oňra, 5-4--ji cyzgydaky bellikleri ulayp I ˆ ˆ ˆ Z Z 3Z3 A (5.4.5.) Zˆ AB Edil, soňa meňzeşlikde hem-de kauylykda IV ˆ ˆ I Z Z B Zˆ AB mumy ýagdaý üçi A B i i 3 Zˆ 3 m mb AB m Z m A Z Z AB Z ; ; (5.4.6.) (5.4.7.) bu ýerde : Z ma we Z mb - ýükiň dakyla "m" okadyda degişlilikde A we B okatlar aralyklarydaky garşylyklar. Çeşmelerde gelip, başky aralyklarda akýa kuwwat ululyklar mälim bolada soňra, Kirgofyň düzgüie laýyklykda gala aralyklar boýuça akýa kuwwat ululuyklaryy tapmagyň hiç bir kyçylygy ýokdyr. Liiýayň aralyklarda akýa kuwwat ululyklaryy tapmak bile ouň iş durkuyň hasabyyň biriji etaby tamamlaýar. Hasabyň ikiji etabyda liiýa aralyklarydaky kuwwat ýitgilerii we düwü okatlarydaky (uzlawyýe toçki) 88

186 potesial ululyklaryy takyklamaly. Aýdalyň, hasabyň biriji etabyda setde kuwwat ýaýrawy ji,a çyzgyda görkezilişi ýaly bolupdyr. uratda görüşi ýaly "" okada kuwwat iki tarapda gelýär. Şeýle okada kuwwat akymyyň ýa-da bolmasa tok akymyyň bölüşik okady diýilip aýdylýar, hem-de oy garaldyla üçburçlyk bile bellýärler ji, a çyzga laýyk bola ji, b çyzgyy getirip görkezmek bolar, ýagy oy kuwwat ýa-da tok bölüşik okadyda iki bölege bölüýär diýe hyýalyda alarys.meselä şeýle çemeleşmek kuwwat ýa-da tok ýaýrawya täsir edip bilmez, egerde, -okada ŚII ýük dakyla we ' -okada ŚIII ýük dakyla diýip hasap edilede. Şeýlelikde ji, b çyzgydaky sudur iki say özbaşdak açyk setde durýar. Şouň üçi bolsa hasaby gelejekde açyk setiň "başky berle" ululyklary bile hasap edilişi ýaly hasap geçirmek bolar.raýo ähmiýetli setler üçi kuwwat ýitgisii hasaba alyp her aralyklardaky takyk kuwwat 89

187 ýa-da tok akymy tapylyp, soňra aýyrgyt okatlaryyň (uzlowyýe toçki) potesiallaryy ayklaýarlar. Ýerli setler üçi bolsa kuwwat ýitgisii göz öňüde tutmazda potesial ululyklary kesgitleilýär. Hasap geçirilede iki say kuwwat ýa-da tok bölüşik okady ýüze çykmagy mümkidir, ýagy biri aktiw we beýlekisi reaktiw kuwwat ýa-da tok ýaýrawya degişli bolmagy ähtimaldyr. Şeýle kuwwat ýaýrawyyň sudury ji, a çyzgyda getiriledir we ol ýerde okat aktiw kuwwat bölüşigie, okat 3 bolsa reaktiw kuwwat bölüşigie degişlidir. Beýle ýagdaýda hem halka seti iki say özbaşdak açyk set görüşide görkezmek bolar (5-4-4-ji,b çyzgy). Ilki başda iki bölüşik okat aralygydaky kuwwat ýitgisii tapýarys. oňra okada = P ' + jq ' = PII + j(qii + ΔQIII) kuwwat dakyla we 3 okada bolsa 3 = P ' 3 + jq ' = PIY + ΔPIY + jq dakyla diýip hasap etmek bile özbaşdak iki açyk seti alarys. 9

188 Bölüşik okatlary ( we 3) aralygydaky kuwwat ýitgileri aşakdaky ýaly tapylýar : P III Q III P III P III Q III om Q III om r III x ; III 5-5 Potesiallary deň bolmadyk çeşmelerde ikitaraplaýy iýmitledirile liiýalaryň iş durkuyň hasaby Eger, çeşmeleriň potesiallary deň bola halda, ýagy A = B, oda hasaby halka setiň usuly bile geçirmek bolardy, emma weli, biziň häzirki garaýa meselämizde (A B) şert başgaça bolup dur. Kabul edile,a < B, oda.bu mesele üçi özara täsirli usuly ulamak mümkidir, ýagy B, diňe A potesialyň täsiri bar, şulukda toguň ýa-da kuwwatyň bir ýaýrawyy tapýarys, soňra bolsa, A, setde B potesial täsir edýär we özüiň tok ýa-da kuwwat ýaýrawyy ýüze çykarýar diýip çaklalyň. Idi bolsa bir tok ýa-da kuwwat ýaýrawy beýleki tok ýa-da kuwwat ýaýrawy bile ugry hemde ululygy bile goşulýarlar diýip hasap etsek, oda garalýa setiň iş durkuyň etijesi gelip çykar. Eger, şeýle usul elektrik zyjyrlary üçi amatly usullaryň biri bolup durýa bolsa, elektrik setleri üçi hem ulamak mümkiçiligi kauy zatdyr, ýöe bu usuly elektrik setleri üçi biz özümizçe çemeleşmekçidiris, ýagy, ilki iki çeşmäiň hem potesialy deň diýip, bir, tok ýa-da kuwwat ýaýrawyy taparys, soňra bolsa setde diňe potesiallaryň tapawudy tasir edýär diýip 9

189 togyň ýa-da kuwwatyň ikiji ýaýrawyy taparys. Şeýlelikde iki togyň ýa-da kuwwatyň ululygy hem-de ugry boýuça biribirie ýüklewi iş durkuyň etijesii berer. Garalýa mesele üçi setiň sudury aşaky çyzgyda getiriledir. A L L L 3 B A B Δ 5-5--ji çyzgy.çeşmeleriň potesiallary deň bolmadyk.etiň sudury. Meseläiň hasap sudurlaryy ýerie ýetirileň 9

190 Eger we okatlaryň potesiallary özara deň we omial bahasya laýyk diýip alsak, oda tok ýa-da kuwwat ýaýrawy halka setiň hasaby ýaly tapylar (5-5--ji,a çyzgy ). etiň potesialy kw we oda kiçi bolada A, we okatlaryň potesiallary özara deň diýip hasaplaýarlar, sebäbi şeýle setlerdäki potesial ýitgi az bolýar diýip hasap edilýär.şeýle çaklamada we okatlara birleşe elektrik ýükleri ýok hökmüde garamak mümki, sebäbi kiçi (az) potesialda dörä sazlaýjy diýip atladyrylýar Isaz tok garşylygy az bola liiýayň üstüde aýlaýar (5-5--ji, b çyzgy). I saz Z f Bf Af Z Z 3 Z Z Z 3 (5.5..) Şeýlelikde, ikitaraplaýy iýmitledirile dürli potesially setiň sakalaryda akýa tok ýa-da kuwwat ululyklary aşakdaky ýaly formulalar bile kesgitleer. A B I II 3 3 A B Iˆ Iˆ saz saz Zˆ AB Zˆ AB ( Zˆ Zˆ Zˆ 3 ) ( Zˆ Zˆ Zˆ 3 ; (5.5..) mumy ýagdaý üçi aşakdaky formulay getirmek bolar. 93

191 A B A B ˆ A ˆ Zˆ AB ˆ B ˆ Zˆ AB B A m m Zˆ Zˆ m AB m Zˆ Zˆ AB mb ma ; (5.5.4.) 5-6 eti özgertme usuly bile çylşyrymly setleriň hasaby Haçada set örä çylşyrymly hem-de ouň hasaby ýükleriň sete çatylyş wariatlary köp bolada, elektrostasiýalaryň dürli kuwwatlyklaryy göz öüde tutmaly ýagdaýyda, setiň hasabyy gecirmek üçi EHM ulamaly bolýar. Emma, set beýle bir çylşyrymly bolmadyk ýagdaýda we hasap belli sudur üçi geçirmeli bolada EHM ulamak maksada laýyk bolmaýar. Şeýle ýagdaýlarda çylşyrymly seti kem-kemde ýöekeýleşdirip el hasabyy ulamak amatly bolýar. Ýöekeýleşdirme usulyň maysy çylşyrymly seti kemkemde özgerdip, ikitaraplaýy iýmiledirile setiň sudurya getirýärler. oňra bolsa ala sudura görä kuwwat ýa-da tok ýaýrawyy tapýarlar (ikitaraplaýy iýmitledirile setiň hasaby bile biz öň tayşypdyk).özgerdile setiň liiýa aralyklaryda kuwwat ýa-da tok ululyklary belli edilede soň, yzygider ýagdaýda kem-kemde tersie özgertmek bile (tersie söklemek bile) kuwwat ýa-da tok ýaýrawyy ilki başdaky berle setiň özi üçi kesgitleýäris. Parallel liiýalaryň özgertmesie garalyň. Iki parallel liiýaly (köp hem bolup biler) çylşyrymly däl ýapyk set berle (5-6--ji çyzgy)). Liiýalaryň degişlilikde ýükleri we hem-de garşylyklary Z we Z. Iki liiýa derek bir liiýa bolar ýaly etmeli hem-de iki kuwwat akymyy bir kuwwat 94

192 akymy bolar ýaly ekwiwalet elektrik setiiň suduryy almaly (oda garşylyk ululygy Z we kuwwat ululygy bolar). ekw ekw A A Z Ze e B B Z 5-6--ji çyzgy. Ýüksiz parallel liiýalaryň ekwiwaleti. Şeýle özgertme heçirilede B-okatdaky potesial üýtgewi bolmaly däldir hem-de B - okatda sagda kuwwat üýtgewi rugsat edilmeýär. Elektrotehikayň kauya laýyklykda iki parallel liiýa üçi : Z Z ekw ; Z ekw Z Z Eger üç parallel liiýa bolsa : Z Z Z3 ekw 3 ; Z ekw Z Z Z Z Z Z Eger, ala ekwiwalet seti söklesek, oda kuwwatyň her liiýa düşýä bölegii tapmaly bolarys. Meseläiň şertie görä B - okatdaky potesial her halda bolada hem üýtgewsizdir oda A we B okatlar arasydaky parallel liiýalardaky potesial çökme deňdir, ýagy 3 3 ekw 95

