KÜRESEL EKONOMK GELMELER VE TÜRKYE

Transkript

1 KÜRESEL EKONOMK GELMELER VE TÜRKYE Doç.Dr. smail AYDOU * ÖZET Gelimi dünya ülkelerinde faiz oranlarnn düük seviyelere inmesi küresel ekonomide likidite bolluuna neden olmutur. Artan likiditenin yükselen ve gelimekte olan ülke ekonomilerine yönelmesi bu ülke ekonomilerinde iç talebi artrp ekonomik faaliyetlerin canlanmasna ve büyümenin finansmanna katk salamtr yl sonrasnda ise gelimi ekonomilerde özellikle ABD de likidite bolluunun da etkiledii iç talep art, enflasyonu ve faiz hadlerini yükseltmeye balamtr. ABD nin cari açklar ile ve bütçe açklarnn son ylarda hzla artmas küresel ekonomide risk unsuru olarak görülmektedir. Ayrca petrol ve varlk fiyatlarnda ki artlar ile hedge fonlarn piyasalarda yaratt tedirginlik dünya ekonomisinde krlganln giderek artt izlenimini vermektedir. Türkiye de yüksek cari aç nedeniyle uluslararas piyasalarda yaanan bu olumsuz gelimelerden etkilenmektedir. ABSTRACT Decreasing interest rates to lower levels in developed countries has caused the availability of liquidity in large amounts in the global economy. Inclination of increased liquidity towards rising and developing country economies has contributed to increase in domestic demand, reactivation of economic activities and financing the development. As a result of increase in domestic demand, which was affected by the availability of liquidity in large amounts, in developed economies, particularly in USA, after 2004, inflation rates also increased and interest rates started to rise. Rapidly increasing current account deficit and budget deficit in USA in recent years have been seen as risk factor for the global economy. In addition, anxiousness * Afyon Kocatepe Üniversitesi, 4.4.B.F., 4ktisat Bölümü Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 19

2 caused by the rises in oil and asset prices and hedge funds have given an impression that fragility of the global economy has risen. Consequently, Turkey has been affected from all these negative developments in international markets because it has a high current account deficit. GR 1980 li yllarn ilk yarsndan sonra dünyada sermaye hareketlerine getirilen engellerin ortadan kaldrlmas ile ortaya çkan finansal küreselleme olgusu, gelimi ülkelerin makro dengelerinde meydana gelen deimelerin etkilerini ksa sürede dier dünya ülkelerine yanstmakta ve özellikle gelimekte olan ekonomilerde bu etkiler daha da büyük olabilmektedir. Bu çalmada önce dünya ekonomisinde gelimi ve gelimekte olan ülke ekonomilerinin makro ekonomik göstergeleri incelenecek,küresel ekonomi açsndan risk oluturabilecek faktörler deerlendirilecektir. Daha sonra bu gelimelere bal olarak Türkiye ekonomisi üzerindeki olas etkileri incelenecektir. I. DÜNYA EKONOMSNDEK GELMELER A) GEL4=M4= EKONOM4LERDE BÜYÜME Dünya ekonomisi yllar arasndaki on yllk dönemde ortalama yüzde 3,4 lük bir büyüme gerçekletirmitir yllar arasndaki ikinci on yllk dönemde ise bu orann yüzde 4,1 olaca tahmin edilmektedir. Dünya ekonomisinde son yllarda gözlenen en yüksek büyüme hznn yüzde 5,3 ile 2004 ylna ait olduu görülmektedir ylnda ise dünya ekonomisi yüzde 4,8 lik büyüme hz ile bir önceki yla göre daha düük bir performans göstermitir. Dünya ekonomisinde 2006 ylnda büyüme hznn yüzde 4, ylnda da yüzde 4,7 olarak gerçekleecei tahmin edilmektedir 1. Gelimi dünya ekonomilerinde yllar arasnda ortalama yüzde 2,9 luk bir büyüme hz gerçekleirken ikinci on yllk 1 IMF, World Economic Outlook, Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

3 dönemde ( ) yüzde 2.6 lk bir büyümenin gerçekleebilecei beklenmektedir. Gelimi ülkelerdeki ortalama büyüme hznn dünya ortalamasnn oldukça altnda kald görülmektedir. Gelimi ülkeler ortalamasnn düük düzeyde kalmasnda Japon ekonomisinde ve Euro alanndaki ekonomilerde gözlenen büyümenin etkili olduu söylenebilir. Avrupa da 2002 ylnda balayan durgunluun etkisiyle büyüme yüzde 0,9 orannda gerçeklemi 2003 ylnda durgunluun etkisi daha da derinleerek büyüme hz yüzde 0,7 ye dümütür ve 2005 yllarnda srasyla yüzde 2,1 ve yüzde 1,3 lük büyüme hzyla durgunluun hafifleyerek sürdüü görülmektedir ylnda büyüme hznn yüzde 2,0 ve 2007 ylnda da yüzde1,9 olaca tahmin edilmektedir 2. Euro alannda 2006 ylnn ilk çeyreinde büyüme yüzde 0.6 olarak gerçeklemi, ikinci çeyrekte ise bu oran 2000 ylndan bu güne kadar ikinci çeyrekte gerçekleen en büyük büyüme orann (yüzde 0.9) olmutur 3 Japonya da büyüme oranlar yllar arasnda Avrupa dan daha düük olmutur ylndan sonra Japon ekonomisinde daha önceki yllara göre bir canlanma gözlense de büyüme hzlar gelimi ülkeler ortalamasnn altda kalmtr ylnda yüzde 2,3 olarak gerçekleen büyüme hz, 2005 ylnda yüzde 2,7 gerçekleirken 2006 ylnda yüzde 2,8 olarak gerçeklemesi tahmin edilmektedir. Japonya ve Avrupa da büyümenin düük çkmasnda ihracatn yavalamas ve iç talebin zayflnn etkili olduu söylenebilir ylnn ilk çeyreinde yüzde 0.7 büyüyen Japon ekonomisi, ikinci çeyrekte daha düük bir performans göstererek yüzde 0.2 büyümütür 4. Japon ekonomisinin gelimi ekonomiler içerisinde ABD den sonra en yüksek büyüme hzna ulaabilecei tahmin edilmektedir. Japonya nn ekonomik iyilemesi öncelikle kuvvetli d talebe dayanmakta olup, bu durum iç talebe bal olarak yükselen istihdamla, güçlü irket kararlaryla ve canlanan banka kredileri ile desteklenmitir. =irket yatrmlarnda da bir canlanmann olduu 2 IMF, 2006, a.g.e., 3 IMF, 2006, a.g.e., 4 OECD, Quarterly National Account, 21 August 2006 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 21

