T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2869 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1826 SEND KACILIK

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2869 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1826 SEND KACILIK Yazarlar Doç.Dr. Banu UÇKAN (Ünite 1, 3, 5, 6, 7, 8) Doç.Dr. Deniz KA NICIO LU (Ünite 2) Doç.Dr. Aziz ÇEL K (Ünite 4) Editör Doç.Dr. Banu UÇKAN ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc s Ö r.gör.dr. Zekiye Rende Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flman Okt. Ferdi Bozkurt Grafikerler Ayflegül Dibek Hilal Küçükda aflan Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Sendikac l k ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

3 çindekiler iii çindekiler Sunufl... vii Sendikac l n Kavramsal Çerçevesi... 2 SEND KA KAVRAMI... 3 SEND KALARIN ORTAYA ÇIKIfiI... 5 SEND KALARIN ÖZELL KLER... 7 SEND KALARIN filevler... 9 SEND KA HAKKI VE SEND KA GÜVENL Sendika Hakk Sendika Güvenli i Zorunlu Sendikac l k fieklindeki Sendika Güvenli i Türleri Finansal Sendika Güvenli i Türleri DEOLOJ LER NE GÖRE SEND KA T PLER Pragmatik (Faydac ) Sendikac l k Reformist (Evrimci) Sendikac l k Marksist (Devrimci) Sendikac l k Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Sendikal Haklar n Uluslararas Çerçevesi SEND KAL HAKLARIN ULUSLARARASI BOYUTU ILO BELGELER NDE SEND KAL HAKLAR ILO Anayasas Filadelfiya Bildirgesi Say l Sendika Özgürlü ü ve Sendika Hakk n n Korunmas Sözleflmesi Say l Örgütlenme ve Toplu Pazarl k Hakk lkelerinin Uygulanmas na liflkin Sözleflme Say l Kamu Yönetiminde Örgütlenme Hakk n n Korunmas ve Çal flma Koflullar n n Belirlenmesi Usulleri Sözleflmesi Say l Toplu Pazarl k Sözleflmesi AVRUPA KONSEY BELGELER NDE SEND KAL HAKLAR Avrupa nsan Haklar Sözleflmesi Avrupa Sosyal fiart BM BELGELER NDE SEND KAL HAKLAR nsan Haklar Evrensel Bildirgesi Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas Sözleflmesi Medeni ve Siyasal Haklar Uluslararas Sözleflmesi TÜRK YE N N SEND KAL HAKLAR VE ÖZGÜRLÜKLERLE LG L ULUSLARARASI SÖZLEfiMELERE UYUMU Özet Kendimizi S nayal m ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 4. ÜN TE 5. ÜN TE Sendikac l n Tarihsel Geliflim Süreci SEND KACILI IN GEL fi M SÜREC N DÖNEMLEfiT RME SEND KALARIN VAR OLMA MÜCADELES VERD KLER DÖNEM (19. YY-1945) SEND KALARIN GÜÇ KAZANDI I VE KURUMSALLAfiTI I (ALTIN) DÖNEM ( ) SEND KALARIN fib RL KÇ /KORPORAT ST DÖNEM ( ) SEND KALARIN GÜÇ VE ETK NL KLER N KAYBETT KLER DÖNEM (1980 SONRASI) Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Modern deolojiler Aç s ndan Sendikac l k DEOLOJ KAVRAMI VE MODERN DEOLOJ LER L BERAL ZM VE SEND KACILIK SOSYAL ZM VE SEND KACILIK Marx Öncesi Sosyalizm ve Sendikac l k Marksizm ve Sendikac l k Reformcu Sosyalizm, Sosyal Demokrasi ve Reformcu Sendikac l k ANARfi ZM VE ANARKO-SEND KAL ZM FAfi ZM VE SEND KACILIK NEOL BERAL ZM VE SEND KACILIK Liberalizmin ve Neoliberalizmin Sendika Karfl tl Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Sendikal Örgütlenme Modelleri TABAN ÖRGÜTLENME MODELLER Meslek Sendikalar flkolu (Sanayi) Sendikalar Genel Sendikalar flyeri ( flletme) Sendikalar ÜST ÖRGÜTLENME MODELLER ULUSLARARASI ÖRGÜTLENME MODELLER Dünya Çap nda Faaliyet Gösteren Uluslararas Sendikal Örgütler

5 çindekiler v Uluslararas Sendika Konfederasyonu (ITUC) Dünya Sendikalar Federasyonu (WFTU) Bölgesel Düzeyde Faaliyet Gösteren Uluslararas Sendikal Örgütler Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC) Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Demokrasi Sendikac l k ve Siyaset SEND KACILIK VE DEMOKRAS L fik S SEND KA Ç DEMOKRAS SEND KACILIK VE S YASET L fik S Sendikalar n Siyasi Partilerle liflki Kurma Nedenleri Mesleki-Ekonomik Nedenler deolojik Nedenler Sendikalar n Siyasi Faaliyet fiekilleri SEND KACILIK VE S YASET ARASINDAK L fik MODELLER Ba ms z Model Ara Ba ml Model Organik liflkinin Kuruldu u Ara Ba ml Model Organik liflkinin Kurulmad Ara Ba ml Model Ba ml Model Zorunlu Ba ml Model Gönüllü Ba ml Model Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Türkiye de Sendikac l k TÜRK YE DE SEND KACILI IN TAR HSEL GEL fi M Dönemi Dönemi Dönemi Sonras Dönem flçi Sendikac l ndaki Geliflmeler Kamu Görevlileri (Memur) Sendikac l ndaki Geliflmeler TÜRK YE DE fiç VE KAMU GÖREVL LER KONFEDERASYONLARI TÜRK YE DE TOPLU PAZARLIK VE TOPLU fi UYUfiMAZLIKLARININ ÇÖZÜMÜ TÜRK YE DE SEND KACILI IN TEMEL ÖZELL KLER VE N ALANLARI Özet ÜN TE 7. ÜN TE

6 vi çindekiler Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE Dünyada Sendikac l k NG LTERE DE SEND KACILIK ngiltere de Sendikac l n Tarihsel Geliflim Süreci ngiltere de Sendikal Yap ngiltere de Toplu Pazarl k ve Toplu fl Uyuflmazl klar n n Çözümü ABD DE SEND KACILIK ABD de Sendikac l n Tarihsel Geliflim Süreci ABD de Sendikal Yap ABD de Toplu Pazarl k ve Toplu fl Uyuflmazl klar n n Çözümü JAPONYA DA SEND KACILIK Japonya da Endüstri liflkilerinin Tarihsel Geliflim Süreci Japonya da Sendikal Yap Japonya da Toplu Pazarl k ve Toplu fl Uyuflmazl klar n n Çözümü Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Sözlük

7 Sunufl vii Sunufl Sendikac l k adl bu çal flma, Anadolu Üniversitesi ktisat Fakültesi Çal flma Ekonomisi ve Endüstri liflkileri Bölümü lisans ö rencilerinin ders kitab gereksinimlerinin karfl lanmas amac yla haz rlanm flt r. Konular, Çal flma Ekonomisi ve Endüstri liflkileri Bölümü ders programlar n n bütünlü ü göz önünde bulundurularak belirlenmifltir. Bu ders kitab bir tak m çal flmas n n ürünüdür. Kitab n haz rlanmas sürecinde çok say da de erli kifli yer alarak katk sa lam flt r. Öncelikle bu çal flman n yap - labilmesi do rultusunda bana tan nan f rsat için Anadolu Üniversitesi Rektörü Prof.Dr. Davut AYDIN ile ktisat Fakültesi ve Aç kö retim Fakültesi Dekanl klar - na teflekkür borçluyum. Ayr ca çal flman n ortaya ç kmas nda büyük emekleri olan ve bu çal flmay birlikte yürütmekten büyük mutluluk duydu um de erli meslektafllar m Doç.Dr. Deniz KA NICIO LU ve Doç.Dr. Aziz ÇEL K e sonsuz teflekkürlerimi sunar m. Bunun yan s ra kitap yaz m sürecinde ekibin koordinatörlü ünü üstlenen Doç.Dr. Müjgan BOZKAYA n n flahs nda çal flmada eme i geçen tüm ekip elemanlar na da teflekkür ederim. Kitab n tüm ö rencilere yararl olmas n dilerim. Editör Doç.Dr. Banu UÇKAN