193 Z B Z B 3 Z B 3 э Z B э (5.6..) Oda (5.6..) peýdalayp taparys : Z ekw Z ekw Z ekw ekw ; ekw ; 3 ekw (5.6..) Z Z Z 3 Biräçe eergiýa çeşmeleri bir güzer okada (okat ) birleşe ýagdaýlaryda, oda olaryň deregie orututma sudurda bir ekwiwalet çeşme bile çalşyrmak hasap suduryy ýöekeýleşdirýär (5-6--ji çyzgy). E I E I ekw I Z Z Z ekw E ekw Z E 3 I ji çyzgy. Elektrostasiýalaryň bir (okat) düwüe aralykda ýüksüz birleşmesi. 96

194 97 Biräçe elektrostasiýalaryň ekwiwalet elektrostasiýa bile çalşyrylmasy Şu getirile sudurda üç çeşmäiň hem e.h.g. umumy bola -okatda, we 3 garşylyklar arkaly bölüedirler. Özgertme geçirilmäkäde we geçirilede soň hem umumy okatda () sagda iş durky üýtgewsiz bolmalydyr, ýagy = cost hem-de tok ýa-da kuwwat akymy -okatda sag tarapda üýtgewsiz bolmaly. Her elektrostasiýayň togy : (5.6.3.) Iş durkuyň üýtgewsizlik şertie görä : Bu ýerde tok bahalaryy ýeride goýsak : oňra, özgertme kömegi bile, aşakdaky aňlatmay alarys Ekwiwalet elektrostasiýayň geçirijiligi Z Z Z ) ( ; ) ( ; ) ( У E I У E I У E I f f f f f f (5.6.4.) ) ( 3 ekw f ekw ekw У E I I I I (5.6.5.) ) ( 3 ekw f ekw ekw У E I I I I (5.6.6.) ) ( ) ( ) ( ) (. 3 3 ekw f f ekw f f f f f f У E У E У E У E (5.6.7.) ) ( ekw f э ekw f f f f У У E У У У У E У E У E (5.6.7.) 3 У У У У ekw

195 şeýlelikde, ahyrky aňlatmayň kömegi bile Eэƒ e.h.g. potesiala baglaşygy bolmadyk görüşii alarys : E ekw E f У E f У У э E 3 f У 3 (5.6.9.) Aňlatmay umumylaşdyrsak - say elektrosyasiýayň ekwiwalet e.h.g. aşakdaky görüşi alar E ekw E m т m mf У У m ь (5.6..) Biräçe eergiýa çeşmelerii ýa-da biräçe parallel liiýalary bir ekwiwalet görüş bile çalşyrmaklyga köpleç ýagdaýlarda aralykda dakyla elektrik ýüki päsgel berýär. Şeýle bolada şol ýüki çep hem-de sag tarapdaky çäk okada ýa-da taraplardaky çeşmelere geçirýärler. Ýük geçirilýä çäk okatlaryy edil çeşme hökmüde garap, ikitaraplaýy iýmitlediriledäki ulaylýa düzgüe laýyklykda geçirilýä ýük ululyklaryy kesgitleýärler. Bu ýagdaýda hem çäk okatlaryda daşda iş durky üýtgewsiz bolmalydyr, ýagy eergiýa meselesi üýtgewsizligie galmalydyr. Ie, ji çyzgy şeýle ýagdaý görkeziledir. 98

196 I Z Z II III Z 3 Z ji çyzgy. Elektrostasiýalaryň bir düwüe aralykda ýükli birleşmesi. I I Z Z II II Ś I Z Z II I II geç geç ji çyzgy. Aralykdaky elektrik ýüküiň çäk okatlara geçirilişi. 99

197 ikitaraplaýy iýmitledirile setiň düzgüie görä ' geç Z Z Z ; '' geç Z Z Z (5.6..) Netijede, umumy ýagdaý üçi, haçada iki okat aralygyda biräçe elektrik ýükleri bolada hem geçirme düzgüi güýjide galyp, talap edilýä şertleri kaagatladyrýar. Şeýle setiň sudury ji çyzgyda getiriledir. Bu getirile sudury ikitaraplaýy iýmitledirile set hökmüde garalýar, ouň üçi bolsa düwü okatlarda potesial ululyklary we olaryň fazalary özara deňdirler. Oda (6.6..) aňlatma laýyklykda A we B okatlara tarap daşda gelýä kuwwat ululyklary üçi aňlatmalary alarys :

198 A B Zˆ Zˆ B A Zˆ Zˆ Zˆ Zˆ B AB A AB Zˆ Zˆ B A (5.6..) Eger ýüki A hem-de B okatlara geçirsek, oda setiň(5-6-5-ji,b çyzgy), ýaly görüşi alar. Idi, A we B okatlara daşda gelýä kuwwat ululyklaryyň aňlatmalary aşakdaky ýaly görüşi alar : ' ' bu A B ( A) geç Z AB ( A) geç Z AA ýerde Z AA Z Z Z B B BB... (5.6.3.)... Şerte görä, ýük geçirilede çäk okatlarda daşda iş durky üýtgewsiz bolup galmaly, şouň üçi A = 'A we B = 'B.Oda ( 5.6..) aňlatmay (5.6.3.) aňlatma bile özara deňläp, aşakdaky ýaly aňlatma alarys. Z Z AB AB Z Z B A ( B) geç Z BB ( B) geç Z BA Zˆ Zˆ ( A) B ( B) geç we geç AB Zˆ Zˆ A AB Ýokarda getirile aňlatma sazlykda isledik aralykdaky ýük üçi umumy ýük geçirme aňlatmasyy alarys

199 ( A) geç ( B) geç Z B AB Z Z A AB Z ; ; (5.6.4.) Getirile aňlatmalaryň kömegi bile isledik ýük isledik okada (garalýa çägiň içide) geçiriledäki ululygyy tapmak bolar. Mysal edip alsak, hamala ýük we - okatlara geçirilipdir diýeliň. Şoda şol okatlaryň kuwwatlyklary degişlilikde aşakda getirile ululyklarça artar : () geç ( ) geç Zˆ Zˆ Zˆ Zˆ ; ; et suduryyň özgertmesie mahsus bola ýöekeýleşdirmäiň biri hem üçburçlyk görüşdäki birleşmäi ýyldyz görüşidäki birleşmä öwürmekdir, ýa-da tersie ( jy çyzgy).

200 Ż Ż Ż Ż3 Ż3 Ż jy çyzgy. Üçburçlyk hem-de ýyldyz birleşme. Ýyldyz birleşmede üçburçlyk birleşmä geçilede : Z Z Z 3 3 Z Z Z Z Z Z 3 3 Z Z Z 3 Z Z Z 3 Z Z Z 3 ; ; ; (5.6.5.) 3

201 Üçburçlyk birleşmede ýyldyz birleşmä geçilede bolsa aşakdaky aňlatmayň kömegide peýdalaylýar : Z Z Z 3 Z Z Z Z Z 3 Z Z 3 Z Z 3 Z Z 3 Z 3Z 3 Z Z ; ; ; (5.6.6.) Şeýlelikde çylşyrymly set ýöekeýleşýär we deň potesially ikitaraplaýy iýmitledirile setiň hasaby ýaly edip hasap geçirmek bolýar. Şeýle hasap geçirilede ýyldyz birleşmäiň her şöhlesidäki kuwwat akymy ayk bolýar. Diýeliň, şeýle hasap etijeside ýyldyz birleşmäiň şöhleleride kuwwat ýaýrawy, ýagy, we ji çyzgy daky ýaly bolupdyr. Ś3 3 Z3 Z3 Ś Z Ś Ś3 Ś Z Z Ś3 Z ji çyzgy. Üçburçlyk birleşmäi ýyldyz birleşmä öwürmek. 4

202 Oda özgerdile sudury sökläp, üçburçlyk birleşme taraplarydaky kuwwat akymlaryy tapmak üçi üçburçlygyň isledik tarapyda potesial çökmesi şol tarapa bagly bola şöhlelerdäki potesial çökmesie deňdir diýip hasap edeimizde Z Z Z, ˆ om ˆ ˆ bu ýerde 3 3 Z 3 Z om Z Z Z 3 Z ; ; 3 om Z Z 3 3 Z (5.6.7.) Eger, sa otrisatel bolsa, oda üçburçlygyň tarapyda görkezile kuwwat akymyyň ugruy tersie ugrukdyrmaly. Idi dürli özgertmelere degişli bola bir mysala garap geçeliň (Mysal "Электрические сети энергетических систем" atly В.А.Боровиков, В.К.Косарев, Г.А.Ходот awtorlaryň edebiýatyda alydy). Mysal (7---ji) kw potesially setde "b" puktda elektrik ýüküiň artmagy sebäpli, setiň geçirijilik ukybyy artdyrmak üçi A çeşmede "b" okada çeli aralyga täze bir liiýa gurula (5-6-7-ji çyzgyda zire çyzyjaklar bile görkeziledir). et hemme ýerde howa liiýalaryda guraladyr. Kabul ediji podstasiýalarda max ýükde liiýayň zarýad kuwwatlyklaryy göz öňüde tutulyp görkeziledir (MWt we MWAr). Aralyk uzylyklary kilometrlerde berledir. Meseläiň talap edýä ululyklary özgeriş ala setdäki kuwwat ýaýrawlaryy hem-de olara laýyk gelýä sim ýogylyklary kesgitlemeli. I. eti özgerdip, iki taraplaýy iýmitledirile set görüşie getirme. ; 3 Z Z Z ; 5

203 . a we e düwülerdäki ýükleri (5-6-8-ji,a çyzgy) A, b we d düwülere ýokarda agzala düzgüler boýuça geçireliň ýöe garşylyklary liiýalaryň uzylyklary bile çalşyrmagy göz öňüde tutmakda geçireliň. (6 j) 5 aa 45 (6 j) ab 45 Jemi : 6 j a 8,9 7, j6,7 j5,3 ( j7) 8 eb 4,4 j3, ; 8 ( j7) ed 5,6 j3,8 8 Jemi : j7 e Bu ýagdaý haçada set birsyhly guralada kaua laýykdyr. ; ; ; a) 6+j a 5 +j5 b A j3 e d 6 +j7 3 +j8 c ji çyzgy. Çylşyrymly setiň sugury. 6

