T.C. PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MALİYE ANA BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS PROGRAMI

Transkript

1 T.C. PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MALİYE ANA BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS PROGRAMI MAASTRICHT KRİTERLERİ VE TÜRKİYE NİN AVRUPA BİRLİĞİ ÜYELİK SÜRECİ Mehmet ÖZGÜN DERS : Güncel Mali Yaklaşımlar Prof. Dr. Selami SEZGİN Denizli Mayıs 2010

2 İÇİNDEKİLER GİRİŞ 1 I. BÖLÜM 1-1 AVRUPA BİRLİĞİ NİN (AB) TARİHÇESİ AVRUPA BİRLİĞİ TEMEL İLKELERİ VE AMACI MAASTRICHT KRİTERLERİ 4 II. BÖLÜM 2-1 AVRUPA BİRLİĞİ TÜRKİYE İLİŞKİLERİ İlişkilerdeki İlk Dönem Ankara Antlaşması Öncesi ve Sonrası Yaşanan Gelişmeler ve Sonrası Yaşanan Gelişmeler AB ye Tam Üyelik Başvurusu Gümrük Birliği ne Katılım Dönemi ve Helsinki Zirvesi (1999) Helsinki Zirvesi Sonrası Dönem AVRUPA KOMİSYONU 2009 YILI TÜRKİYE İLERLEME RAPORU 11 SONUÇ 15 KAYNAKÇA 16

3 GİRİŞ Bu günkü ismiyle Avrupa Birliği, ilk ismiyle Avrupa Kömür Çelik Topluluğu (AKÇT) birçok aşama ve müzakerelerden sonra bu günkü halini almıştır. Altı ülke ile çıkılan bu yolda şimdi yirmi yedi üyeli (iki aday ülke daha bulunmaktadır), dünya siyasetinde ve ekonomisinde söz sahibi, hiç kimsenin göz ardı edemeyeceği bir çekim merkezi, bir cazibe kaynağı olmuştur. Vatandaşlarına sağladığı yüksek yaşam standartları, evrensel insani değerlerin sıkı sıkıya güvence altına alınmış olması ve ticaretin üye ülkeler arasında ayrımcılığa neden olmayacak şekilde sıkı kurallara bağlanmış oluşu bu cazibenin sadece birkaç öğesini teşkil etmektedir. Bu cazibe birçok devleti zamanla kendine doğru çekmeyi başarmıştır. Türkiye de bu devletlerden biridir. Birliğin kuruluşunun hemen sonrasında ilişkiler başlamış ve farklı aşamalardan geçerek bu günlere kadar sürmüştür. Bu çalışmamızda halen devam eden ilişkiler ve bu ilişkilere yön veren bazı kriterlere değinilmiştir.

4 I. BÖLÜM 1-1 AVRUPA BİRLİĞİ NİN (AB) TARİHÇESİ Avrupa'da bütünleşme sürecine ivme kazandıran, biri federasyon yanlısı diğeri işlevselci iki akımın başlıca savunucuları İtalyan federalist Altiero Spinelli ile 1951'de Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu'nun (AKÇT) kurulmasına yol açan Schuman Planı'nın ilham kaynağı Jean Monnet'dir. Federasyon yanlısı bu yaklaşım, yerel, bölgesel, ulusal ve Avrupa ölçeğindeki güç odakları arasında diyaloga ve tamamlayıcı bir ilişki kurulmasına dayanıyordu. İşlevselci yaklaşım ise egemenliğin ulusal düzeyden Topluluk düzeyine tedricen aktarılmasını savunuyordu. Bu iki görüş, günümüzde, tek pazar, para politikası, ekonomik ve sosyal kaynaşma, dış politika ve güvenlik gibi ortak eylemin devletlerin tek tek hareket etmelerinden daha etkili olduğu alanlarda, demokratik ve bağımsız Avrupa kurumlarına ulusal ve bölgesel makamlar kadar sorumluluk verilmesi gerektiği inancında iç içe geçmiştir. Sonuç olarak 1951 yılında Avrupa Kömür Çelik Topluluğu (AKÇT) Belçika, Batı Almanya, Lüksemburg, Fransa, İtalya ve Hollanda'dan oluşan 6 üye ile kuruldu. Bu ülkelerdeki kömür ve çelik sanayi ile ilgili alınan kararlar, bağımsız ve devletler üstü bir kuruma (Yüksek Otorite) devredildi. Söz konusu kurumun ilk başkanı ise Jean Monnet oldu 1. Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu'nu (AKÇT) kuran Paris Antlaşması (1951), Avrupa Ekonomik Topluluğu'nu (AET) ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu'nu (Euratom) kuran Roma Antlaşmaları (1957), Avrupa Tek Senedi (1986) ve Maastricht Avrupa Birliği Antlaşması (1992), üye devletleri egemen devletler arasındaki geleneksel anlaşmalardan daha sıkı bir biçimde birbirine bağlayan AB'nin hukuki temellerini meydana getirir. Topluluğun çalışmaları, başlangıçta altı kurucu üyesi arasında bir kömür ve çelik ortak pazarı kurulmasıyla sınırlıydı. Altılar 1957'de, Fransız Ulusal Meclisi'nin Avrupa Savunma Topluluğu projesini reddetmesinden üç yıl sonra, işgücü ile mal ve hizmetlerin serbest dolaşımına dayanan bir ekonomik topluluk kurmaya karar verdiler. Altılar'ın başarısı Birleşik Krallık, Danimarka ve İrlanda'yı Topluluk üyeliğine başvurmaya yöneltti. General "de Gaulle" yönetimindeki Fransa'nın 1961'de ve 1967'de iki kez veto yetkisini kullandığı çetin bir pazarlık dönemini takiben, bu üç ülke 1972 yılında üyeliğe kabul edildiler. Topluluk 1981'de Yunanistan'ın, 1986'da da İspanya ve Portekiz'in katılmalarıyla güneye doğru 1 Erişim:

