ORDU DAN BAZI TARH AHAP (ÇANTI) CAMLER SOME HISTORICAL WOODEN (ÇANTI) MOSQUES FROM ORDU

Transkript

1 ORDU DAN BAZI TARH AHAP (ÇANTI) CAMLER SOME HISTORICAL WOODEN (ÇANTI) MOSQUES FROM ORDU Ahmet Ali BAYHAN Özet Orta ve Dou Karadeniz Bölgesi nde, uzun bir tarihî geçmie sahip olan ve eskiden Kotyora olarak bilinen Ordu, 1071 deki Malazgirt Savaı ndan sonra Anadolu da kurulan beyliklerden Danimentlilerin egemenlik sahasında kalmıtır. Daha sonra Canik olarak kaynaklarda zikredilen bölgede Taceddinoulları (Samsun ve Çaramba dolayları) ve Hacıemiroulları (Ordu mıntıkası) Beylikleri hüküm sürmütür yılında Osmanlı Devleti nin eline geçen Ordu daki ahap yapılar, dikkat çeken mimari eserlerdir. Bu makalede kizce / Laleli (Eski), Çaybaı / Yeni Cuma, Çayır, Kargalı, Eski Asak, Fatsa / Aaıyava Köyü, Kumru / enyurt Köyü (Eski), Perembe / Soukpınar Köyü Hatipli Mahallesi, Ünye / Tekkiraz Kabadirek ve Akku / Çaldere Köyü Camileri deerlendirilecektir. Bu camiler, Orta Asya ve Anadolu Türk mimarisinde geleneksel olarak görülen çantı tekniinde ina edilmi yapılardır. Anahtar Kelimeler: Ordu, Canik, ahap cami, çantı (ahap teknii). Abstract Ordu, located in the Middle and East Black Sea Region and known as Kotyora in old days and which had a long historical past, remained under the domination area of Danishmendid Principality, which was one of principalities founded in Anatolia after Malazgirt War in After that, Tajeddinids (Samsun and Çaramba environments) and Hajiamirads (Ordu region) Principalities dominated this zone, mentioned as Canik in the historical sources. The wooden buildings in Ordu, conquered by Otoman State in 1427, are interesting architectural works. In this article, the mosques of kizce / Laleli (Old), Çaybaı / Yeni Cuma (New Friday), Çayır, Kargalı, Eski Asak, Aaıyava Village, Kumru / enyurt Village (Old), Perembe / Soukpınar Village-Hatipli Quarter, Ünye / Tekkiraz- Kabadirek and Akku / Çaldere Village will be evaluated. These mosques are architectural works built in the wooden technique (known as Çantı in Turkish Language) which were able to be seen in the Middle Asian and Anatolian Turkish architecture. Key Words: Ordu, Canik, the wooden mosque, çantı (the wooden technique). Doç. Dr. Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, ERZURUM bayhanahmetali@hotmail.com

2 56 Ahmet Ali BAYHAN 1. Giri Bu makalenin amacı, Ordu nun çeitli ilçelerinde tespit edilen çantı tekniinde ina edilmi bazı tarihî ahap camileri tanıtmak ve Sanat Tarihi disiplini çerçevesinde Anadolu Türk mimarisi içerisindeki yerlerini ortaya koymaktır. imdiye kadar bir kaçı tarafımdan hazırlanmı iki makalenin de konusu olan ahap camiler hakkında baka çalıma bulunmamaktadır. Sonradan çalıılanlarla birlikte toplam on ahap cami, bu derginin Karadeniz Özel Sayısı için böyle bir çalıma ile yeniden deerlendirilmitir. Bu arada arazide çizdiim taslak planlar ve aldıım ölçülere dayanarak, eserlerin çizimlerini yapan Yrd. Doç. Dr. Fikri Salman (Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi) a teekkürü bir borç bilirim. 