204 7

205 . Parallel liiýalar bola Aab we Ab ýüksiz ýagdaý;aryda ekwiwalet l e , km uzylygy bolar 3. bcd üçburçlygyy (5-6-9-jy, a çyzgy) ýyldyz görüşe (5-6-9-jy,b çyzgy) öwürýäris : l bo 68 7km ; 67 l do 83 6, km ; l 67 co 36 8,9 km Ýöekeý halka seti ( jy, b) A çeşmede arasyy üzüp ikitaraplaýy iýmitledirile set görüşie getirýäris ( jy, b).bu ýerde kuwwat akymyyň ýaýrawyy taparys : P P A A' 3,6 34,4 8, 3,5, 5,8 Mwt 7,4 3,6 36 4, 3,5 49, 4,3 Mwt 7,4 Şu usula meňzeşlikde : ; QA =8,5 MWar ; QA' = 9,8 MWar. Şeýlelikde, Ad liiýayň ýüki Ad 5,8 j8,5 ; 3,5 Ad MV. A Her aralykdaky kuwwat akymyy hem-de kuwwat akymyyň bölüw okadyy kesgitläris ( jy, b çyzgy O okat). 8

206 II. Özgerdile sudury öňki kaddya getirmek.. A'b ekwiwalet liiýadaky (5-6-9-jy, b çyzgy ) kuwwat akymyy Aab we Ab parallel liiýalar boýuça bölüşdireliň, ýöe bir zady bellemeli, ýagy a- okatda ýük ýok ýagdaýy üçi (5.6.. aňlatmay ulaýarys). Bu ýerde garşylyklar uzylyk aralyklary bile çalşyrylýar. AB Aab (4,3 j9,8),,9 j5,8 ; 4 (4,3 j9,8), 9,4 j4,8 45 Ab 7 MWA ;. bcd üçburçlygyň taraplaryda akýa kuwwat ululyklaryy tapalyň (5-6-9-jy, d çyzgy), ýöe, bu ýerde: e - okat ýüksiz diýip hasap etmeli). Oda (7..7. aňlatma) esasyda garşylyklary uzyklyk ululyklary bile çalşyryp taparys : bc dc bd (9,8 j6,4) 7 ( j8) 8,9 6,76 j4,47 ; 6 (, j,6) 6, ( j8) 8,9 5,4 j3,53 ; 3 (9,8 j6,4) 7 (, j,6) 6, 3,4 j,93 8 Şu aňlatmalar kuwwat akymyyň b - okatda d - okada ugruda halatyda dogrudyr. 9

207 3. Öňki göçürile ýükleri a we e okatlara gaýtaryp getireliň hem-de başky birleşmedäki kuwwat akymlaryy kesgitläliň (5-6-9-jy çyzgyda): Aa Aa be ed (9,4 j4,) (8,9 j6,7) 8,3 j,7 ; (9,4 j4,) (8,9 j6,7) 8,3 j,7 ; (3,4 j,93) (4,4 j3,) 7,44 j5,3 ; (3, j,93) (5,6 j3,9),56 j,97 Aa Aa be 35, MWA ; 35, MWA ; 9 MWA ; ýagy, aktiw hem-de reaktiw kuwwatlyklaryň akymy d okatda e okada de,56 j,97 ; de 3, III. Ab liiýayň sim ýögylygyy kesgitleme. Liiýayň (Ab) üstüde max ýük ýylyň dowamyda 35=Tmax sagatlaýy geçýär. Oda, tok setde simiň üstüde akýa togyň tygşytlylyk dykyzlygy A, mm Liiýada akýa tok ululygy I bolar 7 4A 3 MWA Gelejekde ýük ululygy artmagy mümki hasaplap AC- 5/4 markaly sim alýarys. III. Ala simi Ad liiýada äsazlyk dörä ýagdaýya barlama. Ad liiýada awariýa ýüze çykdy diýip hasaplalyň, oda, täze dörä birleşme sudury üçi ýokarda getirile

208 hasaplar ýaly hasaby täzede heçirip Ab liiýayň üstüde akýa kuwwat ululygyy tapýarys. Ab = 35,5 +j5,5 : Ab = 43,5 MWA ; IAb = 8 A, ýagy AC - 5 simiň çäkledirile tok ululygyda (445 A) kiçidir. Içäk > IAb, ýagy 445A > 8A. Y. Ab liiýa üçi saýlayp alya sim ýogylygya laýyklykda kuwwat ýaýrawyy hasaplama. muma set birleşmesi birsyhly ýogylykdaky simde bolma hem biler, gaýtam, köpleç şeýle-de bolýar. Şouň ýaly ýagdaýda kuwwat ýaýrawuy garşylyklaryň üsti bile geçirmeli bolýar, ýa-da ähli seti bir ýogylyga getirip, soňra kuwwat ýaýrawuy ayklamaly bolýar.

209 A L T Y N J Y B A P BIRNÄÇE NOMINAL POTENIALLY ET BIRLEŞMELERINIŇ IŞ DRKNYŇ HAABY 6- Parametleri getirme usuly Häzirki zama elektrik ulgamlaryda dürli potesialy bola setler özara baglayşykly işleýärler. Şeýle utgaşmalar trasformatorlaryň ýa-da awto-trasformatorlaryň kömegi bile çatylýarlar. (6---ji çyzgyda) şeýle birleşmäiň sudur şekili we (6---ji çyzgyda) bolsa birleşmäiň orututma sudury getiriledir.

210 (6---ji çyzgyda) ideal trasformator çatylaa meňzeýädir, ýagy kv potesialy 35 kv potesiala öwriji hökmüde, ouň garşylygy Z T, trasformator şekilie çeli dakyladyr. uduryň : we 3 düwüleride : we 3 peseldiji stasiaýaryň (P/st) ýükleri çatyladyr. Biriji peseldiji podstasiýayň ýüküde eýýäm L we L liiýalaryň zarýad kuwwatleklary hasaba alyadyrlar, gala peseldiji stasiýalarda olaryň trasformatorlarydaky ýitgiler hasaba alyadyr. Hasabyň yzygiderliligi bile tayşalyň; hem-de 3 okatlar aralygyda bize ätsyş hiç-hili elemetiň ýokdygya gözümiz ýetýär, şouň üçi hasaby liiýayň ahyrydaky berle ululyklary boýuça ýerie ýetireris. Netijede, we 4 taparys, soňra potesialy taparys. K Y or şol bir wagtda bolsa T = 4 sebäbi trasformatorda ýitgi ýok. 3

211 oňra, hem-de T kesgitleede soň hasap bir omial potesially sudura görä ýerie ýetirilip bilier. Eger, hasap "başky berle ululyklar" bile geçirilse, oda hasap durky iki öwrümde durýar. etiň ähli okatlaryda potesial ululygy deň diýip çaklamak bile, öňürti kuwwat ýitgisii hemme elemetler üçi kesgitläp, hemme elemetler üçi üstüde geçýä kuwwatlyklary kesgitleýäris. Çyzgyda görüşi ýaly, L4 liiýa üçi potesial 35 kv ululygyda, gala elemetler üçi bolsa kv-dyr. Hasabyň ikiji öwrümide A okatdaky A potesial ayklaada soň liiýayň degişli düwü okatlarydaky potesial ululyklary takyklaylýar. Ikiji öwrümde hasaba girişilmäkä A eýýäm belli-berle, biriji öwrümde bolsa her elemetiň başlagyjydaky kuwwat akymy kesgitleildi. Şeýlelikde, başda (aýaga) ahyra çeli bir düwü okatda beýleki düwü okada potesial ululygyy aýdyňlaşdyryp - orta potesially liiýayň getirile ululygyy kesgitleýäris we soňra ol ululygy trasformatoryň trasformasiýa koeffisiýetie gataşdyryp orta potesially liiýayň başydaky hakyky potesial ululygyy kesgitleýäris. K Y or oňra hasap L4 liiýa üçi alyyp barylýar, ýagy 4 P' Bu ýerde 3 okatdaky potesial ululygy. 3 = 4 Eger hasap geçirişiň maksady peseldiji stasiýayň şiasydaky pes potesialyň ululygyy kesgitlemek bolsa, 4 4 ' r4 Q' 4 x 4

212 oda ýee bir öwrüm bile hasabyň üsti ýetirilmelidir. Şu halatda trasformatoryň garşylygyda bolup geçýä potesial ýitgii göz öňüde tutmalydyr hem-de magit baglaşygy hasaba almalydyr.şu ýagdaýa mysal hökmüde bir bölejik sudura üs berip geçeliň (6--3-ji çyzgy). Şu çyzgyda elemetleriň ýaýraw haldaky özara birleşmeleri getiriledir we her haýsysyyň hasapda göz öňüde tutulmagy hökmaydyr, bolmasa, peseldiji stasiýayň hasap ýükii doly aňladyp bilmez. Görkezile kuwwatlyklar aýdyňlaşdyrylmalydyr hemde jemlemelidirler. P+jQ Q''c P+j Q Q'c ZT P'T+jQ'T 'om om KT 6--3-ji çyzgy. -ji peseldiji stasiýayň (P/st) elemetleriiň ýaýrawy. Potesial hasabyň öňki öwrümide kesgitleei sebäpli ol ululyk bize belli. 5

213 P Q T T T Oda, trasformatoryň sargysyyň hem-de ouň üstüde akýa kuwwat belli ýagdaýyda odaky potesial ýitgii tapmagyň hiç bir kyçylygy ýokdyr, ýagy Z T - iň üstüde P TrT Q TxT T Oda kiçi potesially şiadaky getirile potesial ululygy aşakdaky ýaly bolar. 'om = T Oda peseldiji stasiýayň kiçi potesially şiasydaky gözleýä potesialymyz aşakdaky aňlatmada kesgitleer. om om KT Dürli potesially set birleşmeleride hasap geçirilede ýokarda getirip görkeze usulymyz bile deň güýçlilikde potesial ululygyy bir ululyga (bir basgaçaga) getirip hasap geçirmekdir. Şeýle edilede 6---ji çyzgyda L4 liiýayň garşylygyy (Z4) kv potesial ululygya getirmeli ( Z '4 = Z 4 K Y-or) we soňra we ' okatlary göi birleşdiräýmeli bolýar (aralykda ideal trasformator aýrylaýýar). Şeýlelikde 3-ji okatdaky potesial hem bir basgaçaga getirile halda bolýar, ýagy '3 = KY-or bolar. Ýöekeý sudurlarda hasap iki görüşide-de deňgüýçlidir. Ýoe çylşyrymly sudur ýagdaýlaryda, mysal üçi trasformatorlar ýapyk sudur birleşmeleride 6