4 gözlenmektedir. Japon ekonomisinde artan iç talep tüketim harcamalarn artrmaktadr 5. Japon ekonomisindeki bu gelimeler göz önüne alndnda sekiz yldr süren deflasyonist ortamn sona erecei tahmin edilmektedir 6. 4lkbahardan bugüne kadar Japonya, Euro bölgesi ve yükselen pazar ekonomilerinin büyük bir kesiminde görülen olumlu büyüme performansna ramen, ABD ekonomisinin yavalamaya balamasyla küresel ekonomi belirsiz bir görünümle kar karyadr. ABD nin büyümesindeki yavalamayla birlikte dünya ekonomisinde yln ilk yarsnda yeterli büyüme performansnn salanp salanamayaca ile ilgili endieler vardr. ABD ekonomisi 2005 yl itibari ile 12,4 trilyon dolarlk GSY4H ile dünyann en büyük ekonomisidir. Bu büyüklüün Avrupa Birlii nin ilk 15 ülkesinin GSY4H s olan 12,7 trilyon dolarlk GSY4H ye yakn olduu düünülürse ABD ekonomisinde yaananlarn dünya GSY4H s üzerinde ciddi etkiler yaratabilecei açktr. 7 ABD ekonomisinde 2006 ilk çeyrekte yüzde 5,6 oranndaki (mevsimsel arndrlm yllk oran) büyüme hzndan ikinci çeyrekte sert bir düüle yüzde 2,9 luk büyüme hzna geçilmi olmas ve büyümenin yln ikinci yarsndan sonra daha da yavalayaca 8 beklentileri küresel ekonomide endieleri artrmaktadr. 5 Credit SUISSE, Global Economy This Week Mounthly Review of October 2006,s.5 6 IIF, Capital Flows to Emerging Market Economics September OECD, Main Economic Indicators, IIF, 2006, a.g.e., 22 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

5 Tablo1. Geli$mi$ ve Geli$mekte Olan Ülkelerde Reel GSYH ve Enflasyon Makroekonomik Gösterge 2 Reel GSYH (%) Enflasyon (Tüketici Fiyatlar)(%) Ülkeler / Y7llar Geli$mi$ Ekonomiler ABD Euro Bölgesi Japonya ngiltere Kanada Geli$mekte Olan Ülkeler Afrika Alt-Sahra Ülkeleri Güney Afrika 2.7 3,7 3,0 4,5 4, Merkez ve Do@u Avrupa Türkiye -7,5 7,9 5,8 8,9 7,4 6, Rusya Çin Hindistan Orta Do@u Latin Amerika Brezilya Meksika Kaynak:, IMF, World Economic Outlook verileri tahmini verilerdir Ayrca ABD ekonomisinde yerel piyasalarn zayflamasnn konut inaatnda ksntya yol açmas ve yüksek petrol fiyatlarnn kiisel tüketim harcamalarn olumsuz etkileyebilecei beklenmektedir. Ekonomide yüksek kapasite kullanm ve irket karlarnda görülen artlarn etkisiyle sabit yatrmlarn büyümesi beklenmektedir. ABD nin GSY4H snn yllk ortalama olarak, bu yl yüzde 3,5 ve 2007 için ise yüzde 3 olarak büyümesi tahmin edilmektedir 9. B) GEL4=MEKTE OLAN EKONOM4LERDE BÜYÜME Yükselen ekonomiler ve gelimekte olan ülke ekonomilerinde reel gayri safi yurt içi hasla 1988 ylndan sonra hzla artan bir biçimde devam etmektedir ylar arasnda ortalama yüzde 4,1 olan büyüme yllar arasnda ortalama yüzde 5,8 9 IMF, 2006, a.g.e., Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 23

6 olarak tahmin edilmektedir. Özellikle 2001 ylndan sonra gelien ekonomilerde büyüme hz yüzde 4,4 ten 2005 ylnda yüzde 7,2 ye çkmtr yl sonunda yüzde 6,9 ve 2007 yl içinde yüzde 6,6 lk bir büyüme hznn gerçekleebilecei tahmin edilebilmektedir 10. Gelimekte olan ekonomilere alt gruplar itibariyle bakldnda gelien Asya ülkeleri dünyann en hzl büyüyen bölgesi olmutur ylnda ortalama yüzde 6,1 büyüme hzna ulaan bölge 2005 yl sonunda yüzde 8,6 büyümütür. Bölge ekonomilerinin büyümesinde ihracattaki artn etkili olduu söylenebilir. Bölge ekonomileri içinde en büyük büyüme hzn Çin ve Hindistan gerçekletirmitir. Dier Asya ülkelerinde ise büyüme hz bu ülkelere göre düük kalmtr. Çin ekonomisinin özellikle 2000 ylndan sonra gösterdii yüksek performans büyüme hzna da yansmtr ylnda yüzde 8,3 olan büyüme hz sonraki yllarda ayn trendini sürdürerek 2003 ylnda yüzde 10, 2004 ylnda yüzde10,1 ve 2005 ylnda yüzde 9,9 olarak gerçeklemitir 11. Çin ekonomisinin hzl büyümesinde ihracat artlarnn önemli bir etkisi olmutur. Ucuz igücü nedeniyle Çin ekonomisi dorudan yabanc yatrmlarn cazibe merkezi haline gelmitir. Ülkeye gelen yabanc sermaye ihracata yönelik sanayi dallarna yapt yatrmla Çin ekonomisinin büyümesine büyük katk salamtr ylnda yakalanan yüzde10 luk büyüme SARS n Çin ekonomisini çok fazla etkilemediini göstermitir. Parasnn deerini dolar karsnda sabitleyen Çin in, son yllarda dolarn deer kaybetmesi ile birlikte ulusal parasnn de deer kaybetmesi ihracatnn artmasnda etkili olmutur. Bölge ekonomileri içinde Çin den sonra en hzl büyüyen dier bir ülke de Hindistan dr ylnda yüzde 4,1 büyüyen Hindistan ekonomisi 2004 ylnda yüzde 8,1 ve 2005 ylnda da yüzde 8,3 büyüyerek yüksek bir performans göstermitir. Petrol fiyatlarndaki 10 IMF, 2006, a.g.e., 11 IMF, 2006, a.g.e., 24 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

7 yükseli ve artan sk para politikalar nedeniyle 2006 ylnda büyüme hznn yüzde7,5 düzeyinde gerçeklemesi beklenmektedir 12. Latin Amerika ülkelerinden Brezilya ve Meksika nn da 2003 ylndan itibaren artan büyüme hzlarnn 2006 ve 2007 yllarnda da devam edecei beklenmektedir. Bölgenin tümünde 2004 ylnda yüzde 5,6, 2005 ylnda da yüzde 4,3 büyüme hz gerçeklemitir 13. Bölge ekonomilerinde kur politikalarnda meydana gelen deimeler nedeniyle parasal koullardaki olumlu gelimeler ülkelerin ekonomik performanslarn olumlu yönde etkileyecektir. Emtia fiyatlarnda beklenen düülerle birlikte bölgede büyümenin gelecek yl yavalamas tahmin edilmektedir 14. Bölge ülkelerindeki yüksek kamu borçlar ve mali dolarizasyon ekonomilerdeki krlganl etkileyen unsurlardr 15. Avrupa Birlii ne aday ülkelerde 2004 ylnda yüzde 6,8 olarak gerçekleen büyüme hz 2005 ylnda yüzde 5,8 olarak gerçeklemitir yl beklentileri ise yüzde 5,4 olarak tahmin edilmektedir 16. Bölge ekonomisindeki büyümede, dorudan yabanc yatrmlarda meydana gelen artlar ile ihracat ve özel tüketim harcamalarnn etkili olduu söylenebilir. Rusya nn da içinde yer ald bamsz devletler topluluu ekonomileri 2003 ylnda ortalama yüzde 7,9, 2004 ylnda yüzde 8,4 büyüme hzna ulam 2005 ylnda ise büyüme hz yüzde 6,5 olarak gerçeklemitir. Rusya dndaki dier bölge ekonomilerinde reel GSY4H deki ortalama artlar 2004 ylnda yüzde 11,1 ve 2005 ylnda da yüzde 6,7 olarak gerçeklemitir. Bölge ekonomilerinin büyümesinde yüksek emtia fiyatlarnn önemli etkisi olmutur. Ayrca ücret artlarnn beraberinde getirdii özel tüketim harcamalarnda görülen artlar ve ihracat artlarnn da büyümeyi etkileyen faktörler olduu görülmektedir. 12 IMF, 2006, a.g.e., 13 IMF, 2006, a.g.e., 14 IIF, 2006, a.g.e., 15 Güzin BAYAR, 4., ORUZ, Dünya Ekonomisinin Görünümü, DTM, IIF, 2006, a.g.e., Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 25

