2005 YILINDA DÜNYA EKONOM S NDEK GEL fimeler

Transkript

1 2005 YILINDA DÜNYA EKONOM S NDEK GEL fimeler y l nda dünyada üretilen mal ve hizmetlerin dolar baz nda de eri yani dünyan n milli geliri 40.8 trilyon dolar olarak gerçekleflmifltir. Dünya ekonomisinin 2005 y l nda; yüzde 4,3 civar nda reel olarak büyümesi ve yüzde 2,2 oran ndaki enflasyonun da etkisiyle, dolar baz nda milli gelirin 43,8 trilyon dolara ulaflt tahmin edilmektedir. 2. Dünya üretiminin yüzde 54,6 s, dünya nüfusunun yaklafl k yüzde 15 ini oluflturan geliflmifl ülkeler taraf ndan gerçeklefltirilirken, dünya nüfusunun yüzde 84,6 s n oluflturan di er ülkelerin dünya üretimindeki pay ise yüzde 45,4 olmufltur. ABD dünya üretiminin yaklafl k yüzde 20 sini sa larken, AB nin pay yüzde 15 civar nda bulunmaktad r. Son y llarda ciddi biçimde kendisinden söz ettiren Çin in dünya milli gelirindeki pay yüzde 13,2 ye ulafl rken, Hindistan n pay ise yüzde 5,6 olarak gerçekleflmifltir. 3. Dünya ticaretindeki geliflmeler izlendi inde de geliflmifl ülkelerin ticaretteki etkinli i daha çarp c biçimde ortaya ç kmaktad r. Geliflmifl ülkelerin dünya mal ve hizmet ihracat ndaki pay yüzde 71,6 iken, geliflmekte olan ülkelerin pay % 28,2 olmufltur. 4. Dünya ekonomisinde dikkati çeken en önemli konu, 2001 y l nda bafllayan büyümenin 2005 y l nda h z kesmifl olmas d r y l nda yüzde 5,1 gibi bir büyümeyi yakalayan dünya ekonomisi 2005 y l nda yüzde 4,3 oran nda büyüme gerçeklefltirmifltir. Bu gerilemede, 2004 y l nda yüzde 4,2 oran nda büyüyen ABD ekonomisinde büyümenin yüzde 3,2 ye; yine 2004 y l nda yüzde 2 oran nda büyüyen AB büyüme h z n n yüzde 1,7 ye düflmesi etkili olmufltur. Çin yüzde 9,9 oran nda büyüme ve yüzde 16,5 oran nda artan sanayi üretimi ile dünya ekonomisinin dikkati çeken en önemli ülkesi olmaya devam etmifltir. % GRAF K 1. DÜNYADA BÜYÜME HIZ KEST (%) T Dünya ABD AB GOÜ Kaynak: IMF, World Outlook 2005, The Economist 2006 March 5. Dünya ekonomisinde büyümenin h z kesmesi, artan rekabet ortam nda verimlilik art fllar n n istihdam üzerindeki olumsuz etkileri dünyan n en önemli sorununun iflsizlik oldu unu ortaya koymaktad r. Dünya ekonomisi yüzde 6 iflsizlik oran ile karfl karfl ya bulunmakta ve baz ülkelerde bu sorun önemli olmaya devam etmektedir. Örne in Almanya da iflsizlik oran yüzde 11,3 gibi oldukça yüksek bir düzeye t rmanm flt r. Ancak iflsizlik konusunda özellikle Japonya da olumlu bir trendin devam etti i gözlenmektedir. Bunda artan dünya ticareti ve s f r faiz politikas na dayal geniflletici para politikas n n etkisi oldukça fazla olmufltur. 1

2 6. Dünya ekonomisinde en önemli sorun olarak baflta hammadde fiyatlar olmak üzere enerji fiyatlar ndaki art fl e iliminin devam etmesidir. Özellikle, Çin kaynakl büyüme ve Ortado u daki geliflmeler, 2005 y l nda da enerji fiyatlar ndaki kat l n artmas na neden olmufltur. Afla da 1956 y l ndan itibaren dünyada hammadde fiyatlar n n takip edildi i CRB endeksi yer almaktad r. Büyük üretici ve oyuncular n yer ald piyasadaki fiyatlar n e ilimi tabloda aç kça görülmektedir. Bilhassa 2001 y l ndan itibaren dünyadaki hammadde fiyatlar nda önemli s çramalar göze çarpmaktad r. Son befl y lda dünyada hammadde fiyatlar yüzde 75 oran nda art fl göstermifltir. Grafik geçmifle do ru izlendi inde, 1973 ve 1979 y l ndaki petrol fiyat ndaki art flla bafllay p tüm dünyadaki hammadde fiyatlar na yans yan fiyat geliflmelerine benzer biçimde, 2001 y l ndan itibaren dünya ekonomisinde yeniden görüldü ü dikkati çekmektedir. Dünya, hammadde fiyatlar ndaki art fl n maliyet bask s n önemli ölçüde hissetmektedir. Bu da ülkelerde enflasyonist bask y art rmakta ve ülkeleri faiz oranlar n yukar do ru itmeye zorlamaktad r. GRAF K 2. HAMMADDE F YATLARINDA TEMPOLU ARTIfi DEVAM ED YOR (CRB ENDEKS ) Reuters-CRB Index (CCI), CRB Spot Index, TÜFE Eylül fiubat 2006 Reuters-CRB Index (CCI) CRB Spot Index TÜFE Kaynak: Reuters Dünya ekonomisi iletiflim ve ulafl m teknolojisindeki h zl geliflmelerle birlikte, dünya pazar n n küçüldü ü bir ortamda k yas ya rekabet eden ülkelerin ciddi mücadelesine tan k olmaya devam etmektedir. Sermayenin uluslar aras laflmas n n en üst düzeye ulaflt günümüz dünyas nda, sanayi üretimi h zla rekabet gücü yüksek olan ülkelere do ru kaymaya devam etmektedir. Dünyadaki do rudan yat r mlar da yönlendiren temel faktör söz konusu ülkenin rekabet gücü olmaktad r. Hiç kuflkusuz, bu çerçevede h zla sanayileflen Asya ülkeleri ön plana ç kmaktad r. Asya ülkelerinde birim iflgücü maliyeti geliflmifl ülkelerle k yasland nda önemli avantajlar sa lamaya devam etmektedir. Örne in; 2005 y l nda geliflmifl ülkelerde birim iflgücü maliyeti yüzde 1,6 oran nda artarken, Asya ülkelerinde yaln zca yüzde 1 düzeyinde bir art fl söz konusu olmufltur. Buna karfl n, yakalanan verimlilik konusunda, Asya ülkeleri performanslar ile dikkat çekmektedir. Afla daki tablo geliflmifl ülkeler ile Asya n n sanayileflmekte olan ülkelerindeki verimlik art fl n göstermektedir y l ndan itibaren 2001 y l hariç tutuldu unda Asya ülkelerindeki verimlilik art fl önemli düzeylerde art fl göstermeye devam etmifltir. 2

3 GRAF K 3. GEL fim fi ÜLKELERDE VE ASYA NIN SANAY LEfiEN ÜLKELER NDE VER ML K (% ARTIfi) GÜ Asya T 8. Dünya ekonomisinde özellikle geliflmekte olan ülkelere yönelik sermaye hareketlerinde 2002 y l ndan itibaren sürekli art fl gözlenmifltir y l nda geliflen ekonomilere 142 milyar dolarl k do rudan yabanc sermaye yat r m yap l rken 2005 y l nda bu rakam 209 milyar dolara yükselmifltir. Çin baflta olmak üzere Asya ülkelerinin bu yat r mlardan önemli ölçüde pay ald gözlenmektedir. DÜNYA EKONOM S NDE 2006 YILI BEKLENT LER 1. Dünya ekonomisi yukar da da belirtildi i gibi, gerileyen büyüme ve kontrol edilmekte zorlan lan maliyet bask s alt nda çal flmaya devam etmektedir y l nda da büyüme h z nda bir yavafllama olmas beklenmektedir. Bu geliflmelerde baflta ABD Merkez Bankas n n (FED) ve Avrupa Merkez Bankas n n (ECB) faiz yükseltmeye devam edece i yönündeki beklentiler ve Japonya n n Nisan ay ndan itibaren s f r faiz politikas na son verece ine iliflkin aç klamalar etkili olacakt r. Söz konusu beklenti ve aç klamalar piyasada likiditeye iliflkin endifleleri art rmaya bafllam fl ve 2006 y l n n ilk aylar nda, piyasada dalgalanmalar yaflanmaya bafllam flt r. 2. Bilindi i gibi, ABD 2004 y l sonundan bafllayarak yüzde 1 olan k sa vadeli faizini 14 kez üst üste yükselterek 4,5 e kadar getirmiflti y l sonunda k sa vadeli dolar faizlerindeki yükseliflin sonuna gelindi i kanaati hâkimdi y l n n Ocak-fiubat döneminde ise beklenti de iflmifl ve en az 0,25 lik yukar yönlü iki ayarlama daha olabilece i beklentisi ön plana ç km flt r. Olumsuz yöndeki bu de ifliklikler baz kesimlerin risk tercihlerini de ifltirmeye bafllamas n gündeme getirerek, finansal piyasalardaki olumlu görüntüyü bozmufl, bu geliflmede AB ve Japon merkez bankalar n n da ayn yönde harekete geçme endiflesi aç s ndan etkili olmufltur y l nda özellikle finansal piyasalara damgas n vuracak olan soru; küresel düzeydeki likidite bollu unun sonuna gelinip gelinmedi ine iliflkin sorudur. K sa vadeli faizlere iliflkin beklentilerin de iflmesi gerek sermaye, gerekse emtia piyasalar n da etkilemektedir. Dengesizli in yönünün de iflmifl olmas ; maliyet kökenli enflasyon bask s n kontrol alt nda tutmak için faiz oranlar n yükseltirken, ekonomik büyümeyi s n rlayacak deflasyonist bir endiflenin flekillenmeye bafllamas tedirginli i art rmaktad r. 3. Dünya ekonomisinde 2001 y l ndan itibaren faiz oranlar n n düflürülmesi, geniflletici para politikas ile artan talep ve büyümenin özellikle 2006 y l bafl ndan itibaren Japonya dan gelen aç klamalar ile sekteye u ramas, Japon ekonomisinin baz özelliklerinin mercek alt na al nmas n gerektirmektedir. Japonya özellikle 1989 