214 geleleride hasaby potesial ululygyy bir basgaçaga getirip geçirme oňaýly bolýar. L A P/st P/st L L3 L ji çyzgy.trasformatorlar ýapyk birleşmelerde ji çyzgyda şeýle ýagdaýyň mysaly getiriledir.bu getirile halka görüşli suduryň orututma (hasap) sudury 6--5-ji, a çyzgyda görkeziledir. Trasformatordaky magit baglayşyklar iki say ideal (ýagy hiç-hili ýitgisiz) trasformatorlaryň şekili bile görkeziledir. Eger L, L3 we L4 liiýalaryň Z, Z 3 we Z 4 garşylyklaryy L liiýayň Z derejesie basgaçagya gotersek, oda orututma 6--5-ji, b çyzgyda görüşdäki ýaly bolar. Aýdalyň, a okadyň potesialy belli we a = om. Ideal trasformatorlaryň orututma sudurlaryda e garşylyk e-de geçirijilik bar, oda a okadyň potesialy trsformatorlaryň trasformasiýa koeffisiýetleri bile kesgitleer : a 7 a K K T T

215 8

216 Trasformasiýa koeffisiýetleri deň bolada (KT = KT) a = a, oda a okat bile a okady birleşdirip ideal trasformatorlary sudurda aýraýmaly bolýar. Eger, KT KT bolada a = Δ E = a, bu ýerde KT E a KT Hasap suduryy 6--6-jy çyzgydaky ýaly edip görkezmek bolar. 6- Elektrik setiiň iş durkuyň sazlygy Elektrik setiiň we ulgamyyň işleýşi barada umumy düşüje Mälim bolşy ýaly, elektrik eergiýasy elektromagit tolkularyyň kömegi bile amala aşyrylýar. Elektromagit tolkularyyň tizligi ýagtylyk tizligie barabardyr. Şeýle bolasoň eergiýa ödürilişi bile ouň sarp edilişi bir wagtda bolup geçýä. Köp mukdarda toplap saklamak mümkiçiligiiň bolmalygy sebäpli, ödürilişi bile sarp edilişiiň her bir pursatda özara deň bolmalydyr. Ýurdyň dürli ýerleride gurla elektrostasiýalaryň özara elektrik setleri bile birleşmegi köp derejede maksada laýyk ýagdaý döredýär : ) geeratorlaryň max ýüki peselýär ; ) ätiýaçlyk kuwwatlyklar azalýar ; 3) ulgamda bejeriş-düzediş işleri ýeňilleşýär ; 4) elektrik stasiýalaryň ýükiiň sazlygy ; 5) parallel işleýä geeratorlaryň iş duruklylygy we başga-da biräçe oňaýlyklar. 9

217 Elektrik birleşmeleride emele gele ulgamlaryň iş durkyyň käbir meselelerie garalyň. Elektrik eergiýasyyň hil tarapya göz aýlalyň, mysal edip eergiýayň ýygylygyy alalyň. Ýygylyk (f=5 Gs) bolmalysyda üýtgese, oda ol biräçe çylşyrymly iş prosesii ýerie ýetiriji maşylaryň (kagyz çykaryjy, tekstil we başgalar) işiiň hilie ýaramaz täsirii ýetirýär. Elektrik eergiýasyyň ýygylygyyň peselmegi bile iş maşyyyň ödürijiligi peselýär, käbir mehaizmler üçi ödürijilik peselmesi ýygylygyň biriji derejesie bagly bolsa (metal işläp bejerýä staoklar, degirmeler), başgalaryda ýygylygyň üçüji we oda hem ýokary derejelerie bagly bolup durýarlar (howa sorujylar, asoslar we başgalar). Ýygylygyň has aşak gaçmagy stasiýayň öz içidäki işleýä möhüm iş ejamlaryyň ödürijiligie-de täsir edýär (suw ýada başga bir suwuklygy aýlaýjy asoslar, gazalara suw beriji asoslar, üfleýji ýa-da sorujy ejamlar), ahyryda büti elektrostasiýayň iş durkuy pese gaçyrmagy ähtimal bolýar. Ýygylygyň peselmegi geeratoryň ödürip bilýä aktiw eergiýasy sarp edijileriň talap edýä aktiw eergiýasyda az bola halatda ýüze çykýar. Ýygylygyň peselmegi sarp edijileriň reaktiw eergiýasyyň artmagya getirýär. ebäbi, asihro maşylaryň hem-de trasformatorlaryň magitladyryş togy artýar, bu ýagdaý bolsa umumy potesial peselmesie getirýär. Elektrik ulgamyda kadaly ýygylygy 5 ±,Gs saklamak üçi geera-torlaryň aktiw kuwwatyy awtomatiki usul bile sazlaýarlar. Elektrostasiýalaryň aktiw kuwwat paýlaşygy umuma elektrostasiýalaryň tygşytly iş durkua gabatlaşdyrýarlar, sebäbi, öň saz işläp dura özara bagly ulgamdaky arabaglylykdaky setlerde aktiw kuwwat ýitgisi oçakly uly bolmaýar. Reaktiw kuwwatyň paýlaşygy bolsa elektrik setiiň aýry bölekleride hem-de düwüleride öň göz öňüde tutula

218 potesial ölçegii üpjü etmek ukdaý azaryda gelip çykýar. etiň iş durkya seljerme berlede aktiw kuwwat deňagramlylygy üpjü edile diýip hasap edilýär we setiň tok ýygylygy doly berjaý hökmüde garalýar (f=5gs). Şeýle ýöekeýleşdirmede ýükiň hem-de çeşmäiň durukly (statiki) häsiýetledirijisiiň potesiala bagly üýtgewii göz öňüde tutaýmaly bolýar, ýagy Pý=f() we Qý=f(). Bu ýerde Pge = cost diýip kabul edilýär (6---ji, a çyzgy). Eger ýükiň aktiw kuwwatyyň potesiala baglylyk häsiýetii (Pý=f()) geeratoryň (çeşmäiň) aktiw üýtgewsiz göisi bile bir çyzgyda ýerleşdirsek, oda biz setiň potesial ululygyy ayklap bileris. Bu ýagdaý belli bir şertde amal edilýär, garalýa düwüide Qom() reaktiw kuwwaty berip bilýä çeşme bola ýagdaýyda (6---ji, a we b çyzgyda ). Eger şeýle çeşme bolmadyk ýagdaýyda isleilýä iş durky üpjü bolmazdy. P P ge Pý a) Qý Q om() b) om() 6---ji çyzgy.

219 a) P = f () b) Q = f () 6-3 Reaktiw kuwwatyň deňagramlylygy (balasy) Reaktiw kuwwatyň deňagramlylygyy (balasyy) kesgitlesek, oda çeşmäiň setiň ýükiiň dürli üýtgewli iş durkya hötde gelip biljegii ayklap bileris. Deňlige gataşyjylary setiň hasaby etijeside kesgitläris. Şeýle hasaplamalaryň diňe bir deňligi kesgitläýmek üçi däl-de, eýsem taslamalar ýerie ýetirilede artykmaç talap edilýä reaktiw çeşmeleriň kuwwatyy kesgitlemäge-de ýardam edýär. Reaktiw kuwwaty esasy sarp edijiler bolup asihro maşylar hem-de trasformatorlardyr. Asihro maşylaryň gysgyçlaryda omial potesial üpjü edilede olaryň magitlemegi üçi sarp edilýä reaktiw kuwwat ululygy takmya ulgamdaky bar reaktiw kuwwatyň üçde bir bölegie çeli baryp ýetýär; ulgamdaky gala reaktiw kuwwatlyklar bolsa setiň reaktiw garşylyklaryda, trasformatorlarda we beýleki sarp edijilerde harçlaylýar.elektrik setleride sarp edilýä reaktiw kuwwat ululygy potesial ululygya bagly bolýar.haýsam bolsa setiň bir bölegide potesialyň peselmegi bile reaktiw kuwwatyň sarp edilşi pese gaçýar, sebäbi asihro maşylaryň magitleişi üçi sarp edilýä reaktiw kuwwat azalýar (Φ ), şeýle hem trasformatorlarda azalýar. Ýöe, potesial has aşaklaberse (% we oda hem artyk) asihro maşylaryň hem-de trasformatorlaryň sargylarydaky reaktiw kuwwat ýitgisi artýar, şouň ýaly-da setiň reaktiw garşylygyda reaktiw kuwwat ýitgisi artýar. Ouň üstesie-de setiň ödürýä reaktiw kuwwaty azalýar (QC = B).Bu ýagdaýlar, hemmesiiň jemligide setiň potesialyyň ýitgisii artdyrýarlar, etijede elektrik hereketledirijileriiň (elektrodwigatelleriň) togtamagya getirýär. Şeýle hadysa potesial çökmesi diýip atladyrýarlar. Elbetde, häzirki zama ulgamlaryda beýle hadysayň ýüze çykmagya ýol

220 berilmeýär. Awtomatlaşdyryla potesial sazlaýjylar, oýadyryjy sargyyň oýadyryş ukybyyň çaltlaşdyrylmagy ýokarda agzala hadysay ýoga çykarýar. Ýokarda agzala ýogdaýlary göz öňüde tutsak, oda reaktiw kuwwat ýetmezçiligii düýbüde mümki bolmaz ýaly ýagdaý ugruda göreşmeli. Geeratorlaryň aktiw hem-de reaktiw kuwwat ödürijiligi ouň sarp edilşide epesli artyk bolmalydyr, ýagy ätiýaçlyk kuwwaty bolmalydyr. etde reaktiw kuwwat çeşmesi bolup sihro maşylary ulaylyp bilier. Geeratorlaryň reaktiw kuwwaty omial kuwwat koeffisiýeti arkaly tapylýar : Qge = Pge tg φge (6.3..) ihro kompesatoryň sete berip biljek iň uly kuwwaty ouň omial kuwwatya Qs.k(om) deňdir. Reaktiw kuwwat çeşmesi bolup kodesator batareýalary hem hyzmat edýär (Qk(om)). Elektrik setiň özi hem reaktiw kuwwat çeşmesi bolup durýar (Qs= b l = B). Görşümiz ýaly, kodesatorlaryň hem-de set ulgamlaryyň ödürýä reaktiw kuwwatlyklary setiň potesialya bagly bolup durýarlar. Ödürilýä reaktiw kuwwat jemi : QΣ = Pge tgφge + Qs.k.(om)+ Qko(om)+ Qs (6.3..) etde sarp edilýä reaktiw kuwwat elektrik ýükleriiň, setdäki ýitgiiň, ýagy setiň özüdäki ýitgiiň, trasformatorlardaky we awtotrasformatorlardaky ýitgileriň jemide durýar : QsarpΣ = Pý tgφý + ΔQs + ΔQT + ΔQa.t. (6.3.3.) Potesialy kw set üçi ΔQs Qs, şouň üçi kuwwat sazlaşygyda olary hasaba almasaňda 3