2. Corafi Çevre Kuzeyden Karadeniz, doudan Giresun, batıdan Samsun ve güneyden de Sivas ve Tokat illeriyle çevrili olan Ordu, kuzey paralelleri, dou meridyenleri arasında 5963 km 2 yüzölçümü ve kıyıya paralel uzanan Canik ve Dou Karadeniz Daları dolayısıyla dalık arazi yapısına sahiptir (Çizim 1). Dalar akarsular tarafından kesildii için derin vadiler / yaylalar olumutur. lin en yüksek tepesi, 3038 m. ile Kırkkızlar Tepesi dir. Ordu da tipik Karadeniz iklimi hâkimdir. Kılar serin, yazlar ılık geçer. Yılın her mevsiminde yaı vardır. Turnasuyu, Melet, Civil, Akçaova, Ilıca, Bolaman, Elekçi, Cevizdere, Curi ve Akçay ilin balıca akarsularıdır. Gölköy ilçesindeki Ulugöl ile Fatsa ilçesindeki Gaga Gölü görülmesi gereken göllerdir. Bitki örtüsü kıyı, yayla ve bunların arasında kalan ara bölgelerde farklılık göstermektedir. Kıyı eridinde yayvan yapraklı etek ormanları ve fundalar, orman etekleri ile yaylalar arasında kalan kesimde, yayvan yapraklı, karıık ve ine yapraklı bitki örtüsü (kızılaaç, gürgen, çam, ladin ve orman gülü), yayla kesimlerinde de çam, ladin, ince çalı öbekleri ve orman altı bitki türleri görülür. 1 Buna paralel olarak da ahap, mimaride vazgeçilmez bir unsur olarak dikkat çeker. 3. Tarihî Çevre Ordu ve çevresini de içine alan Orta ve Dou Karadeniz Bölgesi nde yaayan en eski topluluklar olarak Kolhlar, Driller, Mossinoikler, Halibler ve Tibarenler gibi yerli halkları sayabiliriz. 2 M.Ö. 675 ten itibaren yöreye sırasıyla Kimmerler, Miletliler (M.Ö. 656 civarı), Persler (M.Ö. 547), Makedonyalı skender (M.Ö. 334) ve onun komutanları (M.Ö ) hâkim olmulardır. Daha sonra bölgede üç buçuk asır hüküm süren Pontus Devleti ni (M.Ö ) Roma mparatorluu ortadan kaldırmıtır. Roma mparatorluu nun bölünmesiyle 395 yılında Bizans (Dou Roma) Devleti nin denetimine 1 Ordu 97, Ankara, 1997, s Tarihi kaynaklarda Orta ve Dou Karadeniz Bölgesi ne ilk yerleen halklar olarak bilinen Kutlar/Gutlar, Kaslar/Gaslar, Kimmerler, Sakalar/skitler, Taokhlar, Kalipler, Makronlar, Kolklar, Drayalar, Massagetler/Massyonikler, Tibarenler, Komarlar/Kumarlar, Hunlar, Bulgarlar, Alanlar, Sabarlar/Sabirler, Hazarlar, Macarlar, Uzlar, Avarlar, Karluklar, Kumanlar/Kıpçaklar, Kırgızlar, Peçenekler ve Salurlar ın Türk oldukları sanılmaktadır. Yöredeki yer adları da bu durumu belgeler mahiyettedir. Bu toplulukların adı geçen corafyaya gelileri, iskânları ve tarihi seyirleri için bkz. Demir, 2005, s. 5 59,