borsa krizi ve ard ndan 1990 y l nda Körfez Savafl ile bafllayan petrol fiyatlar ndaki art fl sonucunda oluflan global talep daralmas ndan, bunun yan s ra mevcut sorunlu finans kesiminden önemli ölçüde etkilenmifltir. Uzun y llar kendisinden söz ettiren Japonya, 1990 y l ndan sonra 17 y l boyunca artan iflsizlik ve talep daralmas karfl s nda oldukça s k nt l büyüme oranlar gerçeklefltirmifltir. Ancak son üç y ldan bu yana düflen iflsizlik oran, deflasyon yerine talep art fl ndan kaynaklanan enflasyonist e ilim, ülkede yüzde 2 gibi bir büyüme h z n n yakalanmas na neden olmufltur. Uzun y llar s f r faiz politikas ile ekonomide geniflletici para politikas uygulayan Japonya n n, artan enflasyon oranlar ile birlikte faizleri 3

4 yükseltece ine iliflkin beklentiler, uluslararas piyasalarda afl r de erlenen gerek menkul, gerekse gayrimenkul fiyatlar ndaki balonun sönece i yönündeki endifleleri art rmaktad r. Hiç flüphesiz, bu geliflmeler likidite bollu u dönemlerinde özellikle bizim gibi ülkelere akan sermaye ak mlar n n, tersi yönde akabilece i kayg s n da beraberinde getirmektedir. 4. Bu olumsuz ortamda alt n ve petrol baflta olmak üzere hammadde fiyatlar ndaki yükselifl mevcut düzeyde kontrol edilmifl olsa bile; uluslararas finansal piyasalara güvensizli in artmas sonucu fiyatlarda bir gerileme olmayaca n ortaya koymaktad r. 5. Dünya ekonomisinde özellikle imalat sanayi kaynakl sorun gittikçe karmafl k hale gelmektedir. Bir taraftan sanayinin girdi maliyetleri artarken di er taraftan nihai sat fl fiyatlar nda gerileme yaflanmaktad r. Faaliyet gelirleri gerileyen imalat sanayi, dünyada gittikçe artan rekabetin bask s n hissettirmekte, bu da karl l n olumsuz yönde etkilemektedir. Dünyada artan arz, likidite bollu u ile talebi destekleyerek karfl lanmaya çal fl lm flt r. Ancak bu geliflme hammadde fiyatlar üzerinde bask yaratmaktad r. Bu durumda ABD, AB ve Japonya da faiz oranlar n n yükseltilmesi yoluyla kontrol edilmeye çal fl lan maliyet bask s di er taraftan özellikle imalat sanayinde artan rekabet ve artan arz ile çeliflmektedir. Faizlerin yükseltilmesi durumunda dünya ekonomisinin h zla durgunlu a gitme riski artmaktad r. Di er taraftan faiz yükseliflinin afl r fliflen finansal varl k fiyatlar n düflürmesi beklentisi de yine uluslararas piyasalar n korkulu rüyas haline gelmifltir. Bizim gibi sermaye girifline afl r ba ml ülkeler, geliflmeleri endifle ile izlemektedir. Büyüme TÜRK YE EKONOM S NDE GEL fimeler VE BEKLENT LER 2004 y l nda yüzde 9,9 gibi yüksek bir büyüme gerçeklefltiren Türkiye ekonomisi, son üç y lda ortalama yüzde 7,9 luk bir büyüme gerçeklefltirerek OECD ülkeleri aras nda en yüksek büyümeyi yakalayan ülke olmufltu. Ancak, 2005 y l na girerken ekonomi yönetimi IMF ile yeni üç y ll k bir programda anlaflm fl ve 2005 y l büyüme hedefini yüzde 5 olarak belirlemiflti. Büyüme h z n n düflürülmesindeki temel amaç ise gittikçe artan ve k r lganl k kayna olarak görülen cari aç kt. Türkiye ekonomisinin özellikle 2003 y l ortas ndan itibaren yaflad büyümenin iç talebe dayal oldu u afla daki tablodan da görülmektedir. Bu geliflmede a rl kl olarak uluslararas piyasalardaki likidite fazlas n n yaratt kur istikrar, yabanc yat r mc ilgisi ve banka kredilerinde görülen art fl etkili olmufltur. IMF ile yeni anlaflma çerçevesinde iç talebe dayal büyümenin terk edilmesi programlanm flt r. Amaç yukar da da belirtti imiz gibi cari aç n kontrol edilmesidir. GRAF K 4. BÜYÜME Ç TALEBE DAYALI GERÇEKLEfiT (%) % GSY H VE Ç TALEP ARTIfiI (Bir önceki aynı döneme göre, 1987 Fiyatlarıyla) 16,0 12,0 8,0 4,0 0,0-4,0-8,0-12,0-16,0-20,0 01 IV. Çeyrek 02 I. Çeyrek 02 II. Çeyrek 02 III. Çeyrek 02 IV. Çeyrek 03 I. Çeyrek 03 II. Çeyrek 03 III. Çeyrek 03 IV. Çeyrek 04 I. Çeyrek 04 II. Çeyrek 2004 Tah Prog. GSY H Ç TALEP 2004 y l nda yüzde 9,9 luk büyümenin ard ndan 2005 y l n n ilk çeyre inde Gayri Safi Milli Has la (GSMH) yüzde 5,3 oran nda büyümüfltür. Türkiye statistik Kurumu (TÜ K) verilerine göre, Gayri 4