221 bolýar.ikisargyly trasformatorlardaky reaktiw ýitgi podstasiýasy üçi aşakdaky ýaly aňlatmada kesgitlemeli Q T u % K om I % (6.3.4.) Eger, garalýa kiçi beketde ýük kuwwaty trasformatorlaryň jemi kuwwatya deň bolsa, ýagy (ý = = om), oda (6.3.4.) aňlatmay özgerdip : om Q T ýa da Q T om, u K om % I %, ý, trasformatorlaryň say. Köpleç setde potesial biräçe gezek (m-gezek) özgerdilýär, bu halda QT =, m ý (6.3.5.) Üç sargyly trasformatorlardaky we awtotrasformatorlardaky ýitgiler, eger üç sargyyň hem üstüde tok akýa bolsa, olaryň üç şöhleli orututma sudurlarya salgylayp ýitgi hasabyy geçirmeli. Şeýle hasaplar maglumaty öňde garalypdy. 6-4 Elektrik setleride reaktiw kuwwat çeşmeleri Elektrik ýükleriiň talap edýär aktiw kuwwatlyklaryy stasiýalarda oturdyla sihro geeratorlaryň kömegi bile alyp bolýar, emma weli, reaktiw kuwwatlyklary diňe bir sihro geeratorlaryda däl-de başgaky ejamlar kömegi 4

222 bile hem alyp bolýar. Şeýle ejamlar stasiýalarda postasiýalarda ýa-da bolmasa eergiýa sarp edijileriň ýayda oturdylýarlar. Reaktiw kuwwat çeşmeleri bolup kodesator batareýalary (KB), sihro maşylary, ýarymgeçirijili reaktiw kuwwaty çeşmeleri (ИРМ - источники реактивной мощности), ýörite ýasala sihro sazlaýjylary (kompesatorlar) we başgalar hyzmat edýärler. ihro sazlaýjylary (kompesatorlary) sihro hereketledirijilerde ýa-da sihro geeratorlarda ýeňilleşdirile gurawlylygy bile tapawutlayp, ouň (walya) okua ýük dakylmaýar, ýagy boş aýlaw hereketidedir. ihro sazlaýjyyň (kompesatoryň) orututma sudury 6-4--ji çyzgyyň a) bölümide görkeziledir, sudur ýöekeýleşdirme maksady bile hem-de aktiw garşylygyyň azlygy zerarly maşyyň magit polýusyyň ugurdaş reaktiw garşylygy bile alyadyr. Eger, ýöekeýleşdirip Xq = Xd diýip alsak, oda I s. k. E q 3X s. k. d bolar, şeýlelikde maşyyň gysgyçlarydaky kuwwat. q s. k. s. k. Qs. k. 3 s. k. Is. k. s. k. X d E (6.4..) 5

223 Ėq jis.k.xd Ėq Xd s.k. s.k. İs.k. a) İs.k. b) 6-4--ji çyzgy. (a) sihrosazlaýjyyň orututma sudury; (b) wektor ululukly iş durky (6.4..) aňlatyma laýyklykda, sazlaýjy maşyyň kuwwat ululygy hem-de ouň alamaty (ugry) sazlaýjyyň e.h.g. bile sete dakyla okatdaky potesial gataşyklarya bagly bolup durýar. E.h.g. maşyyň oýadyryjy togua bagly, ouň ulalmagy bile ol artýar. Eger oýadyryjy toguň belli bir bahasyda Eq = s.k. diýip alsak, oda sazlaýjy maşyyň ödürýä reaktiw kuwwaty Qs.k. = bolar. Şu ýagdaýda ötri oýadyryjy togy (i) artdyrsak, maşyyň berýä kuwwaty Qs.k.> bolar, şu hili iş durkya artyk oýadyryşly diýilip aýdylýar. Eger oýadyryjy togy azaltsak Eq< s.k. ýagdaýy alsak, oda Qs.k.< bu iş durkya kem oýadyryşly diýip aýdylýar. Görşümiz ýaly, sihro sazlaýjyyň iş durkyy oýadyryjy togyň üsti bile ediga ýagdaýda üýtgedip bolýa eke, oda bu ýagdaýy el bile ýa- 6

224 da awtomatiki usulda aňsat amal edip bolmagy şeýle reaktiw kuwwat çeşmesiiň oňaýly taraplaryyň biridir. ihro sazlaýjylaryň (kompesatorlaryň) omial kuwwaty aşa oýadyryşly tokda görkezilýär. Eger oýadyryjy tok kemterlik etse, oda reakriw kuwwaty sete berip bilmeýär, gaýta setde reaktiw kuwwaty alyp başlaýar. Q s. k.( kemt )max X s. k d (6.4..) ihro sazlaýjy (6.4..) aňlatmada görüşi ýaly setiň potesialy pesele ýagdaýyda aşa oýadyryşly tokda sete artdyryla reaktiw kuwwat bermeklige ukyply. Şeýle ýagdaý, elbetde, sazlaýjyyň oýadyryş togyy awtomatik usulda doladyryla halatda amal edip bolar. ihro sazlaýjyyň şu aýratylygy, kä halatlarda oňua (položitel) sazlaýyş effekti adyy ala aýratylygy, olary ulaylada setiň hem-de ulgamyň iş durkyy düýpgöter oňatlaşdyrmaga mümliçilikler döredýär. ebäbi, reaktiw kuwwat berilmesi artdyrylada awaryýa ýa-da awaryýada soňky iş durkuda potesial derejesii saklamaga hemaýat edýär. özümizi tassyklamak üçi 6-4--ji çyzga ýüzleeliň. Iki gatly setde potesial ýitgi l Pý+jQý Qs.k ji çyzgy. Iki gatly set sudury. 7

225 P r ý ( Qý Qs. k. ) x om (6.4.3.) Haýsam bolsa bir sebäbe görä setiň biri sada çyksa, oda potesial ýitgisi. [ Pý r ( Qý Q s. k. ) x ] om (6.4.4.) Eger-de Q ' s.k. = Qs.k diýip hasap etsek, oda ' = we, şu sebäbe görä awariýa ýagdaýda soňra sarp edijileriň gysgyçlaryda potesial peselmesi has artar. Eger-de agzalyp geçile ýagdaýda sihro sazlaýjyyň kuwwaty artdyryla bolsa (Q ' s.k. > Qs.k), oda potesial peselmesi sete berilýä reaktiw kuwwata baglylykda belli bir derejede azalardy. ihro sazlaýjylary (kompesatorlary) 5kW Ar we oda ýokary kuwwatlylykda goýberilýär, şouň üçi olar seagat kärhaalaryda kä ulamaýarlar köpleç uly kuwwatly elektrik setleriiň kabul ediji kiçi beketleride oraşdyrýarlar. Potesialy, 33 we 5 kw bola elektrik geçiriji setleriň ahyrky ýa-da aralykda ýerleşe kiçi beketler sihro sazlaýjylar üçi oraşdyrmaly okatlar bolyp durýarlar. Kodesator batareýalaryyň kuwwaty uly bolmaýar, şouň üçi olary elektrik eergiýasyy sarp edijileriň kiçi beketleride ýa-da sarp edijileriň ýayda sete dakýarlar. Şeýle ýagdaýa gabatlaşýa kodesator birleşmesi ji çyzgyda görkeziledir. 8

226 Pý+j Q I a) b) I I k. b ji çyzgy. Kiçi beketde oturdyla kodesator batareýasy Kiçi peseldiji beketiň çykyş şiasya kodesator birikdirile. Batareýayň berip biljek reaktiw kuwwaty (6-4-3-ji, a çyzgy ). om Qk (6.4.5.) X k Kodesator batareýasyyň täsiri astyda ji,b çyzgyyň bölümide görüşi ýaly setde akyp geçýä umumy (doly) tok azalýar, şoňa laýyklykda kuwwat ululygy azalýar, emma ýük üýtgewsiz galýar (cost). Diýmek kodesator batareýasy reaktiw kuwwat çeşmesi bolup durýa ekei. Kodesator batareýasy hereketsiz ejamdyr, bu ouň oňat tarapydyr. Ouň ýetmezçilik tarapya ouň kuwwatyyň potesialyň kwadrat derejesie baglylygydyr, ouň üçi kodesator batareýasyyň oňaýsyz (otrisatel) sazlaýyş effektiiň barlygy bile häsiýetledirýärler. Bu ýetmezçiligii reaktiw Xk garşylygyy azaltmak bile ýok etmek bolar, ouň üçi bolsa täzede artykmaç kodesator batareýalaryy çatmaly bolýar. Çatyla batareýalaryň kuwwatyy birde ýokarladyrmak üçi olaryň çatylyş usulyy üýtgetmek ýeterlikdir. Mysal üçi başda batareýalar ýyldyz görüşde çatyla bolsa, potesial peselede üçburçlyk görüşde çatyp, 9

227 olara berle potesial ululygyy her bir fazada ulaldyp bolar (6-4-4-ji çyzgy ). 3 esse a) b) ji çyzgy. Batareýa çatylyşlary. a) - ýyldyz görüşde ; b) - üçburçlyk görüşde. Kodesator batareýalaryyň berýä kuwwat ululygyy häzirki wagtda kadaly ulaylyşda olaryň sayy azaltmak ýa-da artdyrmak bile sazlaýarlar. Şeýle usula basgaçakly sazlaýyş diýip at berýärler. Iki görüşdäki reaktiw kuwwat çeşmesi deňeşdirilede kodesator batareýalary arzadyr, sebäbi olardaky aktiw kuwwat ýitgi azdyr, galyberse-de, olar hereketsiz ejamlardyr, şouň üçi olary ulamak aňsatdyr. Aktiw kuwwat ýitgisi takmya,5% töweregidedir.ihro reaktiw kuwwat çeşmesiiňki weli, ouň omial kuwwatyda,5-,5%, eger omial kuwwatda pes ýagdaýda işläide kuwwat ýitgisi 6-8% çeli ýetip biler. Bu agzalalarda başga-da aýlawly maşylary ulamak, hyzmat etmek işleri çylşyrymly, bilimi, hüäri ýokary derejede bola gözegçii talap edýär. Kodesator batareýalary ulaylada ýagy howpyda ägä bolmaly. 3