8 1SEND KACILIK Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Sendika kavram n aç klayabilecek ve sendikan n di er örgütlerden ayr lan özelliklerini yorumlayabilecek, Sendikalar n ortaya ç k fl n aç klayabilecek, Sendikalar n özelliklerini ve ifllevlerini s ralayabilecek, Sendika hakk ve sendika güvenli i kavramlar n tan mlayabilecek, deolojilerine göre sendika tiplerini aç klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks n z. Anahtar Kavramlar Sendika Koalisyon Kategorik Sendika Çoklu u Sendika Tekli i Kapal flyeri Koflulu Sendika Üyeli ini Muhafaza Etme Koflulu Kaynakta Kesme Yöntemi Sendika Özgürlü ü Sendika Güvenli i deolojik Sendika Çoklu u Sar Sendika Sendikal flyeri Koflulu Dayan flma Aidatl flyeri Koflulu Pragmatik (Faydac ) Sendikac l k Reformist (Evrimci) Sendikac l k Marksist (Devrimci) Sendikac l k çindekiler Sendikac l k Sendikac l n Kavramsal Çerçevesi SEND KA KAVRAMI SEND KALARIN ORTAYA ÇIKIfiI SEND KALARIN ÖZELL KLER SEND KALARIN filevler SEND KA HAKKI VE SEND KA GÜVENL DEOLOJ LER NE GÖRE SEND KA T PLER

9 Sendikac l n Kavramsal Çerçevesi SEND KA KAVRAMI Bugünkü anlam n 1839 y l nda kazanan sendika kavram ilk defa ngiltere de bir flehir veya bölgede iflçilerin genel ç karlar n korumak için kalfalar aras nda kurulup gelifltirilen dostluk örgütlerinin ortak eylemlerini anlatmak için kullan lm flt r. Sendika kavram ngiltere, ABD, Almanya gibi baz ülkelerde yaln zca iflçi örgütlerini ifade etmekte, iflveren örgütleri içinse farkl bir terim kullan lmaktad r. Ancak Fransa ve Türkiye gibi baz ülkelerde de sendika kavram yla hem iflçi hem de iflveren örgütleri anlat lmaktad r. Bununla birlikte bu kitapta yaln zca iflçi sendikalar ele al naca için iflçi sendikas yerine k saca sendika denilecektir. Sanayi Devrimi öncesinde zanaat hayat ile birlikte üretim ve çal flma iliflkilerini düzenleyen usta, kalfa ve ç raklar n bir arada bulunduklar, ç kar farkl l klar yerine ç kar birli ine dayanan bir yap ya sahip olan, çal flanlar n üretimin her aflamas nda yer ald loncalardan farkl bir örgütlenmeyi ifade eden sendikalar, de iflik flekillerde tan mlamak mümkündür (Tokol, 2001, ss.16-17). flveren sendikalar Endüstri liflkileri kitab n z n Yönetim ve flveren Sendikalar ad n tafl yan 4. Ünitesinde ayr nt l olarak ele al nacakt r. Lonca (Korporasyon): talyanca da hücre ve oda anlam na gelen loggia kelimesinden türeyen ve Sanayi Devrimi nden önce bir meslek örgütlenmesi olarak ayn bölgede yaflayan ve belirli bir mesle e mensup ç rak, kalfa ve ustalar n üye olmak zorunda olduklar meslek organizasyonlar d r. Sidney ve Beatrice Webb ler Sendikac l k Tarihi adl eserinde sendikay, istihdam koflullar n korumak veya gelifltirmek amac yla iflçilerin kurduklar sürekli bir birlik olarak tan mlam flt r (Martin, 1989, s.8). Bir baflka tan ma göre ise sendika, iflçilerin aç k veya gizli birtak m ihtiyaçlar na cevap vermek, duruma ve ortama göre iflçilerin ç karlar n n temsilcisi olmak ve ç karlar n korumak, toplu pazarl k ve toplu ifl sözleflmeleri vas tas yla iflçilerin çal flma hayat ndaki durumlar n de ifltirmek için kurulan örgütlerdir (Biçer, 1996, s.279). Ancak çok genel bir tan mlama ile sendika, iflçi s n f n n ekonomik ve toplumsal alanlardaki hak ve ç karlar n savunan, yaflam ve çal flma koflullar n gelifltirmeyi amaçlayan mesleki örgüt tür (Güven, 1995, s.90). Sendikalar n di er örgütlerden ayr lan üç önemli noktas vard r: Üyelerinin özelli i (yap s ), amaçlar ve bu amaçlar gerçeklefltirmek için kulland klar araçlar. Bu nedenle sendikay flu flekilde tan mlamak mümkündür: Sendika, üyelerini iflçilerin oluflturdu u, hem iflyerinde hem de toplumda üyelerinin ç karlar n örgütle- meyi ve temsil etmeyi amaçlayan, çal flma iliflkilerini iflverenle do rudan yapt klar toplu pazarl k yolu ile düzenlemeye çal flan örgüttür (Salamon, 1998, s.85). Bu noktada sendikalar flah s toplulu u özelli i tafl yan di er örgütlerle s kl kla kar flt - Sendika: flçi s n f n n ekonomik ve toplumsal alanlardaki hak ve AMAÇLARIMIZ ç karlar n savunan, AMAÇLARIMIZ yaflam ve çal flma koflullar n gelifltirmeyi amaçlayan mesleki örgüttür. Sendikalar, iflçilerin iflverenler karfl s nda her zaman daha güçsüz bir konumda bulunmas gerçe inin ortaya ç kard birer savunma örgütüdür.

10 4 Sendikac l k Kapsad klar sosyal grubun geniflli i ve bu grubun ekonomik aç dan zay fl iflçi sendikalar n ön plana ç karmakta; bu nedenle sendika denildi i zaman genellikle iflçi örgütü akla gelmektedir. fiekil 1.1 Sendikalar n Dayana n Oluflturan Üç Temel Hak r labilmektedir. Sendikalar genellikle dernekler, ticari flirketler, kooperatifler ve mesleki birliklerle kar flt r lmaktad r. Ancak bu örgütlerle sendikalar aras nda önemli farkl l klar bulunmaktad r. Sendikalarla di er örgütler aras ndaki farkl l klar flu flekilde aç klamak mümkündür (Aktay, Ar c ve Senyen/Kaplan, 2011, ss ): Sendikalar ve dernekler. fiah s toplulu u niteli inde ve tüzel kiflili e haiz kurulufllar olan dernekler, flekil ve iflleyifl bak m ndan sendikalara çok benzemektedir. Ancak bu iki örgüt aras ndaki en önemli farkl l k amaç unsurudur. Dernekler, kanuna ve ahlaka ayk r olmamak ve kâr amac gütmemek kayd yla herhangi bir amaçla kurulabilmektedir. Oysa sendikalar n temel amac, çal flanlar n ekonomik ve sosyal yönden hak ve ç kar n korumak ve gelifltirmektir. Sendikalar bu amaçlar n gerçeklefltirmek için iki önemli araca da sahip bulunmaktad r: Toplu pazarl k ve grev. Sendikalar toplu pazarl k vas tas yla kural koyma hakk ve ayr cal na sahiptir. Ayr ca uyuflmazl k ç kmas durumunda kendi taleplerini iflverene kabul ettirebilmek için baflka hiçbir örgütün sahip olmad grev arac na da sahip bulunmaktad r. Sendikalar ve ticari flirketler. Ticari flirketler kâr elde etmek ve ticari kazanç sa lamak amac yla kurulmaktad r. Hâlbuki sendikalar n böyle bir ticari amac bulunmamaktad r. Bunun yan s ra flirket orta olmak için en önemli nitelik, ortakl n gerektirdi i mali katk y ve taahhütleri karfl layabilmektir. Ancak iflçi sendikas üyesi veya kurucusu olabilmek için iflçi olmak flartt r. Bu nedenle herkesin bir ticari flirket kurma hakk varken, iflçi sendikas yaln zca iflçiler taraf ndan kurulan bir örgüttür. Sendikalar ve kooperatifler. Sendikalarla kooperatifler aras ndaki en önemli ortak nokta, her iki örgütün de kendi kendine yard m örgütü olmas d r. Ancak kooperatifler k t kaynaklarla maksimum ekonomik fayda sa layabilme amac tafl yan bir ekonomik yard mlaflma ve dayan flma hareketi iken, sendikalar üyelerinin birlikten kaynaklanan ve birlikte hareket etme iradesinden güç alan mücadelesini organize etme hareketidir. Sendikalar ve mesleki birlikler. Meslek odalar kamu kurumu niteli inde meslek kurulufllar d r. Yaln zca belirli bir mesle e mensup olanlar n üye olabildi i meslek odalar, meslek mensuplar n n ortak ç karlar n koruma amac yla faaliyet göstermektedir. Bunun için mesleki ilkeler, çal flma standartlar ve mesleki formasyonun esaslar n n tespiti veya tespit edilmifl olan ilkelerin yaflat lmas n sa lamaya çal flmaktad r. Meslek birliklerinin bir di er amac da meslek mensuplar aras ndaki çat flmalar önlemek veya en aza indirmektir. Ancak sendikalar n üyelerin aras ndaki iliflkileri düzenlemek ve meslek esaslar n belirlemek gibi herhangi bir temel ifllevi bulunmamaktad r. Örgütlenme Hakk flçi sendikalar n n dayana n, birbirini tamamlayan üç temel hak oluflturmaktad r. Toplu Pazarl k ve Toplu fl Sözleflmesi Hakk Grev Hakk