5 Safi Yurtiçi Has la büyüme h z ise yüzde 4,8 olarak gerçekleflmifltir. lk çeyrek büyüme oran 2003 y l ikinci çeyre inden bu yana en düflük büyüme h z n ifade etmifl, bu da büyümenin kontrol alt na al nd n göstermifltir. Türkiye ekonomisinin y l n ikinci çeyre inde de büyüme h z yüzde 3,4 gibi düflük oranda gerçekleflmifltir. Ayn dönemde Gayri Safi Yurtiçi Has la büyüme h z yüzde 4,3 düzeyinde olmufltur. Türkiye ekonomisindeki ikinci çeyrekteki yavafllaman n ard ndan y l n üçüncü çeyre inde ekonomide canlanman n yeniden bafllad hissedilmifltir. Üçüncü çeyrekte tüketici kredileri ile desteklenen inflaat sektörü kaynakl büyüme h z yüzde 7,3 gibi yüksek bir oranda gerçekleflmifltir. Y l n tamam nda büyümenin yüzde 5-6 aral nda olmas beklenmektedir. Türkiye ekonomisinin iç talebe dayal büyümesi 2005 y l nda da devam etmifltir. stihdam art r lamad Türkiye ekonomisinde son dört y ll k büyüme, yaklafl k yüzde 32 yi aflmas na ra men iflsizlik oran nda azalma görülmemifltir ortalamas nda 2004 e göre de iflmeyen iflsizlik, 2005 in son çeyre inde art fla geçmifltir. Türkiye statistik Kurumu (TÜ K) verilerine göre, 2004 ün son üç ayl k döneminde yüzde 10 olan iflsizlik oran, 2005 in ayn döneminde yüzde 10,6 ya yükselmifl, ayn dönemde iflsiz say s 183 bin kifli art fl göstermifltir. stihdamdaki art fl tar m d fl sektörde 1 milyon 339 bin kifli olurken, tar mda 1 milyon 281 bin kifli azalm flt r. Yeni ifl yaratmadaki yetersizlik özellikle genç nüfusa yans m fl ve yafl grubunda iflsizlik oran yüzde 19,6 ya kadar ç km flt r. Bu geliflmeler fl nda iflsizlik oran 2005 y l nda bir önceki y la göre de iflmeyerek yüzde 10,3 olmufltur. Büyümenin istihdama yans mamas n n nedenleri aras nda maliyet düflürme amaçl sermaye yo un yat r mlar, h zla artan ithalat ve nüfus art fl h z d r. Son y llarda uygulanan ekonomi politikalar n n istihdam üzerindeki yükleri istihdam olumsuz yönde etkilemekte ve kay t d fl ekonomiyi güçlendirmektedir. Di er taraftan verimlili i art rmaya yönelik yat r mlar n da istihdam üzerinde olumsuz yönde etki yapt n vurgulamam z gerekmektedir. D fl Ticaret ve Cari Aç k sorunu devam etti ç talebe dayal büyüme ve h zla de erlenen Türk Liras n n etkisiyle d fl ticaret aç 2005 y l nda bir önceki y la k yasla yüzde 36 oran nda artarak FOB de eri olarak 32,5 milyar dolara yükselmifltir. Yurtiçinde üretim maliyetlerindeki art fla karfl n Türk Liras ndaki yüzde 70 lere ulaflan de erlilik, d fl ticaret aç n h zla büyütmüfl ve büyütmeye devam ettirmektedir. Gerek üretim art fl, gerekse üretim içinde ithal girdinin artmas, d fl ticaret aç n tehlikeli boyutlara do ru itmektedir. Afla daki tabloda ihracattaki geliflme, y ll k ve yüzde art fl cinsinden yer almaktad r. GRAF K 5. TÜRK YE N N HRACATINDAK ARTIfi E L M HIZLA GER LEMEYE DEVAM ETT (%) % Ocak 00 Temmuz 00 Ocak 01 Temmuz 01 Ocak 02 Temmuz 02 Ocak 03 Temmuz 03 Ocak 04 Temmuz 04 Ocak 05 Temmuz 05 Ocak 06 5

6 Yukar daki grafikten aç kça görülebildi i gibi 2001 y l nda ihracatta önemli bir art fl görülmüfl ve 2002 y l na do ru ihracat art fl e ilimi gerilemifltir. Ancak 2002 y l bafl ndan itibaren gerek tekstil gerekse tekstil d fl sektörlerde ihracat h zl bir art fl trendine girmifltir. hracat n art fl e iliminin gerilemesi özellikle 2004 y l n n Temmuz ay ndan itibaren ortaya ç kmaktad r. Kurlar n 2004 y l ortas ndan itibaren h zla geriledi i bilinmektedir y l n n sonu ve 2006 y l n n bafl nda ise tekstildeki art fl e ilimi negatif de erlere gelirken, tekstil d fl ndaki ihracatta da büyük boyutlu sorun yafland anlafl lmaktad r. Tüm bu geliflmeler üretim ve ihracatta ithal girdi oran n n art r lmas na ra men yaflanmaktad r. hracatç sektörlerin ve firmalar n kar marjlar h zla darald gibi birçok firma dönemi zarar ile kapatm flt r y l nda ithalat, FOB de