228 Reaktiw kuwwat çeşmesi hökmüde sihro hereketledirijiler (dwigateller) hem ulaylyp bilier. Haçada ouň oýadyryş toguy omial bahasyda artdyrsak, ol reaktiw kuwwaty sete berýär, setiň üstüde akyp gelýä reaktiw kuwwat azalýar, etijede potesial peselmesi azalýar, potesial hili ýokarlaýar. eagatda goýberilýä sihro hereketledirijiler, omial aktiw kuwwatyda hem-de omial potesialda kuwwat koeffisiýetiiň cosφ =,9 öňürdiji bahasya hasaplaadyr (ýagy tok potesialda öňürdýä ýagdaýyda hasaplaýar); ie şu ýagdaýda sihro hereketlediriji Qom,5 Pom reaktiw kuwwat ödürmäge ukyplydyr Eger set çalt üýtgewli urgyly ýükleri 6- kw potesiallarda iýmitledirýä bolsa (elektrik ýalyly peçler, polat sözyjy stalar we başgalar), oda olaryň ýayda tiz işe girýä (duýgur) reaktiw kuwwat çeşmesi (RKÇ) bola ýöriteleşdirile ejamlar oturtmaklyk maksada has laýyk bolýar. Şeýle ejamyň (RKÇ) sudury ji çyzgyda getiriledir.bu ýerde iduktiwligii sazlap bolýa LR iduktiw we sygymlary sazlamaýa C - C3 kodesator serişdeleri ulayladyr. Iduktiw üýtgewii tiristorlaryň kömegi bile amala aşyrylýar olaryň doladyryjy elektrodlary doladyryş sudura birleşdiriledir. Bu RKÇ oňaýly taraplary bolup, olaryň aýlaw hereketli bölegi ýok, reaktiw kuwwaty ediga sazlap sete berýär, reaktiw kuwwat ýükii üç-dört esse artdyrmaklyga ukyply hem çydamly. Reaktiw kuwwat sazlaşygyy has ýokary derejä ýetirilse ýokary garmoikalaryň ýüze çykmagy ouň kemçiligidir. 3

229 LR V V Q Q Q C C V LR LR ji çyzgy. RKÇ işleýiş prisipiiň sudury. 3

230 LR - tiristor açaryň kömegi bile (V) potesial üýtgewii ediga sazlamak üçi serişde ; - 5,7,9 we oda ýokary garmoikalary süzüji - C - C3 kodesatorlar batareýasy (reaktiw kuwwatyň sazlamaýa bölegi). 6-5 Elektrik setiiň iş durkyyň sazlygy Biräçe betlerdäki sarp edijilere elektrik eergiýasyy birtaraplaýy berledäki setiň iş durky bile tayşalyň (6-5-- ji çyzgy ). A A l l KB ji çyzgy. Birtaraplaýy iýmitlediriş. etiň başlagyjydaky aktiw kuwwat akymy sarp edijileriň aktiw kuwwat möçberi hem-de setde ýitýä aktiw kuwwat jemi bile kesgitleilýär. Oda setde sarp edijilere ýetirilýä kuwwat möçberii örä az mukdarda, ýagy setdäki ýitgiiň hasabya üýtgedip boljak ekei. Ol ýitgi üýtgewii bolsa diňe setiň başlagyjydaky potesial ululygy bile 33

231 sazlap bolar. etiň üstüde akyp geçýä reaktiw kuwwat möçberii bolsa, podstasiýalarda oturdyla reaktiw kuwwat çeşmeleriiň kömegi bile sazlamak bolar. Şeýlelikde, artykmaç oturdyla reaktiw kuwwat çeşmeleriiň kömegi bile podstasiýalary ulgama dakyla şiasyyň potesialyy sazlap bolar. Eger köp saly sarp edijiler elektrik eergiýasyy özbaşdak çeşmelerde ikitaraplaýy alýa bolsalar (6-5--ji çyzgy), oda kuwwat akymy diňe bir sarp edijileriň kuwwatya bagly bolma, elektrik ulgamyyň işie gözegçilik edýä hüärmeiň islegie görä hem üýtgedilip bilier, ýagy elektrik çeşmeleride gelýä kuwwat akymy maksada laýyklykda sazlayp bilier. Ýokarda getirile iýmitlediriliş usulyda aralykdaky elektrik eergiýasyy kabul ediji beketleriň doly kuwwatlyklaryy dürli kuwwat akymlary bile kaagatladyryp bolar, ýagy EÇ we EÇ beketlerdäki gözegçilik ediji hüärmeleriň özara ylalaşygya doly bagly bolup durýar, käbir ýagdaýlarda kiçi beketleriň kuwwat talaplaryy bir elektrik çeşmeside (elektrik beketde), başga bir ýagdaýlarda bolsa ol kuwwatlyklary beketler arasyda belli bir gataşykda paýlaşdyrmak maksada laýyk bolýar. Ikitaraplaýy iýmitledirilede çeşmelerde gelýä her bir kuwwat ýaýrawa belli potesial gataşyklar degişlidir. Haýsy çeşmäiň potesialy beýlekä garayňda ýokary bolsa, oda gelýä kuwwat akymy artyk bolýar. Eger set halka görüşde düzüle bolsa (6-5-3-ji çyzgy), oda kuwwat ýaýrawy ýüklere hem-de liiýa aralyklaryyň garşylygya bagly bolýar, set işie gözegçilik ýa-da gullyk edýä hüärmeiň islegie bagly bolmaýar. Edil şouň ýaly-da iki parallel dürli potesially liiýalar bir okady iýmitledirýä bolsalar, oda olarda akýa kuwwatlyklar gözegçi hüärmeiň islegie bagly bolup durmaýar (6-5-4-ji çyzgy). 34

232 EÇ l l l3 ~ ~ EÇ Ś Ś 6-5--ji çyzgy. Ikitaraplaýy iýmitlediriliş. 35

233 l4 A 3 P3+j Q l l3 l P+j Q jq P+j Q ji çyzgy. Halka görüşli set. T T A PÝ+j T T ji çyzgy. Dürli potesially parallel iýmitlediriş. 36

234 Doly kuwwat akymy şeýle parallel liiýalarda potesialyň ululygyy hem-de faza ululygyy üýtgetmek bile sazlayp bilier. Emma, parallel liiýalardaky kuwwat ýaýrawy liiýalaryň garşylyklarya bagly bolup durýar, gözegçi hüärmeiň islegie bagly bolmaýar. Halka setlerde, umuma ýapyk setlerde kuwwat ýaýrawyyň sazlygy reaktiw kuwwat çeşmesii ulamak arkaly amal edilýär (kodesator batareýalary, sihro maşylary we başgalar). Reaktiw kuwwat çeşmesi dakylada ýapyk setiň aralyklaryda potesial ýitgisi üýtgeýär (azalýar), şoňa baglylykda bolsa kuwwat paýlaşygy bolup geçýär. Eger halka setiň (6-5-3-ji çyzgy) -ji düwüide reaktiw kuwwatyy sazlap bolýa çeşme dakyla diýip hasap etsek, oda seti iki bölege bolup hasaplama usulyy ulasak, setiň başydaky reaktiw kuwwat ýaýrawyyň hasaby biriji ýakylaşma bile aşakdaky ýaly aňlatmada tapylýar. Q Q 4 Q ( r r 3 Qr ( Q r ) ( Q 4 r r Q )( r ç r r Q )( r r 3 r 3 ç r r 4 r ) Q 4 3 r ) Q r ( r 4 r 3 r 3 4 ) ; Aňlatmalarda görüşi ýaly, reaktiw kuwwat çeşmesiiň täsiri astyda setiň başydaky kuwwat akymy üýtgeýär, ýagy ýapyk setde reaktiw kuwwat paýlaşygy bolup geçýär. Bellemeli zadyň biri hem ol paýlaşyk setiň aktiw garşylygya bagly bolup durýar. et bölüşik tilsimie baglylykda aktiw kuwwat paýlaşygy aktiw ýüke hem-de reaktiw garşylyga bagly, şouň üçi reaktiw kuwwat sazlygy aktiw kuwwat ýaýrawya (paýlaşygya)belli bir täsirii ýetirip hem durmaýar. Halka setde ýa-da ýapyk setiň koturyda kuwwat sazlaşygyy amala aşyrmak üçi potesial ululygyy hem-de 37

235 faza ululygyy üýtgetmek ýolyy ulaýarlar, muuň üçi bolsa, woltsazlaýjy diýilýä trasformatorlary peýdalaýarlar. Kä halatlarda, reaktiw çeşmesi bile bilelikde ýük astyda potesialy sazlaylýa (PПH) trasformatorlary peýdalamak maksada has laýyk gelýär. Çylşyrymly ýapyk setlerde köpleç sim ýogylyklary deň bolmay üçi olaryň iduktiw garşylygyyň aktiw garşylygya bola gataşyklary deň bolmaýarlar (X/R cost), şouň üçi koturda sazlaýjy tok ýüze çykýar hem-de artykmaç kuwwat ýitgisii ýüze çykarýar. Şeýle halatlarda sazlaýjy trasformatorlary (PT-регулировочные трасформаторы) peýdalaýarlar, olaryň garşy-e.h.g. koturyň sazlaýjy toguyň garşysya tok döredip sazlaýjy togyň täsirii ýok edýär. Şeýle trasformatorlaryň ikiji sargysyy esasy ýük trasformatoryyň sargysy bile yzygider birleşdirýärler ýa-da sete bileşdirýärler. Eger sete birleşe bolsalar, oda olar ýaly trasformatorlara liiýa sazlaýjylary (ΛP - линейные регуляторы) diýip atladyrýarlar. azlaýjy trasformatorlaryň biriji sargysyy esasy ýük trasformatoryyň haýsam bolsa bir sargysya (köpleç ýagdaýda kiçi potesially sarga) birleşdirýärler ýa-da sete. azlaýjy trasformatoryň potesial ululygyy üýtgedýä hemde faza ululygyy üýtgedýä tilsimleri ji, a we b çyzgyyň bölümleride getiriledir. 38