11 1. Ünite - Sendikac l n Kavramsal Çerçevesi Sendikalar üç temel haktan oluflan bir sacaya n n üzerine SIRA oturmaktad r. S ZDE Bunlar; örgütlenme hakk, toplu pazarl k hakk ve grev hakk d r. Sendikalar n ifllevlerini gerçek anlamda yerine getirebilmeleri için bu üç temel hakk n bir arada bulunmas gerekir. Bir baflka ifadeyle bu sacaya n oluflturan haklardan birisinin yoklu u bile sendikalar n tam olarak etkinlik gösterebilmelerine engel oluflturmaktad r. Toplu pazarl k ve grev konular Endüstri liflkileri kitab n z n Toplu Pazarl k ad n tafl - yan 6. Ünitesinde ve Toplu fl Uyuflmazl klar ve Çözüm Yöntemleri ad n tafl yan 7. Ünitesinde ayr nt l olarak ele al nacakt r. 5 Türkiye de faaliyet gösteren sendika, dernek, kooperatif ve mesleki SIRA birliklere S ZDE örnekler veriniz. AMAÇLARIMIZ 1 AMAÇLARIMIZ SEND KALARIN ORTAYA ÇIKIfiI 20. yy n ikinci yar s ndan itibaren sosyal aç dan en önemli bask gruplar ndan Üyelerinin ekonomik ve birini oluflturan, toplu pazarl k, toplu ifl sözleflmesi ve grevler sosyal durumunu vas tas yla istihdam, kâr gelirleri, iflçi devri, enflasyon vb. gibi bafll ca ekonomik de iflkenleri çe- kendisine amaç edinmifl devaml olarak iyilefltirmeyi mesleksel kurulufllar olarak flitli flekillerde etkileyen ve genifl bir çal flan kesiminin büyük bir oy potansiyeline sahip olan sendikalar, ayn zamanda endüstri iliflkileri sisteminin en önemli önemli bask gruplar ndan sendikalar, günümüzün en biridir. aktörüdür. Sendikalar II. Dünya Savafl n n sonundan itibaren etkinlik ve güç kazanmaya bafllam flsa da sendikalar n ilk ortaya ç k fllar ve iflçileri temsil etme gü- cüne sahip bir sosyal taraf olma mücadelesi vermeye bafllamalar 19. yy n son yar s na kadar uzanmaktad r. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Sendikalar Sanayi Devrimi nin ve sanayileflmenin yaratt sorunlar karfl s nda oluflan iflçi hareketinin en önemli kanad n oluflturmufltur. Sanayi Devrimi yle birlikte liberal ekonomi anlay fl içinde çal flma hayat ve çal flma koflullar, özellik- le iflçi sa l ve ifl güvenli i ile geçim düzeyi aç s ndan son derece kötü ve sa l ks z bir yap y ortaya ç karm flt r. Bu nedenle bu dönemde ifl kazalar ve meslek hastal klar say lar h zla artarken; kad n, çocuk ve genç iflgücü say s da h z- la art fl göstermifl ve yetiflkin erkek iflgücü yönünden daha önce rastlan lmayan iflsizlik sorunu bafl göstermeye bafllam flt r. Bunun yan s ra iflçilerin yoksullu una ra men iflverenin afl r sermaye birikimi büyük bir ekonomik dengesizli e neden olmufltur. Loncalarda üretim süreçlerini denetleyen, malzeme ve emekleri- nin karfl l olarak ürettiklerine sahip olan çal flanlar ba ms z üretici durumundan, tüm hayatlar boyunca yaln zca ücret karfl l çal flan ve ne üretim araçlar - na ne de ürettikleri mala sahip olan kifliler durumuna gelmifllerdir (Koray, 1992, s.82). Böylece bir tarafta say lar h zla ço alan ama ekonomik güçleri olmayan bir iflçi s n f ; di er tarafta say ca az ama ekonomik güçleri olan bir sermaye s n - f oluflmaya bafllam flt r. Say lar h zla ço alan ve büyüyen fabrikalarda çal flan ve tek geçim kayna ücret olan iflçiler aras nda, çal flma hayat n n bu a r ve olumsuz koflullar n paylaflmaktan kaynaklanan meslek bilinci k sa sürede güçlenmifl ve s k bir dayan flmaya dönüflmüfltür.