5 genişledi. Bu genişlemeler, On İkiler'in, ekonomik gelişmeleri arasındaki farklılıkları azaltmaya yönelik yapısal programlar uygulamalarını kaçınılmaz kıldı. Bu dönemde Topluluk Güney Akdeniz ile Afrika, Karayipler ve Pasifik (AKP) ülkeleri ile yeni anlaşmalar imzalayarak uluslararası düzeyde daha önemli bir rol oynamaya başladı. 1 Ocak 1995 tarihinde Avusturya, Finlandiya ve İsveç Avrupa Birliğine katıldılar yılına gelindiğinde ise on yeni ülke birliğe üye oldu 2 (Çek Cumhuriyeti, Estonya, Kıbrıs, Macaristan, Litvanya, Letonya, Malta, Polonya, Slovakya ve Slovenya). 1 Ocak 2007 tarihine gelindiğinde ise iki yeni üye (Bulgaristan ve Romanya) birliğe katıldı. Birliğin üye sayısı böylece yirmi yediye yükselmiş oldu. 1-2 AVRUPA BİRLİĞİ TEMEL İLKELERİ VE AMACI AB başta ekonomik işbirliği çerçevesinde (AKÇT) örgütlenmiş olsa da zamanla hedeflerinde çeşitlenme, daha doğru ifadeyle zenginleşme ve gelişmeler yaşanmıştır. Ekonomik birliktelik amacı baki olmakla birlikte buna siyasi, ortak güvenlik ve kültürel birliktelik amaçları da eşlik etmeye başlamıştır. Bu doğrultuda bazı ilkeler benimsenmiş ve AB bu ilkeler etrafında örgütlenmiştir. Bu ilkeleri dört başlık altında incelemek mümkündür 3 ; Temel hakların, serbest dolaşım ile medeni ve siyasi hakların sağlandığı Avrupa Vatandaşlığı nın tesisi, İçişleri ve Adalet alanındaki işbirliği ile AB genelinde özgürlük, güvenlik ve adaletin tesis edilmesini sağlamak, Tek Pazar, Ortak Para Birimi Euro, istihdam oluşturma, bölgesel kalkınma ve çevre koruma aracılığıyla ekonomik ve sosyal gelişmenin desteklenmesini sağlamak, Ortak dış ve güvenlik politikası aracılığıyla AB nin global anlamdaki rolünün güçlendirilmesini sağlamaktır. Bu ilkeler çevresinde örgütlenen ve büyük bir birliktelik kuran AB ülkelerinin ulaşmak istedikleri amaçlar ise şu şekildedir 4 ; 2 Erişim: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, Avrupa Birliği Nedir?, Ağustos 2002, s,4 4 Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, a.g.e., s,1