236 A EA A EA B B EB EB Ç a) EÇ Ç b) EÇ ji çyzgy. Potesial sazlaýjy trasformatoryň tilsim sudury. 39

237 6-6 Elektrik setiň we ulgamyyň iş durkuyň optimallaşdyrma meseleleri Elektrik ödürilişide hem-de oy ýaýradylyşyda hemişe halk-hojalygy üçi peýdaly usullary ulaylmalydyr.şeýle talap sarp edijilere gerek mukdardaky elektrik eergiýasyy ödürmek üçi edilýä çykdaýjyyň bir ýyla düşýä möçberiiň azlygy bile kaagatladyrylyp bilier.bir ýylky çykdaýjyda ýagyç ödürlişi, oy elektrostaasiýalara daşama, elektrik eergiýay elektrik set bile sarp edijilere ýetirmäi, setde eergiýa ýitgisi we başgalar üçi çykdaýjylar göz öňüde tutulýar. Az çykdaýjyly elektrik üpjüçiligie elektrik ulgamyyň oňaýly (optimal) iş durky diýilýar. lgamyň iş durkuyň tygşytlylygy ilki bile stasiýada elektrik ödürýa ejamlaryň tehiki-ykdysady görkeziji häsiýetamasya bagly bolýar. Şouň üçi ulgamyň optimal iş durky stasiýalar arasyda aktiw kuwwat berlişiiň sazlaşykly ýagdaýyy üpjü etmekde ybaratdyr. tasiýalaryň optimal iş ýagdaýyda berýa kuwwat möçberie diň bir stasiýalaryň häsiýetamalary täsir etmä,eýsem setde akyp geçýa reaktiw kuwwat hem täsir edýärler. Bu ýagdaý setde elektroeergiýa berilede aktiw kuwwat ýitgisiiň ýüze çykmagy bile düşüdirilýär. mumy kuwwat ýitgisi setiň parametrlerie, çatylyş usullarya, reaktiw kuwwat togua bagly bolýar. Şoiň üçi, bir meselede, ýagy, iş durkuyň optimal şertii kesgitlemekde biräçe meseläiň bitewilikdäki täsirii göz öňüde tutmaly bolýar. etiň kuwwat ýaýrawyda diňe bir kuwwat ýitgisi bolup geçmä, potesial ýitgisi hem bolýar, bu ýagdaý bolsa öz gezegide düwülerdäki potesial äsazlygyy döredýär. Şouň üçi bu meseläiň-de çözgüdii tapmaly, çäkledirile ululygyy kesgitlemeli. Şeýlelikde, çäkledirmeleri göz öňüde tutmazda optimal iş durka çemelişip-de we oy amal edip-de bolmaz. 4

238 Şouň üçi çäkledirmeleri doly kaagatladyryp bilýä, aktiw we reaktiw kuwwatlyklaryň oňaýly ýaýrawyy üpjü edip bilýä iş durkua optimal iş durky diýip aýtmak bolar. Çäkledirmeler saawya ýee-de geeratorlaryň çäkli kuwwatyy, liiýada geçirip boljak elektroeergiýayň çägii we ulgamyň beýleki elemetleriiň çäkli ululyklaryy goşmak bolar. Käbir ýagdaýlarda elektrik ulgamydaky optimallyk meseläi setiň aýraty bir bölegi üçi geçirilip bilier ji çyzgy. Şeýle ýagdaýyň mysaly 6-6--ji çyzgyda eergiýay B raýo podstasiýasyda alýar. Bu aralyklardaky (B-goşa liiýa-şia 4) kuwwat ýaýrawy A podstasiýay öz içie alýa ulgamyň iş durkua täsirii ýetirmeýär diýe ýalydyr. Şouň üçi hem ol aralyklary iş durkuyň sazlaşygy ouň elemetleridäki aktiw kuwwat ýitgisii azaltmak meselesie göükdirmek ýeterlikdir. etde kuwwat ýitgisii setiň orututma suduryyň yzyider hem-de parallel bölekleridäki ýitgileriň jemie deňdir (ýagy aktiw, reaktiw garşylyklarydaky hem-de aktiw, reaktiw geçirijilikleridäki ýitgiler). Garşylykda aktiw kuwwat ýitgisi üçi 4

239 Pi Qi P i r (6.6..) Kauy usuldyr, geçirijilikdäki ýitgi (trasformatoryň, awtotrasformatoryň magitladyryş goluda hem-de koroa ýitgisi) setiň iş durkua az derejede bagly bolay üçi, ol ululyklary üýtgewsiz hasap etmek bolar, ýagy P cost P koroa cost Ýokarda getirile (6.6..) aňlatmada görüşi ýaly setiň her bir elemetiiň parametri we potesialy berle etsek, aktiw kuwwat ýitgisie has täsir edýä ululyk setdäki reaktiw kuwwat bolup durýar. Hakykatda hem aktiw kuwwat akymy sarp edijiiň iş durkua bagly, oy üýtgedip bolmaz, aktiw garşylyk simiň kese-kesigie bagly, ejamyň tipie we kuwwatya baglyüýtgewsiz. Oda başga-da işläp dura setiň potesialyy kä ululyga üýtgedip bolmaz, ouň aktiw kuwwat ýitgisie täsiri az. Şu şertlerde reaktiw kuwwat akdyrylmasyy üýtgedilse, ouň aktiw kuwwat ýitgisie täsiri oçakly bolar. Ýokarda getirile çyzgyda petik ýagdaýda 3-4 liiýa bar, ol liiýa P jq sarp edijii iýmitledirýär. Bu ý ý ý liiýa üçi ýokarda getirile aňlatmamyza kybapdaş aňlatmay ulayp, aktiw kuwwat ýitgisii taparys. P l = P ý + Q ý r l om Eger ýük çatyla şia haýsam bolsa bir reaktiw kuwwat çeşmesii daksak ýitgisi azalar. 4

240 P l = P ý + (Q ý Q çeşme ) r l om bu ýerde: Q çeşme -goşmaça reaktiw kuwwat çeşmesi; -ýüküň üýtgä potesialy (ulala). om Bu ýerde görşümiz ýaly aktiw kuwwat ýitgisi ojaýly azalar we has az ýagdaýya haçada Q çeşme = Q ý bolada ýeter. Oda: P l.mi = P ý r l om Diýmek, iň az aktiw ýitgisi haçada cos φ = bolada ýüze çykýa eke. Oda kuwwat koeffisiýetiiň ýokarlamagyy diňe bir daşky reaktiw çeşmesii ulamak bile däl-de öümçilikde tehologik prosesiiň oňylaşdyrmagyda hem gazayp boljakdygya göz ýetirip bilýäris. Daşky reaktiw çeşmäiň ulaylmagyy maksada laýyklygy tehiki-ykdysady deňeşdirmäiň etijeside ayklamalydyr, düýpli maýa goýumy bile, täze oturdyla reaktiw kuwwat çeşmeside geljek girdeji deňeşdirilmelidir. Ala etijämiz, garala mesele açyk sete degişli. Haçada set ýapyk bolada, oda özara täsirii göz öňüde tutmaly. Ýapyk sete mysal bolup, ýokarda getirile sudurda A we B podstasiýalar aralygy hyzmat eder. Garalýa ýapyk setiň orututma sudury podstasiýalaryň hasap ýükleri bile aşakdaky ýaly bolar. 43

241 P 6-6--ji çyzgy. Koturda umumy aktiw kuwwat ýitgisi. Pm 3 I mrm m m om m ( P m Q m ) r m (6.6.) Goý P we Q garalýa setiň haýsam bolsa bir gözbaşyda gelýä aktiw we reaktiw kuwwatlyklar bolsular. P kuwwat akyp geçede kuwwat ýitgisiiň iň az ýagdaýyy (miimum) kesgitlemek üçi (6.6.) aňlatmay P görä differesirläp, etijäi ula deňläp alarys: Bu ýerde: d P Σ [ P d P r + d P r + d P 3 r om d P d P 3 + d P 34 r d P 3 ] (6.6.) P P p P 3 p p P 44

242 P p p p P Şeýlelikde: P P p p P 3 P P p p p p P P P p p p p p p P (6.6.3) aňlatmay P boýuça differesirlesek P r r p p p P r r p p P r r p r P Bu ýerde, şeýlelikde (6.6.4.) ) ( ) ( mi) ( r r r r r p r r p r r r p P P Q kuwwat üçi hem ýokarda ulaa usulymyza kybapdaş usul bile az kuwwat ýitgisie gabat şerti kaagatladyrýa deňlemäi alarys. d Q Σ dq Σ om [Q r + dq dq r + dq dq 3 r 3 + dq 4 dq r 4 ] = Özgertmede soňra etije alarys.