eri cinsinden 90 milyar dolardan 2005 y l nda 109 milyar dolara yükselmifltir. thalat n ekonomik büyüme ve ülke paras n n de erlili i ile yak n iliflkisi oldu u bilinmektedir. thalat tablosundaki de iflim afla daki grafikte yer almaktad r y l n n ortas ndan sonra ekonomik büyümenin yavafllamas ve kriz, ard ndan 2001 y l fiubat ay nda yap lan devalüasyonun etkisi grafikte de görülebilece i gibi ithalat art fl e ilimini kaybettirmifltir. Ancak 2002 y l ndan itibaren büyümenin yeniden bafllamas ithalat art fl e ilimini art rm flt r. Hiç kuflkusuz enerji fiyatlar n n dünyada yükselme e ilimine girmesi ithalat art fl e ilimini düflürmektedir. Özellikle 2004 y l ortas ndan itibaren enerji ithalat ndaki art fl h z dikkat çekicidir. Di er ithal maddelerde ise art fl e ilimi gerilemektedir. Bunda büyümenin gerilemesi, ihracat n h z kesmesi de etkili olmufltur. GRAF K 6. THALATTAK GEL fimeler (% ARTIfi) thalat Art fl Oran (Y/Y, 3mma) % Ocak 00 Temmuz 00 Ocak 01 Temmuz 01 Ocak 02 Temmuz 02 Ocak 03 Temmuz 03 Ocak 04 Temmuz 04 Ocak 05 Temmuz 05 Ocak 06 Cari Aç k 22,8 milyar dolar oldu D fl ticaretin yukar da belirtilen nedenlerden dolay h zla büyümesi; turizm, tafl mac l k gibi birçok hizmet gelirlerine ra men kapat lamam fl ve sonuçta 2004 y l nda 15,6 milyar dolar aç k veren cari denge 2005 y l nda yüzde 46 oran nda artarak 22,8 milyar dolara yükselmifltir. Cari aç k genelde bir ülke için kritik düzey olarak kabul edilen GSMH n n yüzde 5 ini aflm flt r. 6

7 TABLO 1: CAR filemler DENGES (M LYON $) Ocak - Aral k Ocak - Aral k CAR filemler HESABI hracat f.o.b thalat f.o.b Mal Dengesi Mal ve Hizmet Dengesi Mal, Hizmet ve Yat r m Geliri Dengesi Cari Transferler F NANS HESABI Yurtd fl nda Do rudan Yat r m Yurtiçinde Do rudan Yat r m Portföy Hesab -Varl klar Portföy Hesab -Yükümlülükler Hisse Senetleri Borç Senetleri Di er Yat r mlar-varl klar Di er Yat r mlar-yükümlülükler Merkez Bankas Genel Hükumet Bankalar Di er Sektörler Cari,Sermaye ve Finansal Hesaplar NET HATA VE NOKSAN GENEL DENGE REZERV VARLIKLAR Kaynak: TCMB Hiç kuflkusuz aç n finansman da önemlidir. Ancak cari aç k finanse edildi i sürece tehlike yaratmaz tespiti do ru bir yaklafl m de ildir. Bir ülke cari aç n finansman n k sa dönemde sa layabilir ancak, bu özellikle sermaye hareketlerinin serbest oldu u ekonomilerde k r lganl k yaratacakt r. Türkiye ekonomisi 2005 y l nda 22,8 milyar dolar aç k vermesine karfl n, ayn dönemde ülkeye 44 milyar dolarl k sermaye girifli sa lanm flt r. Sermaye giriflinin niteli i de oldukça önemlidir. Türkiye ye geçen y l 9,6 milyar dolar civar nda do rudan yabanc sermaye yat r m gerçeklefltirilmifltir. Bu yat r mlar n tamam n n istihdam yaratan yeni yat r mlar oldu un söylemek mümkün de ildir. Bu yat r mlar n bir bölümü mevcut flirketlerin (bankalar, özellefltirilen kurulufllar vbz.) sat lmas ve gayrimenkul al mlar yoluyla gelmifltir. Ayn dönemde Türk giriflimcisi de yurtd fl nda bir milyar dolarl k yeni yat r m gerçeklefltirmifltir. 7

8 Türkiye ye gelen 44 milyar dolarl k sermaye giriflinin 14,6 milyar dolar portföy yat r mlar biçiminde olmufltur. Bu portföy yat r mlar n n 5,6 milyar dolar hisse senedi yat r m, geriye kalan 9 milyar dolar da yurtd fl na sat lan borç senetleri (Eurobond) yoluyla sa lanm flt r. Bunlar n d fl nda bankalar ve di er özel sektör firmalar n n 21 milyar dolar civar nda yeni d fl kredi (borç) temin ettikleri anlafl lmaktad r. Ayr ca 2 milyar dolarl k nedeni saptanamayan ve Net Hata Noksan olarak de erlendirilen bir döviz girifli tespit edilmifltir. Net Hata Noksan da eklendi inde sermaye giriflinin toplam 46 milyar dolar civar nda oldu u anlafl lmaktad r. 22,8 milyar dolarl k aç a karfl n yaklafl k 46 milyar dolarl k sermaye girifli netlefltirildi inde 23,2 milyar dolar döviz fazlas uluslar aras rezerv olarak tutulmufltur. GRAF K 7. SERMAYE G R fi VE TÜRK L RASINDAK DE ERL L K Cari