12 6 Sendikac l k Resim 1.1 Sanayi Devrimi Sonras Çal flan Çocuklar Sanayi Devrimi sonras çal flma koflullar n anlatan birçok çal flma bulunmaktad r. Bu çal flmalardan birisinde ngiltere de çal flan çocuk iflçilerin durumu flu flekilde tasvir edilmektedir: Birçok y llar, mensucat sanayinde çal flt r lmakta olan çocuklar n çal flma koflullar ac nacak bir durumda kalm flt r de çocuklar aras nda bitkinlik ve sakatl kla sonuçlanan ve insan isyana götüren afl r çal flt rma durumunun varl ortada idi. Çocuklar çal flt r lmaya, yedi, sekiz, dokuz yafllar nda bafllamakta ve günlük çal flmalar yaln z yemeklerdeki k sa aralarla kesilerek 15 ve 16 SIRA saat S ZDE sürmekte idi. (Talas, 1990, s.266). Kaynak: (eriflim tarihi: ) Sanayi Devrimi nden sonraki çal flma koflullar, Sosyal Politika kitab n z n Dünyada Çal flma liflkileri: Sanayi Devriminden 1945 e Kadar adl 2. Ünitesinde ayr nt l olarak ele al nm flt r. lk dayan flma örnekleri ve tepkiler, özellikle nitelikli iflgücünü oluflturan, Sanayi Sendikalar, ücretlilik Devrimi öncesinde bir zanaaat veya mesle i bulunan iflgücü aras nda oluflmufl; belirli meslek ve zanaat sahipleri, birbirleriyle rekabet etmek yerine birlikte hareket et- düzeninin do ufluyla birlikte AMAÇLARIMIZ ortaya SIRA ç km flt r. S ZDE meye bafllam flt r. AMAÇLARIMIZ Bu iflgücü önceden planlanmayan, örgütsüz, belirli bir amaç için kendili inden bir araya gelerek toplu olarak baflkald r larda bulunmaya bafllam flt r. K T A P Ancak koalisyon K T Aad P verilen bu hareketler, önceden planlanmad klar için, olas sonuçlar n öngörebilmek de güç olmufl; bu nedenle iflçilerin bu ortak ve toplu tepkileri ço u zaman ludizm gibi çeflitli fliddet eylemlerine dönüflmüfltür li y llarda Ludizm: Sanayi Devrimi ile birlikte makinelerin h zla ngiltere deki fabrika yakma ve makine k rma eylemleri, 1830 y l ndaki Paris ayaklanmas, 1831 ve 1834 y llar nda Fransa n n Lyon kentinde yaflanan ipek dokumac - iflçilerin yerine ikame edilmesi üzerine iflçilerin gerçeklefltirdi i makineleri lar isyan, 1844 y l nda Almanya da Slezya eyaletinde yaflanan keten dokumac lar n k rma eylemidir. ayaklanmalar bu fliddet eylemlerine ve hatta kanl çat flmalara verilecek örneklerden yaln zca SIRA birkaç d r S ZDE (Altan, 2004, s.49). flçilerin bu elveriflsiz çal flma koflullar na önceleri bir tepki olarak bafllatt klar birlikte hareket etme olgusu, daha sonra örgütlenmifl iflçi hareketine dönüflmüfltür (Koray, 1992, s.82). K sacas sendikalar, emek AMAÇLARIMIZ ile sermayenin ayr larak eme in özgürleflmesi ve eme iyle geçinen ba ml çal flanlar n say s n n artmas yla birlikte ortaya ç km flt r (Ifl kl, 2003, AMAÇLARIMIZ s.17). Sanayi Devrimi K ile T Abirlikte P ortaya ç kan çal flma koflullar n anlatan birçok roman bulunmaktad r. Charles Dickens n 1853 y l nda yazd ki fiehrin Hikayesi, Emile Zola n n 1885 y l nda yazd Germinal ve Maksim Gorki nin 1916 y l nda yazd Ekme imi Kazan rken buna örnek verilecek romanlardan yaln zca birkaç d r. Dickens, ki fiehrin Hikayesi nde Sanayi Devrimi sonras dönemi flöyle tasvir etmektedir: Ça lar n hem en iyisi ve hem de en kötüsüydü ayn zamanda bilgelik, ç lg nl k ça yd. nanç ve inançs zl k ça- yd ; ayd nl n ve karanl n mevsimi, umudun bahar ve umutsuzlu un k fl yd, hemen bütün herfley vard önümüzde, hem de hiçbir fley yoktu, gökyüzüne do ru yol al rken karfl t yönde de ilerliyorduk. Sözün k sas o ça, flu bizim ça m zdan öylesine uzakt ki, önde gelen baz otoriteler o ça ister iyi, kötü anlamda nitelemek için hemen daima en afl - r ve en abart l terimler kullan r olmufllard r.

13 1. Ünite - Sendikac l n Kavramsal Çerçevesi 7 Sendikac l k hareketi, ücretlilik düzeninin temelinde yatan Sanayi Devrimi nin ve kapitalizmin ilk olarak varl k kazand ngiltere de ortaya ç km flt r. lk iflçi örgütü 1792 y l nda kurulan Londra Yaz flma Derne i ad n tafl yan dernektir. Ancak derne in yay lma e ilimi göstermesi üzerine dernek 1799 y l nda kapat lm fl ve 1800 y l nda ç kart lan Birleflme Kanunu ile her türlü örgütlenme yasaklanm flt r. Bu dönemde örgütlenmenin suç olarak kabul edilmesinde devletin ekonomik ve sosyal hayata müdahalesini reddeden klasik liberal görüflün rolü büyük olmufltur (Ifl kl, 2003, ss.19-22). Ancak örgütlenmenin önündeki yasaklara ra men, özellikle vas fl iflçiler aras ndaki örgütlenmeler devam etmifl ve bunun üzerine 1824 y l nda ngiltere de sendikalar n yasal örgütler olarak kurulmalar na imkân tan yan kanun ç kar lm flt r. flçi sendikalar ABD de 1842, Almanya da 1869 ve Fransa da ise 1884 y llar nda yasal olarak tan nm flt r. K sacas sendikalar örgütlenmeden önce bir hareket olarak ortaya ç km fl; çal flma koflullar na bir tepki olarak iflçiler aras nda bafllayan bu hareket, toplumdaki siyasal oluflumlarla birleflerek Bat Avrupa toplumlar n n siyasal ve toplumsal örgütlenmesinde büyük rol oynam flt r. Önceleri kendili- inden ve geçici nitelik gösteren birleflmeler, zamanla kararl ve sürekli örgütlenmelere dönüflmüfltür. flçi hareketi, iflçi s n f n n bir hareketi olma bilinciyle siyasal ve ekonomik yap da güçlü ve sürekli örgütler oluflturmufl ve toplumlar n kendi ç - karlar do rultusunda etkileyecek bir güce ulaflm flt r. Önce siyasal demokrasi konusundaki taleplerini gerçeklefltirmeye çal flan iflçi hareketi, daha sonra sosyal hak ve özgürlükler konusunda bir dönüflümün sa lanmas nda etkili bir rol oynam flt r. Sendikalar günümüzde de hareket olma özelliklerini korumak zorundad r. Aksi hâlde sendikalar, belirli ifllevler gören ve kendisini örgütsel s n rlar içinde hareketsizli e iten bürokratik mekanizmalar olarak kal r (Koray,1992, s.84). Sendikac l k yaln zca bir örgütlenme olay de il, bir hareket yaratma olay d r. Sanayi Devrimi nin ngiltere de bafllamas n n nedenleri nelerdir? Günümüzde sendikalar, üye say lar n n çoklu u ve büyük rakamlara varan malvarl klar yla, toplu pazarl k ve grev yetkileriyle ekonomik, sosyal ve siyasal düzeni etkileyen güçler olarak toplum hayat na a rl klar n koymakta ve güçleri oran nda etkili olmaktad r. Sosyal devletin en önemli özelliklerinden SIRA biri, S ZDEç kar örgütlerinin kamu yönetimine kat lmalar ve kamusal ifllevlerini yerine getirmeleridir. Bir ç kar örgütü olarak sendikalar, iflçilerin ç karlar n korumak ve gelifltirmek için hem iflverenlerle toplu pazarl k yaparak çal flma bar fl n n ve toplum düzeninin bozulmas n önlemekte hem de baz kamu kurulufllar ndaki kurullara demokratik ilkelere uygun bir biçimde iflçileri temsilen kat larak, ekonomik, SIRA sosyal S ZDEve hatta siyasal düzende denge ve uyumu sa lamaktad r (Çelik, 2003, s.322). 2 SIRA S ZDE Sendikalar n geliflim süreci kitab n z n 3. ünitesinde ayr nt l olarak AMAÇLARIMIZ ele al nacakt r. AMAÇLARIMIZ Loncalarla sendikalar aras ndaki bafll ca farkl l klar nelerdir? SEND KALARIN ÖZELL KLER Sendikalar aras nda yap ve anlay fl farkl l klar n n bulunmas na AMAÇLARIMIZ ra men, sendikalar n evrensel temelde baz ortak özellikleri vard r. Bu özellikleri flu flekilde AMAÇLARIMIZ s ralamak mümkündür: Sendikalar mücadele örgütleridir. Sendikalar iflçilerin ortak K Tç karlar n A P korumak ve gelifltirmek, ortak sorunlar na çözüm üretmek ve ortak amaçlar na ulaflabilmek için mücadele vermektedir. Bir baflka ifadeyle sendikalar, üyelerinin kendi iradeleri ile belirledikleri hedefler için mücadele etme özelli i- ni tafl maktad r ve bu özellik kayboldu unda, iflçilerin SIRA bir örgüt S ZDE olarak bir 3 AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