8 Orta Dou ülkelerinde ise büyümenin son yllarda artan petrol fiyatlarnn da etkisiyle sürdüü söylenebilir. Bölge ekonomilerinde 2004 ylnda yüzde 5,4 olan ortalama büyüme hz, 2005 ylnda yüzde 5,9 olarak gerçeklemitir ylnda petrol fiyatlarndaki yükseli bölgedeki Irak sava nedeniyle oluan belirsiz yapya ramen büyüme hznn ayn düzeyde sürecei ihtimalini güçlendirmektedir. Güney Afrika dnda Afrika bölgesindeki ülkelerin ekonomilerinde 2006 ylnda bir iyilemenin olabilecei beklenmektedir. Bölge ekonomileri içinde Cezayir de yeni doalgaz projelerinin de devreye girmesiyle yüzde 6 gibi bir büyüme hznn yakalanmas beklenmektedir. Güney Afrika nn bu yl gerçekletirdii yüzde 4,4 oranndaki reel GSMH büyümesini gelecek yl artan sabit yatrmlarn da etkisiyle yüzde 4,8 e yükseltmesi beklenmektedir 17. C) KÜRESEL BÜYÜMEN4N SÜRDÜRÜLMES4NDE R4SKLER Dünya ekonomisinde 2005 ylnda balayan ve 2006 ylnn balarnda da ayn trendi yakalayan gelimi ülkelerdeki büyüme hzlar ile ilgili endieler, küresel büyümenin gittikçe artan bir ekilde dengesizletii konusundaki üpheleri artrmaktadr. Japonya ve Euro bölgesindeki büyüme hzlarnn yavalamas ABD de giderek artan enflasyon ve düük büyüme oran, petrol fiyatlarnda meydana gelen artlar ile bütçe açklar ve cari açklarn oluturduu sorunlar ve faiz oranlarndaki artlarn, küresel dengesizlikleri derinletirecei ve gelimekte olan ülke ekonomilerini olumsuz yönde etkileyebilecei endielerini artrmaktadr ylndan beri dünya üretimindeki artn yaklak yüzde 60 ABD deki büyümeden kaynaklanmaktadr 18. ABD ekonomisinin dünya ekonomisi içindeki pay dikkate alndnda bu ülkenin makro göstergelerinde ve finans piyasalarnda ortaya çkan gelimeler dier ülkelerin ekonomilerini etkilemektedir. Bu nedenle ABD ekonomisindeki her gelime dier dünya ülkeleri tarafndan yakndan 17 IIF, 2006, a.g.e., 18 Ebru ARISOY, G., BAYAR, Dünya Ekonomisi DTM, Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

9 takip edilmektedir. Küresel büyümenin son yllarda ABD ve Çin ekseninde gerçekletii görülmektedir. ABD ekonomisinde giderek büyüyen d ticaret aç ve buna bal ortaya çkan cari açk ile hzla artan bütçe açklar ve enflasyon dünya ekonomisini de tehdit eder hale gelmitir sonunda ABD ekonomisinde tüketimin hzla artmas, tasarruflarn azalmas nedeniyle oluan cari açk, d borçlanma ve sermaye girii yoluyla finanse edilmektedir. ABD nin d borçlarnn finansörleri bata Çin olmak üzere dier gelien ekonomiler olmutur. Yukarda açklanan ABD ekonomisindeki sorunlara bal olarak ekonominin krlgan hale gelmesi faiz oranlarnda da arta neden olmutur. Dünya ekonomisinin gelecei ile ilgili kayglarn en önemli nedenlerinden biri de ABD ekonomisinin bu olumsuz gelimelere bal olarak durgunlua girebilecei endieleridir. 1. Faiz Oranlar7ndaki De@i$meler 2004 yl öncesinde ABD yüzde 1, Japonya yüzde 0, Kanada yüzde 2,8 seyreden faiz oranlar ve düük seviyede gerçekleen enflasyon dünyada likidite bolluu yaratmtr 19. Düük faiz oranlar yaratt etki ile bir taraftan bu ülkelerde iç talebi canlandrrken dier yandan ülkelerdeki fonlarn yükselen ve gelien ülke ekonomilerine yönelmesine neden olmutur. Faiz oranlarndaki düüklüün borçlanma maliyetleri üzerindeki olumlu etkisi, gelimekte olan ülke ekonomilerinde büyümenin finansmann salamtr ylnda petrol ve hammadde fiyatlarndaki artlarn da etkisiyle enflasyondaki art ülkeleri sk para politikalar izlemeye yönlendirmi ve faiz oranlar da artmaya balamtr. Buna bal olarak likidite bolluu yerini likidite daralmasna brakmtr. Özellikle ABD ekonomisinde 2006 ylnn ortalarnda açklanan son veriler ekonominin yavaladn ve Haziran aynda 4,3 e kadar çkan enflasyonun 2002 ylndan bu güne kadar en yüksek düzeye geldiini 19 IMF, 2006, a.g.e.,, BDDK, Y5ll5k Rapor s.7 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 27

10 göstermektedir Yl sonu itibariyle bu orann büyümenin de yavalamasyla yüzde 3,6 orannda gerçekleecei beklenmektedir. Tablo 2: Geli$mi$ Ekonomilerde Faiz Oranlar7 (%) K7sa Dönem Faiz Oranlar Temmuz 2006 ABD 6,0 3,5 1,6 1,0 1,4 3,2 5,1 Euro Bölgesi 4,4 4,3 3,3 2,3 2,1 2,2 3,1 Japonya 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,4 4ngiltere 6,1 5,0 4,0 3,7 4,6 4,7 4,7 Kanada 5,5 3,9 2,6 2,9 2,2 2,7 4,2 Uzun Dönem Faiz Oranlar7 ABD 6,0 5,0 4,6 4,0 4,3 4,3 5,1 Euro Bölgesi 5,5 5,0 4,9 3,9 3,8 3,4 4,1 Japonya 1,7 1,3 1,3 1,0 1,5 1,4 1,9 4ngiltere 5,0 5,0 4,8 4,5 4,8 4,3 4,6 Kanada 5,9 5,5 5,3 4,8 4,6 4,1 4,4 Kaynak: IMF, World Economic Outlook, 2006 FED in bu gelimeler sonucunda Haziran ay sonuna kadar faizleri sk sk artrarak yüzde 5,25 düzeyine çkarmas yükselen ve gelimekte olan ülke ekonomilerinde ciddi bir sarsntya yol açmtr. Ayrca Japonya nn faiz oranlarn çeyrek puan artrabilecei ile ilgili açklamalar, yükselen ve gelimekte olan piyasa ekonomilerinden sermaye çklarna yol açmtr. Bu ülkeler fon çklarn durdurmak için faizlerini çok yüksek oranlarda artrmak zorunda kalmlardr. ABD nin faizleri daha fazla artrmas halinde ekonomide bir daralma yaanabilecei için bu seviyeleri korumas beklenmektedir. Ayrca faizlerin bu seviyenin altna dümesi de ABD nin 700 milyar dolar civarnda cari aç ve yaklak 400 milyar dolar civarnda bütçe aç göz önüne alndnda oldukça zor görünmektedir. 28 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