6 Tarihin en kanlı iki dünya savaşını yaşamış Avrupa kıtasında sürdürülebilir bir barışın tesisini sağlamak, Daha yüksek yaşam standartları ve tam istihdamın sağlanmasını temin etmek üzere Ekonomik Entegrasyon un gerçekleştirilebilmesini sağlamak, Siyasi bütünleşmenin tesisinin sağlanmasıdır. 1-3 MAASTRICHT KRİTERLERİ Avrupa Birliği nin oluşumuna, genişlemesine ve işleyişine yön veren bazı antlaşma ve protokoller mevcuttur. Bu anlaşma ve protokollerde üye ülkeler başta olmak üzere üye olmak isteyen aday ülkelerinde uyması gereken kurallar bütünü mevcuttur. Bu antlaşmalardan biride, ekonomik kriterleri belirleyen Maastricht Antlaşmasıdır. 7 Şubat 1992 tarihinde, Hollanda nın Maastricht kentinde imzalanarak 1 Kasım 1993 de yürürlüğe giren antlaşmada (Maastricht Antlaşması), Ekonomik ve Parasal Birliğin (EPB) aşamaları, bu aşamalarda izlenecek ekonomik ve parasal politikalar ve bu politikaların uygulanması için gerekli kurumsal değişiklikler ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Bu düzenlemeler çerçevesinde, EPB nin gerçekleştirilmesi doğrultusunda, üye ülke ekonomileri arasındaki farklılıkların giderilebilmesi teminen, bazı makro büyüklükler açısından, Maastricht Kriterleri olarak adlandırılan yakınlaşma kriterleri tespit edilmiş ve bunlara uyulmaması durumunda uygulanacak yaptırımlar belirlenmiştir. Söz konusu kriterler aşağıda yer almaktadır 5 ; Toplulukta fiyat istikrarı bakımından en iyi performansa sahip üç ülkenin yıllık enflasyon oranları ortalaması ile, bir üye ülkenin enflasyon oranı arasındaki fark 1,5 puanı geçmemelidir (Avrupa Topluluğunu Kuran Antlaşmanın 121 inci maddesinde öngörülen Yakınlaşma Kriterlerine İlişkin Protokol m. 1 ). Üye ülkelerin kamu açıklarının Gayri Safi Yurt İçi Hasılalarına oranı %3 ü geçmemeleridir (Avrupa Topluluğunu Kuran Anlaşmanın 121 inci maddesinde öngörülen Yakınlaşma Kriterlerine İlişkin Protokol m. 2). Üye devletlerin kamu borçlarının Gayri Safi Yurt İçi Hasılalarına oranı %60 ı geçmemelidir (Avrupa Topluluğunu Kuran Anlaşmanın 121 inci maddesinde öngörülen Yakınlaşma Kriterlerine İlişkin Protokol m. 2). 5 Selin DİLEKLİ, vd, Maastricht Kriterleri, Avrupa Birliği ile İlişkiler Genel Müdürlüğü Yayınları, Aralık 2002, s.1

7 Üye ülkelerde uygulanan uzun vadeli faiz oranları, on iki aylık dönem itibarıyla, fiyat istikrarı bakımından en iyi performansa sahip üç ülkenin faiz oranını iki puandan fazla aşmamalıdır (Avrupa Topluluğunu Kuran Anlaşmanın 121 inci maddesinde öngörülen Yakınlaşma Kriterlerine İlişkin Protokol m. 4). Son iki yıl itibarıyla, bir üye ülke para birimi, diğer bir üye ülkenin para birimi karşısında devalüe edilmemiş olmalıdır (Avrupa Topluluğunu Kuran Anlaşmanın 121 inci maddesinde öngörülen Yakınlaşma Kriterlerine İlişkin Protokol m. 3). Maastricht Antlaşması ile getirilen hükümler, üye ülke merkez bankalarının bağımsızlığı konusunu da ele almaktadır. Bu konuya ilişkin olarak, Avrupa Topluluğunu Kuran Antlaşmanın 107 inci maddesinde, Avrupa Merkez Bankası (AMB), ulusal merkez bankaları ve bunların karar alma organlarında görev yapan kişiler, bu Antlaşma ve Avrupa Merkez Bankaları Sistemi (AMBS) Statüsü tarafından kendilerine verilen görev ve yükümlülükleri yerine getirirken ve yetkilerini kullanırken, topluluk kurum ve organlarından, üye devlet hükümetlerinden veya herhangi bir başka makamdan talimat istemez ve almaz. Topluluk kurum ve organları ve üye ülke hükümetleri, bu ilkeye riayet etmeyi ve AMB nin veya ulusal merkez bankalarının karar alma organlarının üyelerini, görevlerini yerine getirirken etkileme girişiminde bulunmamayı taahhüt eder hükmüne yer verilmiştir. Enflasyona ilişkin olarak; Avrupa Topluluğunu Kuran Antlaşmanın 121 inci maddesinde öngörülen Yakınlaşma Kriterlerine İlişkin Protokolün 1 inci maddesinde, Enflasyon, ulusal tanımlardaki farklılıklar göz önünde bulundurularak, karşılaştırılabilir bazlı bir tüketici fiyat endeksi aracılığıyla ölçülür hükmü yer almaktadır. Bu kapsamda, Eurostat, üye ülke istatistik kuruluşları ile işbirliği yaparak, bir Uyumlaştırılmış Tüketici Fiyat Endeksi (HICP) oluşturmuş ve bu endeks 1997 yılından itibaren kullanılmaya başlanmıştır. HICP, üye ülkelerdeki TÜFE oranları için karşılaştırılabilir bir standart sağlamaktadır. Faiz oranına ilişkin olarak; Avrupa Topluluğunu Kuran Antlaşmanın 121 inci maddesinde öngörülen Yakınlaşma Kriterlerine İlişkin Protokolün 4 üncü maddesinde, Faiz oranları, ulusal tanımlardaki farklılıklar göz önünde bulundurularak, devlet tahvilleri ve benzeri menkul kıymetler bazında ölçülür hükmü yer almaktadır. Faiz oranlarına ilişkin yakınlaşma kriterinin değerlendirilmesinde, on yıllık devlet tahvillerinin getirisi kullanılmaktadır. Bu kapsamda, söz konusu tahvillerin faiz oranlarının on iki aylık dönemler itibarıyla ortalamaları alınmaktadır.