fllemler Dengesi nin 2005 y l geliflmeleri 23,2 milyar dolarl k fazla döviz giriflini ifade etmektedir. Döviz giriflinin bu denli yo un olmas Türk Liras n n de erlenmesine neden olmufltur. Sermaye Girifli ve Türk Liras ndaki De erlilik isimli grafi ik izlendi inde sermaye giriflleri ile Türk paras n n de erlenmesinin ayn yönde hareket etti i gözlenmektedir. Sermaye giriflinin devam etmesi halinde cari aç n finansman nda bir sorun yaflanmayacak ancak mevcut uygulanan para ve maliye politikas nda de ifliklik olmad takdirde Türk Liras de erli olmaya, cari denge de yüksek düzeylerde aç k vermeye devam edecektir. Bu da Türkiye ekonomisini sermaye hareketlerine daha duyarl hale getirecek, k r lganl k sürecektir. PARA POL T KASI VE ENFLASYON GEL fimeler Merkez Bankas 2005 y l nda IMF ile yap lan üç y ll k yeni anlaflma çerçevesinde hareket etmifl ve örtülü enflasyon hedeflemesine devam etmifltir. Yurtd fl ndan afl r biçimde giren dövizin ve gerek ticari gerekse tüketici kredilerinin yaratt likiditeyi kontrol etmeye çal flm flt r. Buna karfl n para arz art fl yaklafl k yüzde 8 olarak gerçekleflen enflasyon ve yüzde 5-6 aral nda gerçekleflmesi beklenen büyüme oranlar n n üzerinde gerçekleflmifltir. Piyasadaki nakit (banknot+madeni para) ve bankalardaki vadesiz mevduatlar n toplam ndan oluflan M1 para arz yüzde 41,7; M2 para arz (M1+Vadeli TL Mevduat ) yüzde 40; en genifl anlamda para arz n ifade eden M2Y (M2+Döviz Mevduatlar ) ise yüzde 23,8 oran nda art fl göstermifltir. Tablo 2 den de görülebilece i gibi krediler de reel olarak artm flt r. 8

9 TABLO 2. PARA ARZI VE KRED GEL fimeler (M LYON TL) 2004 Sonu 2005 Sonu Yüzde Art fl (%) M ,7 M ,0 M2Y ,8 Ticari Krediler ,3 Tüketici Kredileri ,5 Kaynak: TCMB Türkiye ekonomisinde 2005 y l enflasyon ölçümü aç s ndan da önemli bir y l olmufltur y l bazl hesaplanan TÜFE ve TEFE içeri i 2005 y l ndan itibaren 2003 y l bazl olarak hesaplanmaya bafllam flt r y l bazl yeni hesaplama ile birlikte Tüketici Fiyatlar Endeksi (TÜFE) ayn kal rken; Toptan eflya Fiyatlar Endeksi nin (TEFE) ismi de ifltirilerek Üretici Fiyatlar Endeksi (ÜFE) olarak tan mlanmas kabul edilmifltir y l bazl TÜFE endeksi Merkez Bankas n n örtülü enflasyon hedeflemesinde bakt enflasyon rakam d r. TÜFE, bireylerin ortalama tüketim kal plar n yans tan bir mal ve hizmet sepetinin ayl k dönemler itibariyle fiyat de iflimini ölçmektedir. Endeksin yeni içeri i bir önceki hesaplamaya göre fakl l k göstermektedir. Tablo3 ten de izlenebilece i gibi Türkiye statistik Kurumu (eski isimle D E); tüketicinin harcamalar n 1994 y l nda 10 grupta toplarken, 2003 y l bazl endekste 12 grupta toplam fl ve 423 madde çeflidinin fiyat n izlemeye bafllam flt r. Hiç kuflkusuz harcama a rl klar nda da de ifliklikler olmufltur. Tablo 3 ten harcama a rl klar ndaki de iflikler de izlenebilecektir. TABLO 3. TÜFE VE ANA HARCAMA GRUPLARININ A IRLIKLARI (%) Harcama Gruplar G da ve alkolsüz içecekler 31,1 29,4 Alkollü içecekler ve tütün -- 4,7 Giyim ve ayakkab 9,7 8,1 Konut, su, elektrik, gaz 25,8 16,9 Mobilya, ev aletleri 9,4 6,5 Sa l k 2,8 2,7 Ulaflt rma 9,3 10,4 Haberleflme -- 4,8 E lence ve kültür 3,0 3,6 E itim 1,6 2,2 Lokanta ve oteller 3,1 5,9 Çeflitli mal ve hizmetler 4,4 4,9 Kaynak: TÜ K Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE); genel olarak yurtiçi üretimden sat fla konu olan seçilmifl ürünlerin üretici fiyatlar ndaki de iflimi ifade etmektedir. Genelde maliyet enflasyonu olarak alg lanan ÜFE endeksi, üretimde kullan lan her türlü maddenin (örne in, hammadde) fiyatlar ve iflgücü maliyeti ile firmalar n vergi yükünden etkilenmektedir. flgücü maliyetinin armas ve/veya girdi maliyetlerinin artmas, üretim maliyetlerini art raca ndan üretici, fiyat art fl n tüketiciye yans tmaya çal flacakt r. Bu nedenle, ÜFE 9