11 Küresel likidite bolluu bilindii gibi ABD nin ikiz açklarn kapatmakla birlikte tüketim harcamalarnda da arta yol açarak ABD ekonomisinin büyümesine katk salamaktadr. Küresel likidite bolluu nedeniyle artan tüketim talepleri, ABD ekonomisinde fiyat balonlarnn olumasna yol açmtr. Piyasalarda hisse senedi fiyatlarnn artyor olmas ve emlak fiyatlarndaki hzl artlar bunun en önemli kantlardr. Amerikan hane halknn negatif tasarruflar bir taraftan ekonomik büyümeyi desteklerken dier yandan dünyada artan petrol fiyatlaryla birlikte enflasyonu artrmaktadr. FED in yükselen enflasyona bal olarak faizleri artrmas, ekonomik büyümeyi olumsuz yönde etkileyecektir. Faizlerin artmamas halinde ise bir taraftan enflasyon artan talebe bal olarak daha da yükselirken dier yandan reel gelirleri azalan fon sahiplerinin fonlarn ABD den çekmeleri, beraberinde dolarn deerinde hzl bir düüe ve faizlerin yeniden yükselmesine neden olacaktr. Bu nedenle FED in faiz politikasnda çok dikkatli davrand görülmektedir. Faizlerin çok daha fazla (5,25) yükselmesi ABD ekonomisinde durgunlua yol açabilir endiesini yaratacaktr. Sermayenin küreselletii ve çok hzl hareket ettii günümüz ekonomilerinde uluslararas piyasalarda mays aynda balayan ve haziran ay içinde de devam eden dalgalanmann etkileri yükselen ve gelimekte olan piyasa ekonomilerinde daha güçlü hissedilmitir. Güney Afrika Rond yüzde 23, Türk Liras yüzde 30, Kolombiya Pezo su yüzde 9,80 Endonezya Rupi si yüzde 7,30 orannda deer kaybetmi ve en fazla Türkiye de olmak üzere faiz oranlar da artmtr. Makro ekonomik dengeleri salam olan ekonomilerde küresel dalgalanmalarn etkileri snrl olurken cari aç ve bütçe aç yüksek d borcu risk snrlarnda olan ülke ekonomilerinde dalgalanmalarn etkisi daha büyük olmutur. 2. Cari Aç7k Sorunu Dünya ekonomisinde küresel büyümenin sürdürülmesinde sorun olabilecek risklerden birisi de cari açklarda görülen artlardr. IMF, raporlarnda özellikle ABD gibi büyük ekonomilerde giderek Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 29

12 artan d ticaret açklarnn yaratabilecei d ödeme sorunlarna dikkat çekmektedir. ABD ekonomisinde artan ithal talebine bal olarak ortaya çkan cari ilemler aç artmaya devam etmektedir ylnda 668 milyar dolar olan cari açn milli gelire oran yüzde 5,7 iken, 2005 ylnda açk 805 milyar dolara çkarak açn milli gelire oran yüzde 6,4 olarak gerçeklemitir. IMF tahminlerine göre açn 2006 ve 2007 yllarnda da artarak devam edecei, 2006 ylnda açn milli gelire orannn yüzde 6, de de yüzde 6,7 olarak gerçekleebilecei tahmin edilmektedir 21. ABD ekonomisindeki cari ilemler aç artarken buna karn Euro bölgesinde Almanya, Hollanda Belçika ile Japonya gibi gelimi ülkelerde cari ilemler fazlalar artmaya devam etmitir. Cari ilemler dengesi fazla veren dier ülkeler ise petrol ve doalgaz ihraç eden Rusya, Ortadou ülkeleri ile Çin, Hong Kong, Güney Kore, Singapur ve Tayvan gibi Asya ülkeleridir. ABD nin cari açnn giderek artyor olmas ve milli gelire orannn yüzde 6 y geçmesi durumunda bu açn sürdürülebilirlii konusundaki endieler artmaktadr. Dier taraftan ABD hükümetinin kamu harcamalarnn vergi gelirlerinden yüksek olmas bütçe açklarna neden olmaktadr bütçesindeki bu açk 427 milyar dolardr. ABD ekonomisinin verdii bütçe açklar ve cari açklar (ikiz açklar) d piyasalardan daha fazla borçlanmay gerektirmektedir. =imdiye kadar yabanc ülkelerin ve özel yatrmclarn ABD nin ikiz açklarnn finansman konusunda istekli olduklar görülmektedir 23. Küresel ekonomideki dalgalanmalarn bugün ikiz açklarn kapatmakta zorlanmayan ABD için risk olmad anlamna gelmemektedir. Bu nedenle sorunun çözümü ABD ekonomisin daha fazla tasarruf etmesi ve daha az borçlanmasdr IMF, 2006, a.g.e., 22 Global Envision U.S. Current Account Deficit Causes Concern Around the Globe , p Washington Post, The Long Arm of the Dolar January Global Envision, Is America Saving Enough to be Competitive in the Global Market Place September, Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

13 ABD ekonomisinin giderek artan d ticaret ve cari ilemler açklarnn finansman için ihtiyaç duyulan kaynak, Çin ve dier Asya ülkelerinin merkez bankalarnn sermaye akmlar ile salanmaktadr. Küresel mali istikrara yönelik tehlike ABD ye akan sermayenin kesilmesi veya yön deitirmesi halinde ortaya çkabilecektir. Bu da dolarn deerinde hzl bir düüe ve faiz oranlarnn yükselmesine neden olabilecektir. Dolaysyla ABD de ve küresel düzeyde bir resesyonun balamas kaçnlmaz olacaktr. Çin devlet döviz idaresinin, rezervlerin çeitlendirilerek güçlendirilmesi yönünde görüler mevcuttur. Çin in bir trilyon dolara yaklaan döviz rezervlerinin önemli bir bölümünü (yaklak 0,75) ABD devlet tahvilleri oluturmaktadr 25. Çin in para biriminin istikrarn korumak amacyla dolar yerine dier para birimlerine yönelmesi halinde dolarn deerinde düüler yaanabilecektir. Bu da ABD tahvilinin fiyatnn piyasalarda deer kaybn ifade eder. Bu durumda ABD borç alabilmek için faizleri artrmak durumunda kalabilir. Aslnda dolarn deer kaybetmesi Çin in elinde bulundurduu tahvillerin deerini de etkileyecektir. Bu nedenle Çin uluslararas piyasalarda rekabet gücünü artrabilmek ve ABD pazarna daha fazla mal satabilmek için bazen bir ayda yaklak 20 milyar dolar satn alarak Çin parasnn deerini dolar karsnda sabit tutmaktadr 26. Harvard Üniversitesi iktisatçlarndan Hausmann küresel ekonomideki dengesizliin merkezinde Çin in izledii kur politikalarnn olduunu belirtmektedir. Çin in cari fazla vermesine ramen ihracatn artrmak amacyla döviz kurlarn yüzde20-40 orannda düük tutmaktadr. Bu da ABD ve Çin arasnda ticari dengesizliin en önemli nedenlerinden biri olarak görülmektedir 27. Çin in parasnn ar deerli olmasnn dar çkan sermaye hareketlerinin kontrol edilmesi ile önlenebilecei fakat hala krlgan 25 Andrev WALKER, Çin in Döviz Rezervi Planlar http//: 06 Ocak Ricardo HAUSMANN, China Must Reduce its Excessive Savings Rate Financial Times, June Henry C. KL4U, The Coming Trade War Part 6, Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 31