14 8 Sendikac l k araya gelme amac da ortadan kalkmaktad r. Ancak sendikalar n mücadele özelli i sürekli eylem olarak alg lanmamal d r. Sendikalar, amaç ve hedeflerini gerçekçi olarak belirledikleri, mücadele kararl l klar n ve bu amaçla güçlerini ortaya koyduklar, toplumda mücadelelerini meflrulaflt rd klar ve iflçiler aras nda dayan flma sa lad klar sürece, eylemlere baflvurmadan da kazan mlar elde edebilmektedir (Petrol- fl, 1993, ss.25-26). Sendikalar meslek örgütleridir. Sendikalar, iflçilerin ekonomik ve sosyal koflullar n düzeltmek amac yla oluflturduklar bir kendi kendine yard m mekanizmas d r. Sendikalar n en önemli amac, üyelerinin ekonomik ve sosyal ç - karlar n iflveren karfl s nda korumak oldu u için, sendikalar birer mesleki örgüttür (Koray, 2000, s.72). Sendikalar s n f örgütleridir. Sendikalar n üyeleri iflçi s n f d r ve politikalar bu s n fsal temele dayan r. Bir baflka ifadeyle üyelerinin mesleki ç karlar n korumak sendikalara mesleki örgüt niteli ini vermekle birlikte, iflçi s n f ad na örgütlenmeleri ve iflçi s n f ad na yeni haklar ve güvenceler elde etmek için çaba göstermeleri sendikalara s n fsal bir nitelik de kazand rmaktad r (Koray, 2000, s.72). Sendikalar demokratik örgütlerdir. Sendikalar n sahip olmas gereken bir özellik de örgüt yap lar, iflleyifli ve çal flmalar nda yer alan temsil edilme, karar alma ve uygulama süreçlerinde; sendikal demokrasi ilkelerini oluflturan ço ulculuk, kat l mc l k ve aç kl k ilkelerinin geçerli olmas d r (Petrol- fl, 1993, s.28). Sendikalar demokratik yap lar ve iflçi kat l m n n en ileri ölçülerini sergiledikleri için, birer demokrasi okulunu oluflturmaktad r (Güven, 1995, s.91). Bu nedenle sendikalar, toplumda demokrasi kültürünün yerleflmesinde ve geliflmesinde önemli bir rol oynamaktad r. Sendikac l k ile demokrasi aras ndaki iliflki ve sendika içi demokrasi kitab n z n 6. ünitesinde ayr nt l bir flekilde ele al nacakt r. Sendikalar kitle örgütleridir. flçiler, her yönüyle homojen özelliklere sahip AMAÇLARIMIZ olduklar için de il; ortak ç karlar n sa lamak için sendikalar n çat s alt nda bir araya gelmektedir. Aralar nda dil, din, rk, renk, cinsiyet ve siyasi görüfl farkl l klar n n olmas na ra men, iflçilerin bir araya gelmeleri sendikala- AMAÇLARIMIZ r n kitle örgütü olma özelli inin bir sonucudur (Petrol- fl, 1993, s.27). Sendikalar, K T A çal flma P hayat nda ve ekonomik iliflkilerde bar fl ve istikrar sa layan örgütlerdir. Sendikalar, özellikle toplu pazarl klar ve toplu ifl sözleflmeleri vas tas yla amaçlar na ulaflmaya çal flmaktad r. Toplu pazarl klar sonucu ba tlanan toplu ifl sözleflmeleri yürürlükte kald sürece, toplu pazarl k düzeyine ba l olarak toplu ifl sözleflmesinin imzaland iflyerinde, iflletmede, iflkolunda veya ulusal düzeyde iflçi ve iflveren taraf aras nda ç kabilecek muhtemel ç kar uyuflmazl klar n n önüne geçilerek çal flma bar fl ve ekonomik istikrar sa lanmaktad r. Sendikalar, adil ve hakça bir gelir da l m n sa layan örgütlerdir. flçilerin sosyal ve ekonomik ç karlar n koruyup gelifltiren örgütler olarak sendikalar yayg nlaflarak güç kazand kça büyük bir k sm n iflçilerin oluflturdu u ücretlilerin milli gelirden ald klar pay artmakta ve gelir da l m iflçilerin lehine de iflim göstermektedir. Bir baflka ifadeyle sendikalar, özellikle toplu ifl sözleflmeleri vas tas yla üretimden elde edilen gelirin adil bir flekilde paylafl lmas nda önemli bir rol oynamaktad r.

15 1. Ünite - Sendikac l n Kavramsal Çerçevesi SEND KALARIN filevler Sendikalar n ifllevlerini alt bafll k alt nda toplamak mümkündür (Salamon, 1998, ss ): Güç: Sendikalar, iflçiler aç s ndan gücün en önemli arac d r. Çünkü kendilerini temsil eden bir örgüt olmadan iflçilerin bireysel olarak gücü, iflveren taraf karfl s nda son derece azd r. Bireysel olarak iflçi, özellikle niteliksiz bir iflçi, ekonomideki iflgücü havuzunda yer alan yaln zca bir üyedir ve iflveren taraf ndan gerekti inde baflka iflçilerle kolayl kla ikame edilebilmektedir. Hâlbuki iflçinin iflvereni, bir baflka iflverenle bu kadar kolay ikame edebilmesi mümkün de ildir. Bir baflka ifadeyle iflçi, iflten ç kt nda veya ç kar ld nda yeni bir ifl bulmas, özellikle iflsizlik oran n n yüksek oldu u bir ekonomide, son derece güçtür. Ancak iflçiler bir sendikan n çat s alt nda birlikte hareket ettikleri zaman, iflverenler onlar kollektif ve bölünmez bir bütün olarak gördükleri için güçleri de artmaktad r. flçilerin iyi çal flma koflullar, yüksek ücret düzeyleri ve ifl güvencesi gibi bireysel ç karlar n n gerçekleflmesi ve iflverenin karfl s ndaki konumlar n n güçlenmesi, sendikalar n üyelerinin dayan flmas ndan ald klar güçlerine ba l d r. Bu nedenle güç, sendikan n di er ifllevlerinin baflar s n da belirlemektedir. Üyelerinin kollektif tepkileri uyumlaflt r labildi i ve kontrol edilebildi i ölçüde sendikan n gücü artmaktad r. Efl deyiflle sendikan n gücü, üyelerin bireysel özgürlüklerinden tavizler vermeye, kollektif karar alma ve hareket etme gereklili ini kabul etmeye haz r olmalar na ba l d r. Dolay s yla sendikalar n iki temel güç kayna bulunmaktad r. Bunlardan ilki, üyelerin sahip oldu u kaynaklard r. Ancak ayn zamanda sendikalar n üyelerinin bu kaynaklar n birlefltirme ve etkin bir flekilde harekete geçirme kabiliyetine de sahip olmas gerekmektedir (Y ld r m, 1997, s.248). Üyelerinin üzerinde yer alan sendikan n gücü, yine onlar için kullan lmaktad r. Sendikalar sahip olduklar gücü, iflçi hareketi içinde üye say lar n koruyabilmek ve artt rabilmek amac yla rakip sendikalara karfl kullan rlarken; özellikle endüstri iliflkileri alan ile ilgili yasal düzenlemelerin ç kar lmas s ras nda hükümete ve yasama organ na karfl kullanmakta ve toplu pazarl k sürecinde de iflverene karfl kullanmaktad r. Ekonomik Düzenleme: Sendikalar n benimsedikleri ideolojiler ne olursa olsun, amaçlar n n bafl nda üyelerinin ekonomik ç karlar n korumak gelmektedir. Sendikalar ya dar kapsaml olarak üyeleri ad na ya da daha genifl kapsaml olarak iflçi s - n f ad na iflyerindeki üretimden veya ulusal üretimden, çal flanlar n daha hakça ve adil bir pay almalar n istemektedir. Bu amaçlar n ise, özellikle toplu pazarl k ve siyasi lobi faaliyetleri ile gerçeklefltirmeye çal flmaktad r (Koray, 2000, s.74). flçilerin büyük bir k sm sendikaya ücretlerini ve di er maddi çal flma koflullar n iyilefltirebilmek için üye olmaktad r. Çünkü üyeler, sendika taraf ndan yap lan toplu pazarl k sonuçlar ndan do rudan etkilenmektedir. Ancak toplu pazarl k sonuçlar bireysel olarak iflçilerin ücret seviyelerini ve çal flma koflullar n etkilerken, ayn zamanda ülkenin ekonomik sistemini de do rudan veya dolayl bir flekilde etkilemektedir. Sendikalar n ekonomik sisteme etkisi konusunda iki farkl görüfl ortaya ç kmaktad r. Bir görüfle göre sendikalar, ücret seviyelerini yükselttikleri için üretim maliyetlerini artt rmakta ve kâr, yat r m ve rekabet seviyelerini düflürerek enflasyon ve iflsizlik sorununun ortaya ç kmas na neden olmaktad r. Di er bir görüfle göre ise sendikalar, iflçilerin al m gücünü artt rd klar için toplam talebin canlanmas nda ve talep yetersizli inden kaynaklanan ekonomik durgunlu un önlenmesinde önemli bir rol oynamaktad r. Güç, sendikan n gizli bir ifllevidir. Çünkü sendikalar, ancak di er ifllevlerini kullan rken gücü ortaya ç kmaktad r. 9