3 Ordu dan Bazı Tarihi Ahap (Çantı) Camiler 57 giren 3 ve eski adı Kotyora 4 olarak bilinen Ordu ve çevresi, 1071 deki Malazgirt Savaı ndan sonra Anadolu da kurulan beyliklerden Danimentlilerin egemenlik sahasında kalmıtır. 5 Mevcut tarihî belgelerin ııında, sahil kısmı zaman zaman el deitirmi olsa da Ordu ve yöresinin büyük bir bölümünün Danimentliler devrinden beri bir Türk vatanı olduunu söylemek mümkündür. 6 Anadolu Selçuklularının Danimentli Devleti ne 1178 yılında son vermesiyle yöre Selçuklu hâkimiyetine girmitir. Anadolu da 1335 yılına kadar devam eden Mool-lhanlı egemenliinden sonra Ordu yöresinde, mahalli olarak gelien beylikler egemen unsur halini alırlar. Canik olarak kaynaklarda zikredilen 7 bölgede, Çepnilerin torunları tarafından kurulan beyliklerin baında Tacüddinoulları (Samsun ve Çaramba dolayları) ile Mesudiye ilçesine balı Kaleköy deki Hacıemiroulları (Ordu mıntıkası), bu beyliklerin baında gelmektedir. 8 Çepnilerin Karadeniz kıyılarına ne zaman yerletikleri belli olmamakla birlikte, XIII. yüzyılda bölgeye hâkim oldukları ve Trabzon Rum mparatorluu na karı denizde parlak zafer kazanacak derecede güçlü oldukları bilinmektedir. Çepniler XIV. yüzyılda douya doru ilerleyerek Ordu civarına yerlemiler ve muhtemelen Ordu yöresindeki Hacıemiroulları (Bayramlu) Beylii ni de onlar kurmulardır. 9 Mesudiye/Kaleköy deki kale, kümbetler ve mezar taları bu beyliin eserleri olmalıdır. Fakat bunlar günümüzde harap durumdadır. Ayrıca Ordu il merkezine yaklaık dört kilometre uzaklıkta olan Eskipazar Camii ve harabeleri, Hatipli Köyü ndeki mezar taları ve Ordu Selimiye Camii nin mihrabı ile kizce lçesindeki Gençaa Kalesi de bu beyliin bıraktıı eserler olarak büyük önem taırlar. 10 Daha sonra 1427 yılında Yıldırım Bayezid in Canik i idaresi altına almasını takiben bölge, Osmanlı Devleti nin topraklarına dâhil edilmitir. 11 Ordu daki ikinci eski yerleim izine bugünkü Eskipazar mevkiinde rastlanılır ki, o zamanda adı Canik-i Bayramlu olarak anılır tarihli Tahrir defterlerinde Bölük-i Niyabet-i Ordu eklinde ilk kez adı zikredilen Ordu kazası ve balı 3 Ordu ve çevresini içine alan bölgenin ilkça tarihi için bkz. Bijikyan, 1969, s ; Ksenophon, 1974, s ; Sümer, 1992, s. 1 v.d.; Ordu 97, Ankara, 1997, s ; Atasoy, 1997, s. 2-11; Mansel, 1998, s ; Özsait, 1999, s ; Yediyıldız, 2000, 35 42; Umar, 2000, s. 6, 96-99; Bilgin, 2000, s. 49; Özdemir, 2002, s Yediyıldız, 2000, s Tesbit edilebildii kadarıyla Danimentlilerin Ordu yöresindeki faaliyetleri Niksar ın bakent oluundan sonra balamaktadır. Ordu 97, Ankara, 1997, s. 30; Demir, 2001, s ; Demir, 2005, s Ordu 97, Ankara, 1997, s. 35; Demir, 1998, s. 140; Danimendname (Haz.: Necati Demir), Niksar, 1999, s Ayrıca Panaretos a göre bölgenin yılları arasında Türkler tarafından ele geçirildii anlaılıyor. Öz, 1999, s Canik imdiye kadar tam olarak çözülememi yer isimlerindendir. Canik günümüzde Canik daları ile bilinmektedir. Canik daları; Samsun un güneybatısından, Kızılırmak vadisinden balayıp Ordu nun dousundan akan Melet ırmaına kadar 180 km. boyunca uzanır. Güney sınırı yaklaık 60 km. olup Kelkit Irmaı nda biter. Demir, 2004, s. 67. Kazım Dilcimen, Canik