14 bir yapya sahip olan bankaclk sisteminin bunu birkaç yl içinde baarmasnn olanaksz olduu belirtilmektedir 28. Ayrca Çin in döviz kuru politikas ile ilgili gelecekte izlemesi gereken politikalarn zaman içinde sert olmayan müdahalelerle olmas gerektii vurgulanmaktadr 29. Amerikan ekonomisinin gelecei ile ilgili farkl görüler ortaya atlmaktadr. Baz iktisatçlar cari açk düzeyinin normal olduunu dolaysyla bunun ABD ekonomisi açsndan bir sorun tekil etmeyeceini karl mali varlklara olan d talebin azalmayacan ve giderek büyüyen ABD ekonomisinin açklarn finanse etmekte zorlanmayacan savunmaktadrlar. Bu yaklama göre ABD ekonomisi güvenilirlii ve artan verimliliiyle ülkeye gelecek fonlara çekici bir getiri olana sunabilecektir. Ülkeye gelen fonlar bir taraftan büyüme hzn artrarak borcun milli gelire orann azaltacaktr. Sonuçta borcun milli gelire oran balangçtan daha az olacaktr. ABD ekonomisi verdii açklarla net borçlu durumunda ise dier ülkeler de net kreditör durumundadr. 4statistiklere göre büyük kreditörler Avrupa deil, Japonya ve dier fazla veren ülkelerdir. Dünya ekonomisinde küresel dengesizliklerin azaltlmas amacyla IMF tarafndan gerçekletirilen çok yönlü müzakereler sonucunda belirli aralklarla düzeltmelerin olabilecei 22 Nisan tarihli Uluslar aras Para ve Finans Komitesi (IMFC)bildirisinde açklanm ve izlenecek politika stratejilerinin de neler olmas gerektii ortaya konulmutur. Bu görüler genelde; Bütçe açklarnn azaltlmas, kiisel tasarruflarn tevik edilmesi ve ABD de tasarruflarn artrlmas, Euro bölgesi ve Japonya da büyüme potansiyelini salayabilmek ve iç talebi artrabilmek için yapsal reformlarn uygulamaya konmas, Yükselen Asya ekonomilerinde fazla veren ülkelerde döviz kuru esnekliine daha fazla müsaade edilmesi, 28 Morris GOLDSTEIN, D. WEATHERSTONE, Renminbi Controversies Enstitute for International Economics, December 2005, p China Research and Advisory Pprogramme, China and Global Economy Medium-Term, Issues and Options, December 2005, s Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

15 Petrol ihraç eden ülkelerde makroekonomik politikalar açsndan ihracat gelirlerinin daha etkili ekilde tutulmasn tevik etmek, eklinde sralanabilir 30. Ayrca IMF tarafndan yaplan bir tahmin modeline göre, ABD dolarnn yüzde15-35 orannda deerli olduu da belirtilmitir. Açklamada bu büyüklükte ani bir deer kaybnn, ABD faiz oranlarnn beklentilerin üzerinde seyretmesine neden olaca ve yükselen piyasa ekonomilerinde iç bono faizleri açsndan da ters sonuçlara yol açabilecei belirtilmitir. Tablo 3: Geli$mi$ ve Geli$mekte Olan Ülkelerde Cari Aç7klar (Milyar Dolar) Ülkeler / Y7llar Gelimi Ekonomiler ABD Euro Bölgesi Japonya Dier Gelimi Ülkeler Yeni Sanayilemi Asya Ekonomileri Gelimekte Olan Ülkeler Afrika Merkez ve Dou Avrupa Gelimekte Olan Asya Ülkeleri Orta Dou Latin Amerika Kaynak: IMF, World Economic Outlook IIF, 2006, a.g.e., Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 33

16 Tablo 4: Geli$mi$ Ülke Ekonomilerinde Cari Aç7k (Milyar Dolar) Ülkeler / Y7llar Geli$mi$ Ekonomiler ABD Euro Bölgesi Almanya Fransa talya spanya Hollanda Belçika Avusturya Finlandiya Yunanistan Portekiz rlanda Lüksemburg Japonya ngiltere Kanada Kore Avustralya Sweden Switzerland Hong Kong Danimarka Norveç srail Singapur Yeni Zelanda K7br7s zlanda Yeni Sanayile$mi$ Asya Ekonomileri Kaynak: IMF, World Economic Outlook-2006 ABD nin cari açklarnn bu kadar büyük olmasna ramen güçlü devlet olmasnn ayrcalklar bu ülkeye açklarn finansmannda avantajlar salamaktadr. ABD her eyden önce kendi paras ile borçlanarak d açn finanse etmektedir. Ayrca ABD nin hazine tahvillerini satn alanlar da dier ülkelerin merkez bankalardr. Dolaysyla ABD dolarnn deer kayb halinde kur riskini üstlenenler cari fazla verip ABD tahvili alan ülkelerin merkez bankalardr. 34 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

17 Ayrca ABD nin cari aç konusunda farkl bir yaklama göre 31 de ABD nin cari aç nedeniyle borçlarnn olmas yannda dier ülkelere yapt yatrmlarn da olduu, bunlarn da göz önüne alnmas gerektii belirtiliyor. Cari ilemler dengesine yansmayan bu durumun göz önüne alnmas halinde farkl bir durum ortaya çkaca belirtiliyor. Tablo 5: Geli$mekte Olan Ülkelerde Cari Aç7k Düzeyleri (Milyar Dolar) Ülke/Bölge LGösterge Geli$mekte Olan Ülke Ekonomileri Afrika Alt-Sahra Ülkeleri Merkez ve Do@u Avrupa Rusya Geli$mekte Olan Asya Ülkeleri Çin Hindistan Orta Do@u Latin Amerika Brezilya Meksika Kaynak: IMF, World Economic Outlook Bu yaklama göre ABD nin toplam 12 trilyon dolar borcu olduu ve milli gelirinin de yüzde 107 sine eit olduu belirtiliyor. ABD li yatrmclarn yabanc ülkelerdeki mali varlklarnn toplam milli gelirinin yüzde 70 ine eit ve dolar dndaki ülke paralaryla yaplan yatrmlardan oluuyor. Dolarn yüzde 20 deer kayb halinde milli gelirinin yüzde 5 i kadar kazanc olurken, borçlar dolar cinsinden olduundan borçlar deimiyor. Dolaysyla bu kazanç ABD nin yaklak olarak cari açna eit çkyor. Bu görüü savunan ekonomistlere göre ABD nin cari ilemler aç nedeniyle dolarn deer kaybetmesi gerekmiyor. Bu nedenle cari aça ilikin analizlerin sadece d ticaret verilerine baklarak yaplmasnn yanltc olabilecei vurgulanyor. 31 Pierre-Olivier GOUR4NCHAS, H., REY, From World Bank to World Venture Capitalist: US External Adjustment and the Exorbitant Privilege, NBER conference on G7 Current Account Imbalances: Sustainability and Adjustment, Newport, RI, June 1-2, Edited by Richard Clarida (The University of Chicago Press, Chicago) forthcoming Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 35