16 10 Sendikac l k fiekil 1.2 Sendikalar n n fllevleri Sendikalar n bafll ca alt ifllevi vard r. Bunlar: Güç, ekonomik düzenleme, ifl düzenlemesi, sosyal de iflim, üyelik hizmetleri ve kiflisel tatmindir. Ancak sendikan n en önemli ve di er ifllevlerinin baflar s n da belirleyen ifllevi güçtür. Sendika flçi Güç Ekonomik Düzenleme fl Düzenlemesi Sosyal De iflim Üyelik Hizmetleri Kiflisel Tatmin fl Düzenlemesi: Sendikalar, temsilcileri olduklar iflçilerin çal flma koflullar n n belirlenmesinde iflverenin tek tarafl düzenleme yetkisinin kendileriyle paylafl lmas n istemektedir (Koray, 2000, s.73). Sendikalar özellikle toplu pazarl klar vas tas yla iflverenle birlikte kural yapma mekanizmas n iflleterek hem üyelerini zorlay c ve tek tarafl yönetim eylemlerine karfl korumakta hem de üyelerinin çal flt klar iflletmelerde karar alma süreçlerinde yer almalar n sa lamaktad r. fl düzenlemesi iflleviyle sendikalar, üyelerinin istihdam iliflkilerindeki konumlar n korur ve güçlendirirken, iflverenlerin özellikle çal flma koflullar n n belirlenmesi konusundaki otorite ve gücünü s n rland rmaktad r. fiöyle ki toplu ifl sözleflmesinin imzaland bir iflyerinde toplu ifl sözleflmesine taraf sendikaya üye olan iflçilerin çal flma koflullar yaln zca iflveren taraf ndan belirlenmemekte; toplu pazarl k masas nda iflveren, iflçilerin temsilcisi olan sendika ile birlikte çal flma koflullar n belirlemektedir. Sosyal De iflim: Sendikalar, üyelerinin taleplerinin ve siyasi ideolojilerinin bir temsilcisi olarak toplumu, üyelerinin beklentileri ve görüflleri do rultusunda de ifltirmeye çal fl r. Sendikalar sosyal de iflim ifllevini gerçeklefltirirken, asl nda siyasi bir rol üstlenmektedir. Bir baflka deyiflle sendikalar siyasi partileri veya hükümeti etkileyerek, üyelerinin talepleri ve beklentileri do rultusunda sosyal de iflimi sa lamaya çal fl rlar. Örne in Fransa, talya ve Belçika da siyasi platformdaki parçalanm fll a paralel bir flekilde, sendikalar da dinî ve siyasi görüfl farkl l klar na göre bölünmüfl bir yap sergilemekte ve siyasi partilerin endüstriyel bir kanad olarak kabul edilmektedir. Bu ülkelerde sendikalar, kendi ideolojilerine yak n olan siyasi partileri destekleyerek ve onlarla organik iliflki içine girerek toplumu de ifltirmeye çal flmaktad r. Parçalanm fl bir sendikal yap n n ve sendikalarla siyasi partiler aras nda do rudan bir iliflkinin olmad Almanya da ve sveç te ise sendikalar, iflverenler ve hükümetle birlikte sosyal ortakl k kavram na uygun bir flekilde, ekonomik ve sosyal sorunlar n çözümü için oluflturulan üçlü platformlarda karar alma sürecine kat larak sosyal de iflimi sa lamaya çal flmaktad r.

17 1. Ünite - Sendikac l n Kavramsal Çerçevesi Üyelik Hizmetleri: Sosyal refah devleti kavram geliflmeden önce sendikalar n, üyelerine karfl l kl l k esas na dayanan çeflitli yard mlarda bulunmalar, en önemli ifllevlerinden birini oluflturmaktad r. Bu yard mlar, yaln zca greve kat lan üyelerin ücret kay plar n karfl lamaya yönelik yard mlardan oluflmamaktad r. Sendikalar ayn zamanda üyelerine iflsizlik, hastal k, sakatl k ve ölüm hallerinde de yard m sa lamaktad r. Sendikalar n sa lad bu yard mlar n karfl l kl yard mlar fleklinde adland r lmas n n nedeni, yard mlar n üye aidatlar ndan finanse edilmesidir. Bir baflka deyiflle kendi kendine yard m kuruluflu olan sendikalara ödenen aidatlar, greve kat lan, iflsiz kalan, sakatlanan veya hastalanan üyelerin ücret kay plar n karfl - lamak için kullan lmaktad r. Sa lanan bu yard mlar, üyelerin iflverene olan ba ml l klar n azaltarak sendikalar n kollektif gücünü artt rmaktad r li ve 1960 l y llarda sosyal refah devleti anlay fl n n geliflmesiyle birlikte sendikalar n bu geleneksel ifllevi önemini kaybetmeye bafllam flsa da özellikle 1980 li y llardan itibaren ifl piyasas nda yaflanan h zl de iflime paralel olarak sendikalar üye hizmetlerinde de de iflime yönelmeye bafllam flt r. Günümüzde sendikalar mevcut üyelerini koruyabilmek ve yeni üyeler kazanabilmek amac yla geleneksel hizmetlerin yan s ra modern ve iflçilerin bireysel birtak m beklentilerine yönelik yeni hizmetler de sunmaya bafllam flt r. Bu hizmetler aras nda düflük faizli krediler, ucuz sigorta hizmetleri, düflük faizli kredi kartlar, seyahat indirimleri, tasarruf planlar, ücretsiz veya düflük bir ücret karfl l verilen hukuksal dan flmanl k gibi iflçilerin tüketici ç karlar na yönelik hizmetler yer almaktad r (Uçkan, 2002, ss.25-26). Sendikalar n üyelerini koruyabilmek ve yeni üye kazanabilmek için uygulad politikalar, Endüstri liflkileri kitab n z n flçi S n f ve flçi Sendikalar ad n tafl yan 3. ünitesinde ayr nt l olarak ele al nacakt r. 11 Kiflisel Tatmin: Üyeler, sendika yönetiminde veya toplu pazarl k sisteminin içinde yer alarak, karar alma süreçlerinde söz sahibi olmakta AMAÇLARIMIZ ve böylelikle kiflisel tatmin düzeylerini artt rmaktad r. flçilerin, bir üye, sendika temsilcisi veya AMAÇLARIMIZ flube baflkan olarak sendika yönetiminin hangi kademesinde yer al rsa als n, aktif olarak görevlerini yerine getirdikleri sürece sendikaya olan aidiyet K ba lar T A P kuvvetlenmektedir. Dolay s yla üyeler sendikan n sahip oldu u gücü kullanmada inisiyatif sahibi olduklar için, kiflisel tatmin düzeyleri de artmaktad r. Ayr ca toplu pazarl k sistemiyle birlikte çal flma koflullar n n belirlenmesi sürecine iflçilerin kat l m n n sa lanmas da iflçilerin kiflisel tatminlerini artt rmaktad r. Maslow ( htiyaçlar Hiyerarflisi) Teorisi ni hat rlayarak, sendikalar n SIRA kiflisel S ZDE tatmin ifllevinin ihtiyaçlar hiyerarflisinin hangi basama n oluflturabilece ini düflününüz. SEND KA HAKKI VE SEND KA GÜVENL Ulusal mevzuatlarda ve uluslararas sözleflmelerde düzenlenen sendika hakk, bireylerin sendikal özgürlüklerini, sendikalar n varl klar n ve faaliyetlerini güvence alt na almaktad r. Ancak uzun y llar boyunca sosyal taraf ve yasal örgütler olarak tan nmak için mücadele vermeleri sendikalar, farkl yollarla da varl klar n güvence alt na almaya veya var olan güvencelerini sa lamlaflt r c sendika güvenli i ön- lemleri almaya itmifltir. Bu bölümde ilk önce sendika hakk ndan k saca bahsedildikten sonra, sendika güvenli i önlemleri üzerinde durulacakt r. 4 Sendika Hakk : flçi ve iflverenlerin yaln zca bireysel sendika özgürlüklerini kapsamay p sendikalar n varl klar n ve kendilerine özgü faaliyetlerini güvence alt na alan kollektif sendika özgürlü ünü de kapsayan çifte temel hakt r. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