8 Devlet bütçesi ile ilgili veriler, aşırı kamu açığı prosedürü kapsamında değerlendirilmekte ve ulusal muhasebe standartları bazında hesaplanmaktadır. Kamu açığı, Aşırı Kamu Açığı Prosedürüne İlişkin Protokolün 2 inci maddesi uyarınca, genel devletin net borçlanma gereğini ifade etmektedir. Genel devlet terimi ile, ticari faaliyetleri hariç, merkezi devlet, yerel yönetimler ve sosyal güvenlik fonları kastedilmektedir. Aşırı kamu açığı prosedürüne ilişkin hükümler, Ekonomik ve Parasal Birliğe katılan ülkelerin, Euro alanında enflasyonist baskıya yol açabilecek derecede borçlanmakta kaçınmalarını sağlamayı amaçlamaktadır.

9 II. BÖLÜM 2-1 AVRUPA BİRLİĞİ - TÜRKİYE İLİŞKİLERİ Avrupa Birliği ile Türkiye Cumhuriyeti arasındaki ilişki, birliğin kurulduğu tarihten itibaren başlamış ve bu gün dahi devam etmektedir. İlişkiler belirli dönemlerde inişli çıkışlı bir seyir izlemiş, belirli aralıklarla görüşmelere ara verilmiş ve en nihayetinde yarım yüzyıldan bu yana devam eden bir süreç geride bırakılmıştır. Bu süreci kilometre taşı niteliğinde ki bazı olaylar ışığında belirli dönemler halinde incelemek mümkündür İlişkilerdeki İlk Dönem tarihinde Avrupa Ekonomik Topluluğu Antlaşmasının yürürlüğe girmesinden hemen sonra, 31 Temmuz 1959 tarihinde Adnan Menderes in Başbakanlığı nı yürüttüğü hükümet tarafından ortaklık için başvuruda bulunulmuştur. Bu başvurunun 15 Temmuz 1959 da Yunanistan tarafından yapılan başvurunun hemen akabinde gerçekleşmesi manidardır. Avrupa Ekonomik Topluluğu nu oluşturan altı ülkenin dışişleri bakanlarından oluşan Bakanlar Konseyi, 11 Eylül 1959 tarihinde Brüksel de toplandıklarında gündem konularından biride Türkiye nin başvurusunu incelemek olmuştur. Yunanistan ve hemen arkasından Türkiye tarafından gerçekleştirilen bu başvurular, AET tarafından olumlu karşılanmıştır. Bakanlar Konseyi nden çıkan karar şu şekildedir; Türkiye nin AET ye ortaklığının, çözülmesi gereken sorunlar çıkardığını saptayan konsey, bu istemi yinede olumlu karşılamış ve Avrupa Komisyonu nu, Türk Hükümetiyle ortaklık ilişkisi koşullarının ne olabileceğini araştırıcı ön görüşmeleri yapmakla görevlendirmiştir 6. Bu karar sonrası AET ile Türkiye arasındaki ilişkiler şekillenmeye başlamıştır Ankara Antlaşması Öncesi ve Sonrası Yaşanan Gelişmeler AET ile başlayan görüşmelerden kısa bir süre sonra Türkiye de iç siyasi karışıklıklar ciddi boyutlara ulaşmıştır. 27 Mayıs 1960 tarihine gelindiğinde ise Türkiye de ordu yönetime el koymuştur. Kendini Milli Birlik Komitesi olarak adlandıran bu ihtilal hükümeti AET ile olan ilişkilerin devamı yönünde bir politika izlemeye karar vermişti. Ancak yinede, ülkedeki idarenin demokratik bir yol olmaktan çok uzak bulunan ihtilal ile el değiştirmesi Avrupa da 6 Mehmet Ali BİRAND, Türkiye nin Büyük Avrupa Kavgası, Doğan Kitapçılık, Ocak 2005, s.55