18 Tablo 6: Geli$mekte Olan Ülkelerde Ödemeler Dengesi, Sermaye Ak7mlar7 ve D7$ Finansman ( ) (Milyar Dolar) Geli$mekte Olan Ülke Ekonomileri ÖDEMELER DENGES Cari Hesap Dengesi Mal ve Hizmet Dengesi Net Gelir Net Cari Transferler Sermaye ve Finans Hesab7 Dengesi Sermaye Hesab Dengesi Finans Hesab Dengesi Net Dorudan Yatrmlar Net Portföy Yatrmlar Dier Net Yatrmlar Rezerv Varlklar Net Hata ve Noksanlar SERMAYE AKIMLARI Net Toplam Sermaye Ak7mlar Net Resmi Akmlar Net Özel Akmlar Net Dorudan Yatrmlar Net Özel Portföy Yatrmlar Dier Net Özel Akmlar DI FNANSMAN Net D Finansman Borç Yaratmayan Akmlar Sermaye Transferleri Dorudan Yabanc Yatrmlar Güvenlik Önlemleri Net D Borçlanma Resmi Kreditörlerden Borçlanma of which, credit and loans from IMf Bankalardan Borçlanma Dier Özel Kreditörlerden Borçlanma Kaynak: IMF, World Economic Outlook Benzer bir görü de Harvard Üniversitesi ekonomistlerinden gelmektedir 32. Bu makalede yazarlar mevcut ödemeler dengesi istatistiklerinin bir ülkenin net yabanc varlnn deerlendirilmesinde yetersiz olduunu tartmaktadr. Dorudan yabanc sermaye 32 Ricardo HAUSMANN, F., STARZENEGER, Global Imbalances or Bad Accounting? The Missing Dark Matter in The Wealth of Naions Center For International Development at Harward University, Working Paper No:124, January 2006, p Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

19 yatrmlarnn yanl hesaplanmas, rapor edilmemi sigorta veya likidite hizmetlerinin ticaretini ve borcun hafifletilmesini, içeren birçok faktörden meydana gelmi olabilir denilmektedir. Bu problemlerden dolay net yatrm gelirlerini aktifletirerek net yabanc varlklar hesaplamay ve daha sonra yabanc varlklar stokundaki bu deiikliklerden de cari ilemlerin hesaplanmas önerilmektedir. Resmi istatistiklerde belirtilen net yabanc varlklar ile belirtilen yöntemle yaplan hesaplamalar arasndaki fark, yani ABD nin görünmez döviz gelirlerini kara madde (dark matter) olarak isimlendirilmitir. Bu görüe göre de özetle ABD nin d borçlar ile dardan alacaklar yeniden deerlendirildiinde d borcun daha az olduu ve alacaklarnn da daha fazla olduu sonucuna varlaca belirtilmektedir. Ayrca ABD nin cari açk vermediini, ihraç ettii dolarlardan elde edecei senyoraj geliri ile, ihraç ettii teknolojinin sermaye deerindeki art ve devlet tahvili satndan elde ettii primleri toplayp cari açktan dütüünde cari açn olmad vurgulanmaktadr. Ekonomistler yukarda da belirtildii gibi ABD ekonomisinde sert bir dalgalanmann olmayacan cari açk nedeniyle dolar kurunda ani bir düüün gerçeklemeyeceini belirtmektedirler. spanya 6,9% ABD 65,4% ngiltere 4,0% Avustralya 3,5% Fransa 2,8% talya 2,4% Türkiye 1,9% Dier Ülkeler 13,1% ekil 1. Net Sermaye 4thal Eden Ülkeler (Kaynak: Küresel IMF ekonomide Global Financial 2005 Stability yl itibariyle Report 2006) net sermaye ihracat ve ithalat yapan ülkeler ve yüzde paylar IMF nin Küresel Mali 4stikrar Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 37

20 Raporunda verilmitir.cari ilemler fazlas veren ülkeler net sermaye ihracatçs iken açk veren ülkeler de net sermaye ithal eden durumdadrlar. Net sermaye ithalatçs ülkelerden ABD yüzde 65,4 ile en büyük orana sahiptir. ABD nin bu aç (ithalat) 8 ülkenin sermaye ihracna eittir. 4spanya yüzde 6,9, 4ngiltere yüzde 4,0 ve Avustralya yüzde 3,5 le sralanmaktadr. Suudi Arabistan 7,9% Almanya 10% Çin 13,9% Japonya 14,4% Rusya 7,2% Cezayir 1,9% sviçre 4,4% Kanada 2,3% Venezuella 2,2% Norveç 4,3% Hollanda 3,5% Singapur 2,9% Kuveyt 2,8% ekil 2. Net Sermaye 4hraç Eden Ülkeler. (Kaynak: IMF Global Financial Stability Report 2006 ) Net sermaye ihraç eden ülkeler incelendiinde Japonya nn yüzde 14,4 ile ilk srada ve Çin in yüzde 13,9 la ikinci srada yer ald görülmektedir. Bu ülkeleri yüzde 10 ile Almanya, yüzde 7,9 ile Suudi Arabistan, yüzde 7,2 ile Rusya, yüzde 4,4 4sviçre ve yüzde 4,3 ile Norveç i yüzde 3,5 ile Hollanda izlemektedir. Bu ülkelerin toplamdaki pay yüzde 65,6 dr. ABD ye giren toplam sermaye 1.212,2 trilyon dolardr. Giren sermayenin yüzde 9,5 i dorudan yatrmlardan oluurken, yüzde 38 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