18 12 Sendikac l k Bireysel Sendika Özgürlü ü: flçi ve iflverenlerin serbestçe sendika kurma, kurulmufl sendikalara üye olma, diledikleri sendikay seçebilme, sendika içi faaliyetlere kat labilme, sendikalara girmeme, sendikas z kalabilme ve sendikadan ç kabilme özgürlü üdür. Sendika Hakk Sendikalar n do up geliflmesi ve yasal olarak tan nmas sonucu, günümüzde sendika hakk birçok ülke anayasas nda ekonomik ve sosyal haklar aras nda yerini alm flt r. Sendika hakk, yaln zca ulusal mevzuatlarla ve anayasalarla de il; ayn zamanda uluslararas sözleflmelerle de güvence alt na al nm flt r y l nda Birleflmifl Milletler taraf ndan kabul edilen nsan Haklar Evrensel Beyannamesi nde, 1950 y l nda Roma da imzalanan Avrupa nsan Haklar n ve Temel Özgürlüklerini Koruma Sözleflmesi nde ve ILO nun 1948 y l nda onaylanan 87 say l Sendika Özgürlü ü ve Sendika Hakk n n Korunmas na liflkin Sözleflmesi ile 1949 y l nda onaylanan 98 say l Örgütlenme ve Toplu Pazarl k Hakk lkelerinin Uygulanmas - na liflkin Sözleflmesi nde, sendika hakk bireyin ekonomik ve sosyal haklar aras nda belirtilerek, iflçi ve iflverenlerin sendika haklar güvence alt na al nm flt r (Koray, 1992, s.90). ba ms zl klar n n sa lanmas, faaliyetlerini serbestçe düzenleyebilme haklar na sahip olmalar d r. Hak ve özgürlük kavramlar günlük hayatta genellikle ayn anlamda kullan lmaktad r. Ancak bu iki kavram, farkl anlamlar tafl maktad r. Özgürlük daha genifl ve soyut bir kavramken; hak, SIRA özgürlü ün S ZDE özellefltirilmifl ve somutlaflt r lm fl hâlidir. Bir baflka deyiflle hak, yaz l hukuk belgeleriyle, kanunlarla özgürlü ü sa lamak için tan nan bir güvence ve yetkidir (Çelik, 2003,.340). AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Kollektif (Toplu) Sendika Sendika hakk ile iflçilerin ve iflverenlerin sendika kurabilme, sendikaya girme, girmeme, sendikadan ç kma gibi bireysel sendika özgürlüklerinin yan s - Özgürlü ü: Sendikalar n varl klar n n, amaçlar n n ve faaliyetlerinin devlete, ra sendikalar n kendine özgü faaliyetlerinin güvence alt na al nd kollektif iflverenlere, siyasi partilere (toplu) sendika özgürlükleri de ifade edilmektedir. Bir baflka ifade ile sendika hakk, yaln zca iflçi ve iflverenlerin bireysel sendika özgürlüklerini ve di er kurulufllara karfl korunmas, kapsama- y p, sendikalar n varl klar n ve kendine özgü faaliyetlerini güvence alt na alan kollektif sendika özgürlü ünü de kapsad için, çifte temel hak niteli ini tafl - maktad r (Aktay, 1993, s.37). Kollektif sendika özgürlü ünün sonucunda sendikalar iç iflleyifllerine yönelik olarak tüzüklerini serbestçe düzenleme, yöneticilerini serbestçe seçme, iç örgütlenmelerini serbestçe gerçeklefltirme, kendi aralar nda birleflerek serbestçe üst kurulufllar meydana getirme ve uluslararas örgütlere üye olma özgürlü üne sahip oldu u gibi, tüzel kiflilik olarak amaçlar na yönelik faaliyetlerini (toplu pazarl k, ifl uyuflmazl ç karma, toplu ifl mücadelesi yürütme, di er sendikal kurulufllarla serbestçe iliflki kurma, vb.) de serbestçe yürütme özgürlü üne sahiptir. Bunun yan s ra bireysel sendika özgürlü ü de olumlu (pozitif) sendika özgürlü ü ve olumsuz (negatif) sendika özgürlü ü olmak üzere iki flekilde de erlendirilmektedir. Olumlu sendika özgürlü ü, kiflilerin serbestçe sendika kurma, kurulmufl sendikalara üye olma, diledi i sendikay seçebilme, sendika içi faaliyetlere kat labilme özgürlü ünü ifade ederken; olumsuz sendika özgürlü ü, kiflilerin sendikalara girmeme, sendikas z kalabilme, sendikadan ç kabilme özgürlü ünü ifade etmektedir. Bu nedenle bireysel sendika öz- gürlü ü, kiflileri hem iflveren hem de sendika karfl s nda koruyan bir özgürlük alan d r (Aktay, Ar c ve Senyen/Kaplan, 2011, ss ). Türkiye de Anayasa n n 51. maddesine göre; Çal flanlar ve iflverenler, üyelerinin çal flma iliflkilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve gelifltirmek için önceden izin SIRA almaks z n S ZDE sendikalar ve üst kurulufllar kurma, bunlara serbestçe üye ol- AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