10 ciddi rahatsızlıklara neden olmuştur. Türkiye de bu gelişmeler yaşanırken Yunanistan 6 Mart 1961 tarihinde AET ile müzakerelerini tamamlayarak ortaklık antlaşması parafe etmiştir. 9 Temmuz 1961 de ise AET ile Yunanistan arasında ortaklık antlaşması Atina da imzalanmıştır. 17 Eylül 1961 tarihinde Başbakan Menderes başta olmak üzere, Zorlu ve Polatkan ın Yassıada yargılamasının ardından idam edilmeleri Avrupa da büyük bir hayal kırıklığı oluşturmuştur. Bu gelişmelerden sonra AET Dışişleri Bakanları Konseyi nde Türkiye ile yapılacak tüm müzakerelerin askıya alınmasına karar verildi. İlişkilerde yaşanan bu durum uzun sürmemiş ve 1962 yılının temmuz ayında tekrar müzakereler başlamıştır. Gerçekleştirilen müzakereler neticesinde, Türkiye ile AET arasında Türkiye nin tam üyeliğine yönelik ortaklık kuran Ankara Antlaşması 12 Eylül 1962 tarihinde imzalanmış ve 1 Aralık 1964 tarihinde yürürlüğe girmiştir 7. Antlaşmanın ana amacı, hızlandırılmış ekonomik ilerleme ve ticaretin uyumlu genişlemesi aracılığıyla Türkiye de ve Avrupa Ekonomik Topluluğundaki yaşam koşullarının sürekli iyileştirilmesinin sağlanması ve Türk ekonomisi ve Topluluk arasındaki eşitsizliğin azaltılmasıdır 8. İmzalanan bu antlaşma, üç dönemin (hazırlık dönemi, geçiş dönemi ve son dönem) arkasından Türkiye nin AB ye tam üyeliğini öngörmektedir. İlk dönem olan hazırlık döneminin beş yıl sürmesi planlanmıştır. Bu süre içerisinde AET tek yanlı bazı ödünler vermiş, bazı geleneksel Türk tarım ürünlerinin ihracatını arttırmak için gümrüksüz kotalar tanımış ve beş yıllık bir mali protokolle, Türk ekonomisinin güçlenmesini, diğer bir ifade ile ikinci dönemde yükleneceği yükümlülüklere hazırlanmasını hedeflemiştir 9. Bu beş yıllık dönem sonunda yapılacak karşılıklı inceleme ile ikinci döneme geçiş anlamını taşıyan Katma Protokol ün imzalanıp imzalanmayacağına karar verileceği Ankara Antlaşması ile hükme bağlanmıştır. Öngörüldüğü üzere hazırlık dönemi beş yıl sürmüştür. Geçiş döneminin gerçekleşme esaslarını belirlemek üzere de, 1970 yılında Katma Protokol taraflarca imzalanmıştır. Bu antlaşma 1 Ocak 1973 tarihinde yürürlüğe giriştir. Katma Protokol, Türkiye AET Gümrük Birliğinin tamamlanmasına ilişkin koşulları belirlemektedir. Aynı çerçevede mevzuat uyumu da düzenlenmekte, özellikle malların serbest dolaşımı ve ticaret politikası, ortak tarım 7 Nurettin BİLİCİ, Türkiye Avrupa Birliği İlişkileri, Seçkin Yayıncılık, Ağustos 2005, s.94 8 Avrupa Komisyonu Türkiye Delegasyonu, Türkiye İçin AB Üyelik Müzakereleri Süreci, 2006, s.6 9 BİRAND, a.g.e., s.139