10 de enflasyon göstergesi olarak kullan lmaktad r. Ancak Merkez Bankas ÜFE yi enflasyon hedeflemesinde kullanmamaktad r y l ndan itibaren 2003 y l bazl yeni ÜFE endeksine geçilmifl ve 752 adet madde takip edilmeye bafllanm flt r. Üretim yap lan sektörlerin a rl klar nda da de ifliklikler olmufltur. Tablo 4 ten de izlenebilece i gibi endeks içinde tar m n ve madencili in a rl azal rken, malat Sanayi, Elektrik, gaz ve suyun a rl art r lm flt r. TABLO 4. ÜFE VE SEKTÖRLER N A IRLIKLARI (%) Sektörler ÜFE (2003) 2003 Tar m 22,22 20,65 Madencilik 2,47 1,51 malat Sanayi 71,12 72,02 Elektrik, Gaz, Su 4,19 5,77 Kaynak: TÜ K TEFE (1994) IMF gözetiminde devam etmekte olan program çerçevesinde Merkez Bankas n n enflasyon hedeflemesine dayal uygulamada baflar l oldu u gözlenmektedir. Tablo 5, 2002 y l ndan itibaren TÜFE için hedeflenen enflasyon oran ile gerçekleflen de erler göstermektedir. Genelde hedeflenen rakamlar n alt nda enflasyon gerçekleflmeleri oldu u dikkati çekmektedir. Enflasyon oran n n gerilemesinde para politikas n n önemli bir etkisi oldu u genel olarak kabul edilmektedir. Ancak enflasyonun gerilemesinde Türk Liras n n afl r de erlili inin de bulundu u yap lan araflt rmalarla ortaya konmaktad r. Fortis Araflt rma n n yapm fl oldu u çal flmaya göre; tar m d fl ÜFE nin ayl k de iflimlerinin dolar kuru ile korelasyonu eski endeksteki yüzde 46 de erinden yüzde 71,5 seviyelerine f rlam flt r. Yeni TÜFE endeksi (g da, içki, tütün hariç) de, döviz sepeti ile yüzde 32,1 oran nda korelasyon ve yüzde 26,8 seviyesindeki eski endeks korelasyonuna göre daha ciddi bir geçiflkenli i yans tmaktad r. (Ifl k Erkin, Enflasyon Fortis TBB Sunumu) Görüldü ü gibi Türk Liras n n de erlenmesi ile kur aras nda iliflki gittikçe artm flt r. Türk Liras ndaki de erlilik; özellikle ithal tüketim mallar n n fiyatlar ndaki gerileme ile birlikte yerli üreticinin maliyetlerini fiyatlara yans tmas n önemli ölçüde etkilemektedir. Türk üreticisi ve giriflimcisi döviz kurlar n n bugünkü düzeyi ve katland maliyetler aç s ndan ithalat bask s alt nda zor günler geçirmektedir. Bu ortamda enflasyon oran n n düflmesi do al bir süreçtir. Di er taraftan tüketici kredileri ile desteklenmifl olmas na karfl n genifl kesimlerin sat n alma gücünde yaflanan sorunlar da; para arz nda reel art fl olmas na ra men enflasyonist bask yaratmamaktad r. TABLO 5. ÜFE VE SEKTÖRLER N A IRLIKLARI (%) Hedef Gerçekleflme 29,7 18,4 9,3 7,7 Kaynak: TCMB Enflasyonda istikrarl bir düflüflün sa land n söylemek belki mümkün olabilecektir. Ancak döviz kurlar nda herhangi bir art fl durumunda enflasyon hedefinin tutturulmas nda büyük sorunlarla karfl lafl laca aç kt r. Türk Liras ndaki de erlenmenin rakip ülkelerle karfl laflt r ld nda yüksek maliyetlerle birlikte, Türkiye nin rekabet gücünü olumsuz yönde etkiledi i de bilinmektedir. 10

11 KAMU DENGES VE YAPISAL REFORMLAR IMF ile 2000 y l bafl ndan itibaren uygulanan istikrar programlar n n bir di er hedefi; kamu aç klar n n düflürülmesi ve sorun haline gelen Kamu Borcu / GSY H oran n n sorun yaratmayacak oranlara çekilmesi olarak belirlenmifltir. Kamu dengesinde kal c iyileflme için harcamalar n k s lmas, kay t d fl ekonominin kayda al narak vergi gelirlerinin art r lmas ve daha da önemlisi aç n kal c biçimde düflürülmesi; baflta sosyal güvenlik olmak üzere vergi, tar m gibi yap sal reformlar n yap lmas hedeflenmifltir. IMF özellikle borçluluk oran n n azalt labilmesi için kamu kesimi faiz d fl dengesi hedefi vermifl ve yüzde 6,5 olarak saptanan bu oran n tutturulmas performans hedefi olarak belirlemifltir y l da bu çerçevede analiz edilmelidir krizinin ard ndan bütçe aç azalm fl, kamu borcunun GSY H ya oran da gerilemifltir. Bu iyileflmenin temelinde özellikle ekonominin canlanmas ndan kaynaklanan vergi art fl ve faiz harcamalar ndaki gerileme bulunmaktad r. Buna karfl n özellikle faiz d fl harcamalarda belirli bir tasarruf gözlenmemektedir. Tablo 6 kamu genel ve katma bütçeli idarelerin gelir ve