19 1. Ünite - Sendikac l n Kavramsal Çerçevesi 13 ma ve üyelikten serbestçe çekilme haklar na sahiptir. Hiç kimse bir sendikaya üye olmaya ya da üyelikten ayr lmaya zorlanamaz say l Sendikalar Kanunu nun 22., 25. ve 31. maddelerinde de sendika özgürlü ü güvence alt na al nm flt r. Buna göre; Sendikaya üye olmak serbesttir. Hiç kimse sendikaya üye olmaya veya olmamaya zorlanamaz. (md. 22/I). flçi veya iflveren, sendikada üye kalmaya veya üyelikten ayr lmaya zorlanamaz. (md. 25/I). flçilerin ifle al nmalar, belli bir sendikaya girmeleri veya girmemeleri veya belli bir sendikadaki üyeli i muhafaza veya üyelikten istifa etmeleri veya sendikaya girmeleri veya girmemeleri flart na ba l tutulamaz. (md. 31/I). Türkiye deki sendikal haklara iliflkin yasal düzenlemeler Toplu fl Hukuku kitab n zda ayr nt l olarak ele al nacakt r. Bireysel sendika özgürlü ü, sendika çoklu u ilkesini de beraberinde getirmektedir. Sendika çoklu u ilkesi, bir iflyerinde veya bir iflkolunda birden fazla sendikan n kurulabilmesini ifade etmektedir. flçiler kendi görüfllerine yak n bir sendikaya üye olabilecekleri gibi, e er böyle bir sendika mevcut de ilse kendi sendikalar n da kurabilme özgürlü üne sahiptir. Sendika çoklu u, kategorik ve ideolojik çokluk olmak üzere ikiye ayr lmaktad r. Sendikalar n kategorik çoklu- unun temeli toplumsal ve meslekidir. Kategorik sendika çoklu u, meslekleri veya iflkollar ayr olan iflçilerin farkl sendikalarda toplanmas yla meydana gelmektedir. Bu sendikalar n ba l olduklar üst kurulufllar da buna göre ayr lmaktad r. Örne in sveç te LO mavi yakal iflçilerin, TCO ise beyaz yakal iflçilerin üye bulunduklar sendikalar n üst örgütleridir. Almanya da da 2001 y l na kadar DGB mavi yakal iflçilerin, DAG beyaz yakal iflçilerin üst örgütü olarak faaliyet gösterirken; 2001 y l nda DAG n DGB ye kat lmas ile birlikte sendikalar aras nda önemli bir kategorik ayr m ortadan kalkm flt r. deolojik sendika çoklu u ise, ayn iflçi grubunu kapsayan fakat onlara farkl amaçlar ve stratejiler öneren birden fazla sendikan n bulunmas yla oluflmaktad r. Geliflmekte olan ülkelerin birço unda oldu u gibi, Fransa, talya, spanya ve Türkiye gibi baz Avrupa ülkelerinde de farkl ideolojilere ve amaçlara sahip birden çok sendika ve üst kuruluflun faaliyet göstermesi ideolojik sendika çoklu una örnek verilebilir (Koray, 2000, ss.71-72). Sendika çoklu unun karfl t olan sendika tekli i ilkesinin kabul edilmesi durumunda ise, farkl e ilimleri ve görüflleri olan kifliler tek bir sendika çat s alt nda toplanmaya zorlanacaklard r ki bu durum, sendika özgürlü üne ayk r oldu- u kadar kifli hak ve özgürlüklerine de ayk r olacakt r (Çelik, 2003, s.345). Çünkü sendika özgürlü ünün benimsendi i toplumlarda, iflçilerin güçlü bir sendikac l k yaratmak için tek bir sendikada birleflmeleri veya merkezde güçlü bir üst kurulufl oluflturmalar yasal zorlamalarla de il; iflçilerin kendi istek ve iradeleriyle bir araya gelerek ortak hareket etmeleri yoluyla sa lanabilir. Bu uygulaman n en güzel örne ini Alman sendikac l oluflturmaktad r. Almanya da sendikalar, II. Dünya Savafl sonras nda güçlü bir sendikac l k oluflturabilmek amac yla yasal bir zorlama olmaks z n, zaman içinde k smen bozulsa da her iflkolunda tek sendika ilkesini benimsemifllerdir (Tokol, 2001, s.43). Dolay s yla Almanya da ideolojik olmayan ancak kategorik olarak nitelendirilebilecek bir sendika çoklu undan bahsetmek mümkündür. Kollektif sendika özgürlü ünün do al bir sonucu ise sendikalar n ba ms zl (özerkli i) ilkesidir. Sendikalar n ba ms zl ilkesi, sendikalar n iflverenle-

20 14 Sendikac l k Sar Sendika: flverenler taraf ndan kurulan ve/veya faaliyetleri ve iflleyifli iflverenler taraf ndan kontrol edilen iflçi sendikas d r. re ve devlete karfl ba ms zl klar n korumalar n ve serbestçe faaliyet gösterebilmelerini ifade etmektedir. flverenlere ba ml bir sendika (sar sendika), üyelerinin SIRA ç karlar n S ZDE de il, iflverenlerin ç karlar n koruyacakt r. Devlete veya tek partili rejimde partiye ba l bir sendika ise yar resmî nitelikte bir örgüte dönüflece i için devletin veya partinin emir ve istekleri yönünde davranacakt r (Koray, 2000, s.71). Hâlbuki sendika özgürlü ünün var oldu u bir toplumda sendikalar, devlet ve iflveren taraf na eflit mesafede durarak varl klar n koruyabilecektir lu y llara kadar ABD de iflçilerin sendikaya üye olmalar n yasaklamak amac yla iflçilere yellow dog contract (korkak sözleflme) ad alt nda sözleflmeler imzalat lmaktayd. Daha sonrada SIRA bu sözleflmelerin S ZDE yasaklanmas yla iflverenlerin kontrolü alt nda kurulan özel- likle iflyeri sendikalar na yellow dog union (korkak sendika) veya yellow union (sar sendika) denilmeye bafllanm flt r. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Sendika Güvenli i: Genellikle K T Atoplu P ifl sözleflmelerine konulan hükümlerle ve daha çok Anglo-Sakson kökenli ülkelerde sendikan n varl na iflverenlerden, sendikas z iflçilerden ve di er sendikalardan yönelen tehlikelere ve iflverenlerin sendikal iflçiler aleyhine ayr mc eylemlerine karfl getirilen her türlü önlemler ve güvencelerdir. Sendika Güvenli i Genellikle toplu ifl sözleflmelerine konulan hükümlerle ve daha çok Anglo-Sakson kökenli ülkelerde, sendikay korumaya ve güçlendirmeye yönelik güvence- leri ifade eden sendika güvenli i, bir sendikan n varl na iflverenlerden, sendikas z iflçilerden ve di er sendikalardan yönelen tehlikelere ve iflverenlerin sendikal iflçiler aleyhine ayr mc eylemlerine karfl her çeflit önlemi kapsamaktad r (Dereli, 1998, s.21). Sendika güvenli i önlemleri ile varl klar n güçlendiren ve iflveren karfl s nda iflçileri temsil etme güçlerini artt ran sendikalar, örgütlenmenin zor oldu u ve sendikalaflma oran n n düflük oldu u ortamlarda üyelerini ve gelirlerini güvence alt na almakta; iflgücü devir h z n n yüksek ve iflgücünün da n k oldu u özel karakteristikler gösteren ifl piyasalar nda sendikaya kat lma isteksizli inin önüne geçmeyi amaçlamaktad r. Toplu ifl sözleflmelerine konulan sendika güvenli i koflullar, toplu ifl sözleflmesine taraf olan sendikan n üye say s n ve dolay s yla rakip sendikalar karfl s ndaki rekabet gücünü artt rmakta ve toplu ifl sözleflmesinden hiçbir karfl l k ödemeden yararlanan bedavac lar n önüne geçilmesine yard mc olmaktad r (Uçkan, 2001, s.159). Toplu ifl sözleflmelerinde yer alan ve ortak noktalar zorunlu sendika üyeli i olan kapal iflyeri, sendikal iflyeri ve sendika üyeli ini muhafaza etme koflullar, sendika üyeli inin zamanlamas na ve sendikaya kat lma karar nda iflçilerin serbestlik derecesine göre birbirinden farkl laflmaktad r. Zorunlu Sendikac l k fieklindeki Sendika Güvenli i Türleri Toplu ifl sözleflmelerinde yer alan bu tür sendika güvenli i uygulamalar n n ortak paydas, sözleflmenin uyguland iflyerinde çal flan iflçiler için sendika üyeli inin bir istihdam koflulu hâline gelmesidir. Zorunlu sendikac l k fleklindeki sendika güvenli i türleri, bir dönem özellikle ngiltere ve ABD gibi ngilizce konuflan geliflmifl ülkelerde yayg n bir uygulama alan bulmufltur. Ancak Türkiye de oldu u gibi Avusturya, Fransa, Almanya ve talya gibi di er Avrupa ülkelerinde, Frans zca konuflulan Afrika ülkelerinin ço unda ve Kosta Rika, Ekvator gibi baz Latin Amerika ülkelerinde sendika özgürlü ü yasal güvence alt na al nd için zorunlu sendikac l k fleklindeki sendika güvenli i uygulamalar görülmemektedir (Dereli, 1998, s.21). Sendikaya üyeli in bir istihdam koflulu olarak arand bafll ca sendika güvenli i türleri kapal iflyeri (closed shop), sendikal iflyeri (union shop) ve sendika üyeli ini muhafaza etme (maintenance of membership) koflullar d r.