11 politikasına uyum ve tercihli tarım ürünleri rejimi, gümrüklere ilişkin hükümler, fikri, sınai ve ticari mülkiyetin korunması, rekabet kuralları, devlet yardımları, tekeller, kamu alımları ve vergilendirme gibi alanlarda AET nin mevzuat uyumuna gönderme yapılmaktadır li yılların ikinci yarısında ise ülke içinde olumsuz gelişmeler yaşanmaya başlandı. Öncelikle yaşanan ekonomik krizin etkileri toplumun her kesimi tarafından çok ciddi bir şekilde hissedilmeye başlanmıştır. Devlet ise borçlarını ödeyemez duruma gelmiş, bununla birlikte IMF tarafından tüm dünya bankalarına yapılan Türkiye nin borçlarını geri ödeyemeyeceği duruma geldiğinin belirtilmesi ve verilen kredilerin dondurulması gerektiği yönünde ki çağrısı nedeniyle yeni borçta bulunamamaktadır. Tüm bu ekonomik çalkantılarla birlikte bazı terörist faaliyetlerin hızla artması yeniden bir askeri müdahalenin gerekçesine zemin hazırlamıştır ve Sonrası Yaşanan Gelişmeler 12 Eylül 1980 tarihinde ordunun ülke yönetimine yeniden el koyması Avrupalı bazı çevrelerde ciddi rahatsızlıklara neden olmuştur. Bu olaydan kısa bir süre sonra toplanan Avrupa Parlamentosu tarafından Türkiye ile ilgili bir karar yayınlanması ihtiyacı hissedilmiştir. Yayımlanan kararda ise şu ifadelere yer verilmiştir 11 ; Demokratik çerçeve içinde Türk halkının politik ve sendikal özgürlüklerden yararlanabilmesi için gerekli adımların atılmasını ister, Aralarında Türkiye AET Karma Parlamento Komitesi üyelerinin de bulunduğu, tutuklanmış siyasilerin hayatlarının güvenceye alınmasının önemine değinir, Demokratik olmayan uygulamaların uzamasının, Türkiye yi anlaşmaları tam ihlal etme durumuna sokacağını (Avrupa Konseyi, Avrupa İnsan Hakları Konvensiyonu, AET yle ortaklık anlaşması ) belirtir, Uluslar arası değer yargıları çerçevesinde kabul edilen insan haklarına saygı göstermenin, Avrupalı bir ülke (Türkiye) ile AET arasındaki diyaloğun temel koşulu olduğunu tekrarlar, Dışişleri bakanlarından, Türkiye deki durum ve Türk makamlarının demokrasiye dönüş konusundaki takvimi hakkında bilgi vermelerini ister. 10 BİLİCİ, a.g.e., s BİRAND, a.g.e., s.298

12 Kararda yer alan bu ifadeler, Avrupalı yetkililerin Türkiye ile olan ilişkileri bu aşamada tamamen kesmek istemedikleri anlamını taşımaktadır AB ye Tam Üyelik Başvurusu 1983 yılında gerçekleştirilen seçimlerle idare yeniden sivil yönetime bırakılmıştır. Bu tarihten itibaren ilişkiler yeniden şekillenmeye başlamıştır. 14 Nisan 1987 tarihinde ise birliğe tam üyelik için başvuruda bulunulmuştur. Avrupa Birliği Komisyonu gerçekleştirilen bu tam üyelik müracaatına 1989 yılında cevap vermiştir. Komisyon, Türkiye nin Birliğe üyelik konusundaki ehliyetini kabul etmekle birlikte, topluluğun kendi içindeki derinleşme sürecini tamamlamasına ve gelecek genişlemesine kadar beklenilmesini ve bu arada Türkiye ile gümrük birliği sürecinin tamamlanmasını önermiştir 12. Genişleme sürecine ara verilerek derinleşme aşamasına ağırlık verilmesinin asıl amacı, 1992 yılı için hedeflenen Ortak Pazar fikridir. Üye ülkeler bu tarihe kadar kendi iç düzenlemelerine ağırlık vermek ve kendilerini bu yeni döneme hazırlamak ihtiyacı hissetmişlerdir Gümrük Birliği ne Katılım Dönemi ve Helsinki Zirvesi (1999) 1989 yılında alınan karar neticesinde, 1990 yılında gümrük birliği ile ilgili olarak çalışmalar başlatılmıştır yılından itibaren ivme kazanan gümrük birliği müzakereleri, 6 Mart 1995 tarihli Ortaklık Konseyi Kararının (OKK) imzalanması ile sonuçlanmıştır. Bu karar neticesinde Türkiye ile Avrupa Birliği arasında tarihinden itibaren Gümrük Birliği uygulaması başlatılmıştır. Bu gelişme neticesinde yeni bir boyut kazanan ilişkiler 1999 yılında gerçekleştirilen Helsinki Zirvesi nde başka bir boyuta taşınmıştır. Gerçekleştirilen bu zirve neticesinde Türkiye ye aday ülke statüsü verilmiş ve gerekli çalışmalara başlanılması kararlaştırılmıştır. Avrupa Birliği devlet ve hükümet başkanlarının katıldığı Avrupa Birliği zirvesinde adaylığı resmen kabul edilen Türkiye, adaylık sürecinden tam üyeliğe uzanan zaman diliminde tarama, müzakere ve onay olmak üzere üç ana süreçten geçecektir Erişim: Erişim:

13 2-1-6 Helsinki Zirvesi Sonrası Dönem Helsinki Zirvesi ile aday ülke statüsü kazanan Türkiye, 2000 yılında Avrupa Birliği Genel Sekreterliği ni ihdas etmiş ve müzakere sürecini yürütecek teknik komitelerin oluşumunu sağlamıştır yılında AB Komisyonu Türkiye nin Kopenhag Kriterleri ne uyabilmesi için neler yapması gerektiğini yayımlamış ve hemen akabinde de Türkiye bu konu ile ilgili olarak Ulusal Programı TBMM de kabul etmiştir. 3 Ekim 2001 tarihinde de bu konu Ulusal Programda öngörülen bazı anayasa değişiklikleri TBMM de görüşülerek kabul edilmiştir. Bunu 2002 ve 2003 yılı içindeki bir dizi anayasa ve yasa hükümlerinin değiştirilmesi izledi. Bu değişiklikler neticesinde Kürtçe yayın ve eğitim, işkenceyle mücadele, vakıf ve dernekler yasası, terörle mücadele yasası, Milli Güvenlik Kurulu (MGK) genel sekreterliği nin görevleri gibi bir dizi değişiklikler gerçekleştirilmiş oldu. Yaşanan bu gelişmeler neticesinde 2004 yılına gelindiğinde AB Komisyonu 6 Ekim de açıkladığı ilerleme raporunda Türkiye ile müzakerelerin açılmasını önermiştir. Bu tavsiye kararı dikkate alan AB Konseyi Aralık 2004 tarihinde gerçekleşen Brüksel deki zirvede, Türkiye ile 3 Ekim 2005 tarihinde müzakerelerin başlanmasına karar vermiştir. Bu tarihten itibaren başlayan müzakereler fasıllar halinde devam etmektedir. 2-2 AVRUPA KOMİSYONU 2009 YILI TÜRKİYE İLERLEME RAPORU 2005 yılında başlayan müzakere süreci AB yetkilileri tarafından dikkatle takip edilmekte ve her yıl Avrupa Komisyonu tarafından Konsey ve Parlamentoya sunulmak üzere düzenli bir şekilde raporlanmaktadır. İlişkilerin geldiği son noktanın görülebilmesi ve uyumun hangi düzeyde gerçekleştiğinin tespiti bu raporların incelenmesi ile daha net görülebilmektedir. Bu husus raporun giriş kısmındaki şu hükümle belirtilmiştir 14 ; raporda; Türkiye nin, AB üyeliğine hazırlık sürecinde kaydettiği ilerleme hakkındaki bu Birlik ve Türkiye arasındaki ilişkilere değinilmekte, Üyelik için karşılanması gerekli siyasi kriterler açısından Türkiye deki durum incelenmekte, 14 Avrupa Toplulukları Komisyonu, 2009 Yılı Türkiye İlerleme Raporu, Brüksel, 2009, s.4

14 Üyelik için karşılanması gerekli ekonomik kriterler açısından Türkiye deki durum incelenmekte, Türkiye nin üyelik yükümlülüklerini, diğer bir ifadeyle, antlaşmalar, ikincil mevzuat ve birlik politikalarından oluşan AB müktesebatını üstlenme kapasitesi gözden geçirilmektedir. Bu maddelerden de anlaşılacağı gibi, Türkiye ye AB perspektifinden bakıldığında nasıl göründüğünün yansımasını her yıl düzenlenen bu rapor gözler önüne sermektedir. Komisyon tarafından hazırlanan bu raporun Konsey ve Parlamentoya sunulması ve bu organlarda alınacak kararlara etki ediyor olması da hazırlanan bu raporların önemini göstermektedir. Müzakere süreci, raporlarda da değinilen 35 fasıl üzerinden sürdürülmektedir. Bu fasıllar ise sırasıyla şu şekildedir 15 ; 1.) Malların Serbest Dolaşımı 2.) İşçilerin Serbest Dolaşımı 3.) İş Kurma Hakkı ve Hizmet Sunumu Serbestisi 4.) Sermayenin Serbest Dolaşımı 5.) Kamu Alımları 6.) Şirketler Hukuku 7.) Fikri Mülkiyet Hukuku 8.) Mali Hizmetler 9.) Rekabet Politikası 10.) Bilgi Toplumu ve Medya 11.) Tarım ve Kırsal Kalkınma 12.) Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı Politikası 13.) Balıkçılık 14.) Taşımacılık Politikası 15.) Enerji 16.) Vergilendirme 17.) Ekonomik ve Parasal Politika 18.) İstatistik 15 Erişim:

15 19.) Sosyal Politika ve İstihdam 20.) İşletme ve Sanayi Politikası 21.) Trans-Avrupa Ağları 22.) Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonu 23.) Yargı ve Temel Haklar 24.) Adalet, Özgürlük ve Güvenlik 25.) Bilim ve Araştırma 26.) Eğitim ve Kültür 27.) Çevre 28.) Tüketicinin ve Sağlığın Korunması 29.) Gümrük Birliği 30.) Dış İlişkiler 31.) Dış Güvenlik ve Savunma Politikası 32.) Mali Kontrol 33.) Mali ve Bütçesel Hükümler 34.) Kurumlar 35.) Diğer Konular Avrupa Birliği nin yetkili mercileri yukarıda sayılan tüm hususlarda detaylı incelemelerini yıl boyunca sürdürmüşlerdir yılı ilerleme raporunda yargıdan eğitime, sağlıktan gıda güvenliğine, enerjiden taşımacılığa kadar çok konuda Türkiye de bir yıl içinde yaşanan olaylara ve gelişmelere yer verilmiştir. Bu raporun detaylı incelenmesi neticesinde adalet ve yargı sistemi üzerinde ağırlıklı olarak durulduğu ve bu hususta birçok konunun eleştirildiği görülecektir. Türkiye bu güne kadar on bir fasılda müzakerelere başlamakla birlikte sadece birinin (bilim ve araştırma) geçici olarak kapatılmasını sağlamıştır. Yukarıda sayılan fasılların tamamen kapatılması ise Kıbrıs Meselesi ile ilişkilendirilmiş ve bu hususun bir sonuca kavuşmaması durumunda fasılların kapatılamayacağı, Aralık 2006 tarihli AB Zirvesinde alınan kararla hükme bağlanmıştır.

16 SONUÇ Avrupa Birliği nin çıkış noktasını her ne kadar ekonomik kaygılar oluştursa da gelinen bu noktada 27 üyesi olan, ortak siyasi ve askeri hedefleri bulunan, ortak pazarı tesis etmiş ve ortak para birimini kullanan, toplam nüfusu 500 milyonu aşan stratejik bir birlik haline gelmiştir. Dünya siyasetine yön verme konusunda söz sahibi olan odaklardan biri olması nedeniyle, birlik içinde yer almak ve karar alma mekanizmalarında bulunmak önem arz etmektedir. Türkiye, bu birliğin temellerinin atıldığı ilk yıllardan bu yana, birlik ile sürekli ilişki içinde olmuş ve birliğe üyelik konusunda birçok çalışma gerçekleştirmiştir. Birliğe üye olabilmek için ilk başvuran ülkelerden biri olmasına rağmen halen daha üyeliğin gerçekleşmemiş olmasını, yıllar boyunca ülke içinde yaşanan çeşitli siyasi ve askeri istikrarsızlıklara bağlamak mümkündür. Askeri müdahalelerle ara verilen sivil idareler, yaşanan ekonomik krizler ve iç siyasi çekişmeler, ülkenin bu konuya konsantre olarak süreci nihayetlendirmesine olanak tanımamıştır. Avrupa Birliği ile olan ilişkiler son yıllarda yaşanan siyasi istikrar ve iktidarın AB konusundaki olumlu tutumu sayesinde gelişme kaydetmiştir. Reform süreçleri hızlanmış, bireysel özgürlükler genişletilmiş ve AB müktesebatının iç müktesebata aktarımı birçok noktada gerçekleştirilmiştir. Avrupa Birliği ve karar organlarına üye olmamakla birlikte, başta Gümrük Birliği ve NATO olmak üzere diğer tüm Avrupa organizasyonları içinde yer alan Türkiye, hem mevcut potansiyeli hem birliğe kazandıracağı dinamizm hem de son dönemde daha fazla hissedilen stratejik konumu nedeniyle birlik içindeki yerini çok geçmeden alacaktır.

17 KAYNAKÇA Avrupa Toplulukları Komisyonu, 2009 Yılı Türkiye İlerleme Raporu, Bürüksel 2009 Avrupa Komisyonu Türkiye Delegasyonu, Türkiye İçin AB Üyelik Müzakereleri Süreci, 2006 Bilici, Nurettin, Türkiye Avrupa Birliği İlişkileri, Seçkin Yayıncılık, Ağustos 2005 Birand, Mehmet Ali, Türkiye nin Büyük Avrupa Kavgası, Doğan Kitapçılık, Ocak 2005 Dilekli, Selin ve Yeşilkaya Kadriye, Maastricht kriterleri, Avrupa Birliği ile İlişkiler Genel Müdürlüğü Yayınları, Aralık 2002 Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, Avrupa Birliği Nedir?, Ağustos