giderlerinin gösterildi i konsolide bütçe hedef ve gerçekleflmelerini göstermektedir. Tablo 6 dan da görülebilece i gibi gerek 2004 gerekse 2005 y llar nda hedeflenen bütçe aç n n gerisinde kal nm flt r. Bu olumlu bir geliflmedir. Bunun nedeni ise canlanan tüketim sonucu özellikle dolayl vergilerin artmas d r. Di er taraftan ise toplam kamu borcunun yaklafl k yüzde 40 n n döviz ve dövize endeksli olmas, döviz kuru geriledikçe faiz bask s n n azalmas faiz harcamalar n azaltm flt r. Döviz kurundaki gerileme yaln zca dövize endeksli borç üzerinde olumlu etki yapmam fl, ayn zamanda Türk Liras faiz oranlar n n gerilemesi sonucu faiz yükünü azaltm flt r. TABLO 6. KONSOL DE BÜTÇE, HEDEF VE GERÇEKLEfiMELER (M LYAR YTL) 2005 (G) 2005 (H) 2004 (G) 2004 (H) G DERLER 144,5 155,6 142,6 149,9 Faiz D fl Giderler 98,8 99,2 84,0 83,8 -Personel 31,8 31,9 29,2 28,5 -Sosyal Güvenlik 23,2 22,0 18,8 18,0 -Yat r m 9,6 10,1 6,8 7,5 Faiz 45,6 56,4 58,5 66,0 GEL RLER 134,8 126,5 108,6 104,1 Vergi 106,9 106,6 100,4 88,8 BÜTÇE DENGES -9,7-29,1-33,9-45,8 FA Z DIfiI DENGE 35,9 27,3 24,5 20,2 GSMH 490,0 480,9 428,1 419,6 Kaynak: Hazine, 2005 GSMH s tahmindir. Kamu kesiminde görülen nispi iyileflmenin kal c olabilmesi için sosyal güvenlik reformu baflta olmak üzere tüm reformlar n hayata geçirilmesi gerekmektedir. Tablo 6 dan da izlenebilece i gibi sosyal güvenlik sistemi aç klar GSMH n n yüzde 5 ine ulaflm flt r. Özellefltirmenin adeta tek yap sal reform olarak görülmesi kamu kesimindeki kal c iyileflme için yeterli de ildir. Özellikle kay t d fl ekonomi, vergi, vergi idaresi, tar m, sosyal güvenlik gibi bir dizi reformun vakit geçirilmeden yap lmas gerekmektedir. Aksi takdirde döviz kurlar ndaki gerileme ve tüketime dayal dolayl vergi art fl ile sa lanan iyileflme sorunlar n kal c biçimde çözülmesi için yeterli olmayacak tam tersi kamu kesiminde iyileflmeyi yaratan bu geliflmeler Türkiye nin rekabet gücünü olumsuz yönde etkilemeye devam edecektir. 11

12 2006 YILI BEKLENT LER Dünya ekonomisi; bir taraftan hammadde ve enerji fiyatlar ndaki art fl n yaratt belirsizlik di er taraftan da geniflletici para politikalar n n sonunu ilan etmeye yönelik faiz yükselifl endiflesi ile karfl karfl ya bulunmaktad r. Geçen y llarda artan arz ve rekabet koflullar geniflletici para politikalar ile yarat lan talep ile karfl lanmaya çal fl lm flt r. Ancak düflük faiz ile finansal varl k baflta olmak üzere menkul ve gayrimenkul fiyatlar nda ciddi fliflkinlikler oluflmufltur. Faiz oranlar n n yükseltilmesine iliflkin dünyan n belli bafll ekonomilerinden gelen haberler, finansal piyasalar taraf ndan endifle ile izlenmekte ve dünyadaki likidite bollu unun yaratt olumlu etkinin sonuna do ru gelindi i biçiminde yorumlar yap lmaktad r y l n n bu bask lar alt nda geçece i tahminleri yo unluk kazanmaktad r. Uluslar aras likidite s k fl kl ndan etkilenecek ülkelerin bafl nda büyük cari aç k veren ve bunu bol likidite sonucu rahatl kla kapatabilen Türkiye bulunmaktad r. Merkez Bankas n n 5 milyar dolarl k döviz al m na karfl tepki vermeyen finansal piyasalar n; Japon Merkez Bankas ndan gelen Nisan ay nda faiz yükseltebiliriz haberine gösterdikleri tepkiler ve dövizin yukar ya hareketi dikkate al nd nda, uluslararas finansal piyasalardaki belirsizli in Türkiye ekonomisi üzerindeki etkisinin oldukça büyük olmas n n beklenmesi do al olacakt r. Türkiye ekonomisi d fl piyasalarda olumsuz bir trend olmamas ve 2006 y l nda mevcut uygulanan program n devam etmesi halinde; düflen rekabet gücü ile birlikte üretimin zorland, nakit ak fllar n n bozuldu u iflsizli in ise büyük sorun olarak devam etti i bir y l olarak ekonomi tarihindeki yerini alacak, cari aç k k r lganl artarak devam edecektir. Bu nedenle 2006 y l n n mevcut program çerçevesinde, üretici ve ihracatç kesimler aç s ndan zor bir y l olmas beklenmektedir. Prof. Dr. Sadi Uzuno lu Trakya Üniversitesi BF 12