21 75 le en büyük pay portföy yatrmlarna aittir. ABD den dier ülkelere giden sermaye ise 426,8 milyar dolardr Petrol ve Hammadde Fiyatlar7ndaki Dünya ekonomisinde 2004 ylndaki rekor büyümenin ardndan, 2005 ylnda artmaya balayan petrol ve hammadde fiyatlar petrol üreticisi ve ihracatçs ülke ekonomilerine gelir transferine yol açarken, petrol ithal eden ülke ekonomilerini olumsuz yönde etkilemitir. Petrol ihracat yapan ülkelerin, petrol fiyatlarnn artmasndan dolay ihracat gelirlerindeki art, bu ülkelerde reel gelirin artmasna neden olmaktadr. Ancak petrol ithalatçs konumundaki ülkelerde petrol fiyatlarndaki artn neden olduu enflasyon, bu ülkelerde petrol d ürünlere olan talebin azalmasna yol açabilir. Buda dünyada petrol d dier mallara olan talebin azalmasna neden olacaktr. Balangçta petrol fiyatlarndaki art, petrol ihracatçs ülkeleri olumlu yönde etkilemi olsa bile fiyat artlarnn yol açt dier mal ve hizmetlere olan talep daralmalarndan dolay petrol d ihracatlar olumsuz yönde etkilenebilir. Petrol fiyatlarndaki artn dünya üzerinde yarataca dier bir olumsuz etki de ülkeleraras ticaret dengesini ve döviz kurlarn etkilemesidir 34. Petrol fiyatlarndaki artlarn enflasyon, cari açklar, döviz kurlar ve bütçe açklar gibi ülke ekonomilerinde yol açabilecei olumsuz etkileri ortadan kaldrmak amacyla ülkeler para ve maliye politikalarn sk sk gözden geçirmek zorunda kalabilmektedirler. Dünya petrol fiyatlarndaki deimelerin gösterildii tablo 7 den da görülebilecei gibi 1999 yl balarnda varil fiyat 11 dolar olan petrol fiyat hzla artmaya devam etmi ve 2006 yl ortalarnda yaklak 7 kat artarak 70 dolar civarna yükselmitir. 33 IMF, Global Financial Stability Report, Fatih B4ROL, Petrol Fiyatlarndaki Yükseliin Dünya Ekonomisi Üzerindeki Etkileri, Turkishtime, ,s.1 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 39

22 Tablo 7. Avrupa Brent Spot Piyasas7nda Hampetrol Fiyatlar7 FOB (Varil çin Dolar) Yl Ocak ubat Mart Nisan Mays Haz. Tem. Au. Eylül Ekim Kasm Aralk Kaynak: U.S. Energy Information Administration 2006 Petrol fiyatlarndaki artn temel nedenleri olarak, Ortadou da yaanan gerginliin son yllarda giderek trmanmas ve talebin arz tarafndan karlanamamas gibi sorunlar gösterilebiliriz. Çin ve Hindistan gibi Asya ekonomilerinde yaanan yüksek büyüme hznn yaratt enerji ve hammadde talebinin daha da artacak olmas, ABD, Japonya ve dier gelimi ülkelerin petrol tüketimlerini artryor olmas, petrol arznn çok fazla artrlamad bir ortamda fiyatlar yükseltmektedir 35. Ayrca petrol rezervlerinin bulunduu bölgelerde yaanan skntlardan, OPEC ülkelerinin (Irak hariç) petrol üretim kapasitesinin üst snrna varm olmalar, Venezüella Hükümetinin ABD ile yaad gerilimler ve Rusya nn Rus petrol üreticisi Yukas a yapt müdahaleler gelecekte arz konusundaki belirsizlikleri artrmaktadr. OPEC verilerine göre 2001 ylnda günlük petrol arz 4,5 milyon varilken, bu rakamn 2004 ylnda 1,4 milyon varile, 2005 ylnda 2 milyon varile dümesi fiyat artlarnda etkili olmutur. 35 Ahmet 4NSEL, Artan Petrol Fiyatlar ve 4ktisat 4deolojisi Birikim Dergisi, s.182, Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

23 Dünyada hammadde fiyatlarnda son dönemde ciddi artlar söz konusudur yl ve sonrasnda Çin ve Hindistan gibi Asya ülkelerinde görülen hzl büyüme nedeniyle demir-çelik ürünleri, bakr, alüminyum, nikel gibi baz temel hammadde fiyatlarnn Londra metal borsasnda 2006 ylnda en yüksek seviyelerine ulat görülmektedir. Fiyatlardaki yükseliler, petrol ve hammadde ihracatçs Rusya, Brezilya, Venezüella gibi baz ülkelerin ekonomilerini rahatlatrken, Türkiye gibi petrol ithal eden ülke ekonomilerinin cari açklarn olumsuz etkilemitir. 4. Uluslararas7 Rezervlerde ve Küresel Riskler Dünya döviz rezervlerine bakldnda 2000 ylndan itibaren hzl bir art olduunu görüyoruz. Dünya merkez bankalarnda 2000 ylnda 2 trilyon dolar olan toplam rezervler 2005 ylnda 4,23 trilyon dolara yükselerek yüzde 110 orannda bir art göstermitir 36. Merkez bankalarnn menkul döviz rezervleri olarak bilinen döviz rezervlerindeki art veya azallar özel kesimin borç art ve azallarna eittir. D dengeden bamsz olarak gerçekleen rezerv hareketleri d varlklarn dalmn da yanstmaktadr. Döviz rezervlerinin bir dier fonksiyonu da uluslar aras ödemeler sisteminin gerçeklemesinde para arz gibi deerlendirilmesidir. Döviz rezervlerindeki artlar bu nedenle uluslar aras para arznn arttn da göstermektedir ylndan sonra hzla artan rezervler küresel ekonomide likiditenin arttn da ifade etmektedir. 36 IMF, 2006, a.g.e.,,.. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 41

24 Tablo 8. Net Uluslararas7 Rezervler (Milyar Dolar) Ülkeler Nisan 2006 Rezervler (%) GSYH Y7ll7k thalat Çin Japonya Taiwan Province of China Kore Rusya Hindistan Hong Kong Singapur Meksika Malezya Algeria Turkiye Brezilya Tayland DÜNYA 2,334 3,330 4,081 4,698 4, Kaynak: International Financial Statistics (IFC) 2006 Döviz rezervlerine ilikin tablo 8 deki verilerden de anlalaca gibi 2001 ylnda yükselen piyasa ekonomileri ve gelimekte olan ülkelerin toplam rezervi 913 milyar dolar iken, 2005 ylnda bu rakam yaklak 2,4 trilyon dolar olmutur. Bu da bize dünya döviz rezerv artnn önemli bir ksmnn yükselen ve gelimekte olan ülkelerden geldiini göstermektedir döneminde Çin in döviz rezervinin 168 milyar dolardan 895 milyar dolara geldii ve 2006 ylnda tahminlere göre de toplam rezervlerinin 1,044 trilyon dolar olaca tahmin edilmektedir. Dünyadaki rezerv artnn önemli bir ksm Çin den kaynaklanmaktadr. Dier ülkeler ise Japonya, Rusya, Kore ve Singapur gibi ülkelerdir. Asya ülkelerinde genellikle dolar cinsinden varlklara yönelik bir rezerv art gözlenmektedir. Bunun nedeni olarak ülkeler için farkl argümanlar ileri sürülmektedir. Asya ülkeleri ve de özellikle Çin ABD nin d ticaretinde önemli bir konuma sahiptir. ABD nin ithalat talebindeki art, Asya ekonomilerinde dolar bolluuna yol açm, sermaye ihracatçs bu ülkelerin merkez bankalarnda biriken bu dolarlar kendi para birimlerinin dolar karsnda deer kazanmas için 42 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