243 Q q( r r3 r4 ) q ( r 3r4 ) q3r4 ( P mi) r r r r 3 4 (6.6.5.) Ýapyk koturda umuma, say kuwwat sarp ediji bolada P ( Pmi) P A( Pmi) p R m AB R B (6.6.6.) Q ( Pmi) Q A( Pmi) q R m AB R mb Alya etijäi, ýagy (6.6.5.) aňlatmay halk set üçi, biziň öňde gurap geçe meselämize degişli aňlatma bile deňeşdirip göreliň A B m m Z 46 (6.6.7.) Bu ýerde Z ma we mb -liiýayň m okatda çatyla ýüki bile degişlilikde A we B çeşmeler aralygyyň doly garşylyklary. (6.6.6) aňlatmada getirile kuwwat ýaýrawya kuwwatyň tebigy ýaýrawy diýip atladyrýarlar. Kuwwatyň Zˆ Zˆ m AB m AB Zˆ Zˆ mb ma

244 tebigy ýaýrawyda ýapyk setde az ýitgi şerti üpjü edilmeýär. Aktiw kuwwatyň az ýitgi şertii etmek üçi, ýapyk koturda aktiw hem-de reaktiw kuwwat ýaýrawy özleriiň geçýä aralyklaryda setiň aktiw garşylygya baglylykda bolmaly. Bu şerti bolsa, kuwwat ýaýrawyyň tebigy paýlayşygy üpjü edip bilmeýär, sebäbi, kuwwat ýaýrawy doly garşylyga bagly bolýar. Şeýlelikde, kuwwat ýitgisiiň azlygyy (6.6.5.) aňlatma laýyklykda üpjü etmek üçi isleile ýagdaýyda kuwwat ýaýrawyy emeli ýol bile, mejbury ýagdaýda sazlamaly. Şeýle sazlaýyş kotura (halka) wolt artdyryjy trasformatory çatmak bile amal edilip bilier. etiň (koturyň) ähli aralyklaryda sim ýogylygy deň bola ýagdaýyda az kuwat ýitgili ýaýraw şertii başgaça usul bile hem üpjü edilip bilier. (6.6.6.) aňlatma esasyda A X mb mz ˆ mb mrmb R mb Zˆ AB mb RmB mb X R (6.6.8.) R m AB R mb ebäbi deň sim ýogylykdaky liiýa üçi x r X R mb mb X R AB AB (6.6.7.) aňlatmayň görkezişi ýaly, tebigy kuwwat ýaýrawy bile emeli kuwwat ýaýraw şerti gabat gelýär, etijede bolsa ykdysady ukdaý azarda maksada laýyk az kuwwat ýitgili iş durky ýüze çykýar. Bu ýagdaýy üpjü etmek üçi bolsa sete yzygider sazlaýjy kodesator çatmaly bolýar. 47

245 azlaýjy kodesatoryň kuwwaty ol ýa-da başga liiýayň doly ýüküiň kuwwatya hasaplaa bolmalydyr. azlaýjy kodesatoryň kömegi bile setiň simiiň deňýogylyk şertii üpjü edilýär, az kuwwat ýitigisi gazaylýar. Şeýle sazlaşyk gerek boldy diýip çaklalyň, aýdalyň, x koturda setiň bir golua gataşyk beýleki gollaryňka uly, r x x x3 xm ýagy.... r r r3 rm Şu ýagdaýda gola kodesator çatmaly bolaýr, ol kodesatoryň garşylygy x x K sazlaşykda kesgitleip bilier x K r x 48 x r r Ýitgii azaltmagyň iki usulyda-da, ýagy ýapyk koturda wolt artdyryjy ýa-da kodesator ejamlaryy ulaylada artdyryla düýpli maýa goýumy talap edilýär. Ol goşmaça çykdaýjy gürrüňsiz peýda getirer diýip düşümek ädogry bolar. Ouň peýda berijiligii tehiki-ykdysady hasaplamalar esasyda kesgitlemelidir. etiň orututma sudurydaky parallel gollarydaky kuwwat ýitgisi olaryň saya baglydyr. Ol sa azalada kuwwat ýitgisi hem azalýar. Mysal üçi, eergiýa geçiriji parallel işläp dura liiýalaryň birii öçürseň koroa ýitgisi azalýar, podtsasiýada parallel işläp dura traformatoryň birii öçürseň, magitladyryş goluyň kuwwat azalýar. Muňa x r (6.6.9.)

246 garamazda bu öçürişlerde orututma suduryň yzygider gollaryda kuwwat ýitgiiň artmagya alyp barýar. Ouň üçi umumy kuwwat ýitgisi azalýa bola ýagdaýyda öçürmek maksada laýykdyr. Biräçe parallel işleýä liiýalaryň oňaýly iş durky we olaryň say hasaplamalar esasyda kesgitleilip bilier. Edil şouň ýaly-da islegi kaagatladyrýa say üç sargyly traformatorlaryň we awtotraformatorlaryň ýüke çatylyş say kesgitleilýär. Iki sargyly traformatorlar üçi bolsa, olaryň parallel işleýşiiň oňaýly say umumy aňlatma bile kesgitleilip bilier. Biräçe traformatoryň parallel işide aktiw kuwwat ýitgisi ý PT ( ) Pgu P bi om Eger traformator say artsa (+) bolsa ý PT ( ) Pgu ( ) P om ji çyzgyda dürli sadaky traformatorlar çatylyşydaky aktiw kuwwat ýitgisiiň çyzgydy getiriledir. Çyzgylaryň şertli deňlik kaagat-ladyrylýar. bi 49

247 ΔP + + ý ý (, +) ji çyzgy. P gu ý om P bi P gu ý om ( ) P bi (6.6.9.) aňlatmayň görkezilişie görä, sarp edijileriň kuwwaty ý, (, +) ýagdaýyda + traformatoryň ýerie - traformatory işletmek maksada laýyk bolýar. ( ) Pbi ý(, ) om P ý < ý (, +) bolada - traformator işläde az kuwwat ýitgisi bolýar, eger ý > ý (, +) bolada az kuwwat ýitgisi + traformator işledilede bolýar. gu 5

248 Goşmaça..-ji tablisa Naprýažeiýä baglylykda liiýada sütü aralyklary. Naprýažeiýe, - 8- kw ütü aralygy, μ ji tablisa Metal ýa-da demirbeto sütülerde sim saklaýjy izolýatorlar say. Izolýatorlaryň tipi Naprýažeiýe, kw ПФК-Б ПФ6-A ПФ-A ПС6-A ПС-A (38-4) ПС-A Bellik: Ф-farfor; С-steklo; П-podwesyýe. 5

249 .3-ji tablisa Metal ýa-da demirbeto sütülerde sim saklaýjy izolýatorlar say. Kesekesigie, mm Diametri, m del aktiw garşylygy, Om/km Mis sim Alýumi Polatly we sim we sim kabel kabel 6,7 3, ,5, ,,,96-5 6,3,74,7-35 7,5,54,9,77 5 9,,39,63,59 7,6,8,45,4 95,4,,33,3 4,,58,7,5 5 5,8,3,, 85 7,5,3,7,6 4,,78,3, 3 4,4,6,5, 4 7,8,47,78,7 5 3, -,65,6 6 33, -,55,5 5

250 .4-ji tablisa Liiýayň aprýažeiýesie baglylykda faza sim aralyklary. om, kw çeli D, m,5,5 3,5 5 6, ,5.5-ji tablisa Koroa şertie görä sim ýogylygyyň iň az ululygy. Polatly simiň Nomial imiň diametri, kese-kesigi, aprýažeiýe mm mml, ,, , , ji tablisa Bir gatly polat simiň udel aktiw garşyly we içki iduktiw garşylygy, Om/km. imde geçýä tok, Δ imiň diametri 3,5 4, 5, Ro X"o Ro X"o Ro X"o 6, 6,45,5 4,38 8,35 3,58 4 8,5,9 4,3 9,7,8 8, 6,4 6,3 6,5,5 3,8, 8,7 6,7 8, 4, 5,4 3,3,9 7, 8, 4,3 4,6,4 5, 8,3 7,3 3,3 3,6, ,7,5 53

251 . Trasformatorlar we awtotrasformatorlar..-ji tablisa Bir fazaly we üç fazaly awtotrasformatorlar 5-75 kw 54

252 55.-ji tablisa (dowamy)

253 .-ji tablisa Üç fazaly we bir fazaly iki sargyly trasformatorlar 5-75 kw 56

254 Trasformatorlaryň tipi ATДЦTH- 63/33/ ATДЦTH- 5/33 / ATДЦTH- 5/33 /5 ATДЦTH- /33 / ATДЦTH- 4/33 / ATДЦTH- 5/33 /5.3-ji tablisa 33 kw üç fazaly awtotrasformatorlar. om Katalog ululyklary, om, kw k, % ΔPK, kwt M ý o k ý- o- ý- ý- WA o k o k , 5; 38, 5 6,3 ;, 5; 38, 5 ý - k o - k , 5; 38, 5 ; 38, 5, 5; 38, 5 7, ,5 7,

255 .4-ji tablisa 33 kw üç fazaly awtotrasformatorlar. Trasformatorlaryň tipi Katalog ululyklary Hasap ululyklary ý o k ý o k.5-ji tablisa Iki sargyly üç fazaly 33 kw aprýažeiýeli trasformatorlar. Trasfor mator- ý Katalog ululyklary k Hasap ululyklary 58

256 Iki fazaly üç sargyly trasformatorlar we awtotrasformatorlar, kw.6-jy tablisa Trasformatorlaryň we awtotrasformatorlaryň tipi azlaýyşyň çägi, % ý o Katalog ululyklary k ý-o ý o Trasformatorlaryň tipi Katalog ululyklary ý-o ý-k o-k ý o Hasap ululyklary k ý o k.7 -ji tablisa Iki sargyly üç fazaly trasformatorlar, kw. Katalog ululyklary Hasap ululyklary Trasformatorlaryň tipi azlaýyşyň çägi, % ý k 59

257 Iki sargyly üç fazaly trasformatorlar we awtotrasformatorlar, 5 kw..8 -ji tablisa Trasf ormatorla ryň azl a- ýyşy ň Katalog ululyklary ý o k ý- o ý- k o- k Trasf ormatorla ryň ý- o Katalog ululyklary ý- k o- k ý o k Hasap ululyklary 6

258 .9 -jy tablisa Üç fazaly iki sargyly trasformatorlar, 5 kw. Trasformatorlaryň tipi azlaýyşyň çägi, % Katalog ululyklary Hasap ululyklary ý k. -jy tablisa Üç sargyly üç fazaly trasformatorlar, kw. Trasformatorlar yň tipi Katalog ululyklary ý o k ý- o ý- k o- k Trasformatorlaryň tipi Katalog ululyklary Hasap ululyklary ý o k ý o k 6

259 .-ji tablisa Üç fazaly iki sargyly trasformatorlar, kw. Trasformatorlaryň tipi azlaýyşyň çägi, % ý Katalog ululyklary k Hasap ululyklary.-ji tablisa Üç fazaly iki sargyly trasformatorlar, 35 kw. Trasformatorlaryň tipi azlaýyşyň çägi, % Katalog ululyklary ý ý o o k k o ý- o ý- k o- k Trasformatorlaryň tipi Katalog ululyklary Hasap ululyklary Trasformatorlaryň tipi Hasap ululyklary 6

260 .3-ji tablisa Üç fazaly iki sargyly trasformatorlar, 35 kw. Trasformatorl aryň tipi azlaýyşyň çägi, % ý o Katalog ululyklary Hasap ululyklary.4-ji tablisa Üç fazaly iki sargyly trasformatorlar, we kw. Trasformatorlaryň tipi ý Katalog ululyklary o Hasap ululyklary 63