25 ABD mali varlklarna yatrlarak dünyada ortaya çkabilecek herhangi bir döviz krizine kar önlem olarak tutulmaktadr 37. Dolar cinsi varlklara 2004 ylndan bu yana talebini azaltan Japonya, geçmite varlklarn önemli bir ksmn hükümetin döviz kuru hareketlerini (oynakln) azaltmak amacyla dolar cinsinden tuttuu bilinmektedir. Dünya ticaret hacmi ve milli gelirindeki artlarn, dünya rezervindeki artlarn gerisinde kald artan para arznn mal ve hizmet arzndan daha fazla arttn göstermektedir. Bu gelime dünyada enflasyonist basklar da oluturacaktr. ABD nin d açklarndan kaynaklanan bu likidite bolluunun dünya rezerv artna yapt katk ancak ABD nin d açnn kontrolüyle mümkündür diyebiliriz. Çin in döviz rezervleri giderek artmaktadr. Buna karlk Çin parasn revalüe etmek yerine sabit tutma çabasndadr. Çin in neden böyle davrand konusundaki görüler ise öyle özetlenebilir: Çin ekonomisi ihracata dayal bir büyüme performans gösteriyor ve ülkesine de bu nedenle yabanc yatrm geliyor. Çin para biriminin deer kazanmas halinde yabanc yatrmlar ve ihracat olumsuz etkilenecei için parasnn düük deerini korumay amaçlyor. ABD hazine yetkililerine göre Çin in parasn revalüe etmemesi halinde iç piyasann basks ile karlamas söz konusu olabilecektir. Ayrca giderek artan dorudan yatrmlar bankaclk sistemini de skntya sokabilecektir. AB ve ABD nin d ticaret açklarn kapatmak için koruma önlemlerini younlatrmas gündeme gelebilecektir. ABD nin Çin e parasn revalüe etmesi yönündeki basklar artrmas karlnda elindeki dolarlar satabilecei yönündeki endieler de dünya ekonomisindeki belirsizlii artrmaktadr. Ayrca Çin Merkez Bankas Bakan Zhao Xiaochuan n büyük bir ksm dolar endeksli olan ve 1 trilyon dolar deerindeki döviz rezervlerinde çeitlendirmeye gidilebilecei eklinde açklamalar ABD ekonomisi 37 Bkz: Nick BEAMS, The Finance Imbalances of a Bizarre World World Socialist Web Site, 28 October Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 43

26 kadar küresel ekonomi için de risk unsuru olarak görülüyor. Çünkü elinde çok fazla miktarda ABD tahvili bulunduran Çin in rezervlerini çeitlendirerek dolar payn sert bir ekilde azaltmaya gitmesi halinde ABD Merkez Bankas n faiz artrmaya zorlayabilecektir. Resesyon endiesi ile faiz artrmna ara veren ABD nin yeniden faizleri artrmas ise ekonomi için yeni sorunlar oluturabilir. Ayrca küresel ekonomide mali piyasalarda da istikrarszla yol açabilecek bu uygulama dünya ekonomisinin de büyümesini etkileyecektir. Çin açsndan durum deerlendirildiinde ise dolarn deerinde meydana gelebilecek bir düü elindeki rezervlerin de deerini düürecektir. Çünkü Çin in rezervlerinin yüzde 70 i dolar cinsindendir. Çin in rezervlerinde çeitlenmeye gitmesi dier bir deyile dolardan Euro ya geçmesi halinde kendi ekonomisinin urayaca zarar da göz ard etmeyerek ani deil yava hareket ederek para piyasalarndaki dengeyi bozmayaca tahmin edilmektedir. Aksi halde birbirine baml hale gelmi olan ABD ve Çin ekonomileri birlikte zarar göreceklerdir. Bu da küresel ekonominin istikrarn olumsuz etkileyebilecektir. 5. Hedge Fonlar Hedge fonlar, uluslararas piyasalarda zengin yatrmclarn paralarna normal üstü getiriler salamak amacyla küresel ekonomide getirisi yüksek piyasalarda dolatran yatrm irketlerinin, yatrm fonlarn ifade etmektedir. Bu fonlar özel bir mevzuata tabi olup, irketlerin normalde yapamad pek çok parasal ilemi yapabilmektedirler. Resmi denetim kurumlarnn bu fonlar denetleme ve yakndan izleme gibi bir sorumluluu yoktur. Riski ve getiriyi iyi hesapladklar varsayarak fonlarn sorumluluklar kendilerine braklmtr. Fon yöneticileri bu fonlarla karllk oran yüksek ülkelere, piyasalara ve sektörlere fonlarn aktarp, risk söz konusu olduunda da hzla bu alanlar terk edebilmektedir. Bu amaçla hedge fonlar küresel ekonomide ki en büyük risk unsurlarndan biri olarak görülmektedir. 44 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

27 Avrupa Merkez Bankas (ECB) nin yaynlad Finansal 4stikrar Raporunda belirtildii gibi karlln yüksek olduu piyasalara hzla girip çkan hedge fonlarnda dünyann ekonomik istikrarnn kar karya olduu en büyük tehlikelerden birisi olarak görülmektedir. Raporda trilyon dolarlarla ifade edilen hedge fonlarn 2005 ylnda da büyümesini sürdürdüü dünya genelinde tek yöneticili olarak 6.900, fon olarak da ü bulduu ifade edilmektedir. Tek yöneticili fonlar 1,35 trilyon dolar, dierlerinin ise 700 milyar dolar yönettii tahmin edilmektedir. Hedge fonlarn Avrupa da da giderek büyüdüü, 2005 ylnda fonlarn yüzde 25 artarak 325 milyar dolarlk büyüklüe ulat belirtilmitir. 38 Raporda hedge fonlar birbirlerinin stratejilerini taklit ederek sürü psikolojisiyle hareket ettikleri ve beraber yatrm alanlarna girdikleri, bu fonlarn bir ve ya bir ksmnn çökmesi halinde piyasalarda ciddi bir ok yaratabilecei endiesi hakimdir. Hedge fonlarn Londra ve New York piyasalarndaki hisse senedi ve tahvil ticaret hacminin yaklak üçte biri ile dörtte biri arasnda bir orandaki bölümünü oluturmakta ve yatrm bankalarnn en karl müterileri haline gelmi durumdadrlar. 39 Hedge fonlarn giderek büyümesi ve denetim dnda kalm olmalar ülkeler açsndan risk yönetimini de güçletirmektedir. Petrol, doalgaz, hisse senedi, pamuk, devlet tahvili gibi çok sayda mal ve yatrm araçlarna fonlarn aktararak spekülatif kazançlar elde eden hedge fonlar dünya piyasalarnda fonlarn aktard enstrümanlarn fiyatlarnda dalgalanmalara neden olmaktadr. Dünya petrol fiyatlarnn son aylarda yükselmesinde ve dümesinde de bu fonlarn etkili olduu söylenebilir. Petrol piyasalarnda spekülasyon yapan ve 2006 ylnn Eylül aynda 6,5 milyar dolar zararla batan hedge fonu Amaranth n o dönemde dünya piyasalarnda oluturduu dalgalanma Türkiye gibi pek çok gelimekte olan ülkede hissedilmitir. Bu ülkelerin menkul kymet borsalarnda ciddi düüler yaanmtr. Fonlarn bir banka 38 European Central Bank, Financial Stability Review, June 2006, P Financial Times, 13 May 2005 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 45