Beyleri adlı eserinde, Tokat ilinin kuzeyi, Ordu, Giresun, Samsun ve Bafra olmak üzere Trabzon ile Samsun arasındaki bölgeyi Canik olarak kabul eder. Dilcimen, 1940, s Bu bölge genel olarak isimlendirilmi, Ordu çevreleri Canik adıyla anılmıtır. Ordu 97, Ankara, 1997, s. 31; Öz, 1999, s. 24. Canik ile ilgili olarak ayrıca bkz. Özdemir, 2002, s Uzunçarılı, 1988, s. 153; Yücel, 1991, s. 1 8; Merçil, 1991, s. 139; Bilgin, 1997, s ; Demir, 2001, s ; Demir, 2002, s ; Demir, 2005, s , 80-81; Öz, 1999, s. 18; Yediyıldız, 2000, s Bayramlu Beylii Hacıemiroulları Beylii ile aynı olmalıdır. Beyliin kurucusu Hacıemirolu brahim Bey in babasının adına (Bayram) izafeten Bayramlu denilmi olabilir. Sümer, stanbul, 1992, s. 5; Öz, 1999, s. 24. Çepnilerin bölgedeki iskanı ile ilgili olarak bkz. Yediyıldız, 1985, s. 41; Demir, 2001, s ; Demir, 2002, s ; Demir, 2005, s ; Bostan, 2000, s ; Bostan, 2002, s ; Yediyıldız, 2000, s ; Er, 2001, s. 37; Çelik, 2002, s Kaleköy deki kale, kümbetler ve mezar taları hakkında bkz. Çoruhlu- Çakır, 2000, s ; Demir, 1998., s. 141; Demir, 2001, s. 36; Demir, 2002, s Canik in Osmanlı hakimiyetine girii ile ilgili olarak bkz. Aık Paazade, 2003, s ; Mehmed Neri, 1957, s ; Uzunçarılı, 1998, s ; Sümer, 1992, s. 44.

4 58 Ahmet Ali BAYHAN nahiyeleri, Osmanlı döneminde ebinkarahisar, Erzincan, Erzurum, Trabzon ve Samsun a tabi yerleimler halinde varlıını devam ettirmitir de de sancak (vilayet) merkezi olan imdiki Ordu nun civarında gelitii ve 1834 e doru da ehrin hayli büyüdüü anlaılmaktadır Tarihî Ahap Camiler Ahabın mimaride kullanımı insanlık tarihi kadar eskidir. Göçebelik dönemde aile kavramının geliimiyle birlikte ortaya çıkan bireysel konut ihtiyacını, insanların balangıçta çevrede kolaylıkla temin edebildikleri aaç dalları ve kamılarla yaptıkları kulübelerle giderdikleri rivayet edilmektedir. Daha sonra bugünkü anlamda ahabın mimaride kullanımının tarımsal üretim düzeniyle birlikte ve daha çok konut yapılarında baladıı bilinmektedir. Avrupa da Ortaça boyunca ahap iskeletli, kâgir dolgulu yapılar çok kullanılmıtır. 13 Türk ve slam cami mimarisinde ahap malzemenin erken devirlerden beri kullanıldıını görüyoruz. slam Sanatının en eski mabetlerinden biri olan Medine deki Mescid-i Nebevi nin ilk inasında zulla olarak adlandırılan kapalı kısım, çift sıralı hurma aacının gövdeleri üzerine oturan hurma dal ve yapraklarının toprakla kaplanması ile elde edilmiti. 14 Yazılı kaynaklara göre Gazneliler devrinde, Sultan Mahmut un Gazne de yaptırdıı muhteem Arusü l-felek Camii, Hindistan ormanlarından getirilen aaç direkler üzerine çatı ile örtülüydü. 15 Ayrıca Semerkant ve Takent müzelerindeki zengin ilemeli aaç balıklar, Takent ve Pencikent müzelerindeki Oburdan ve Kurut Camilerinden kalma birer aaç sütun ile Hive Mescid-i Cuması ndan kalan 24 aaç sütun, X.-XII. yüzyıl ahap camilerinden gelen izler olarak deerlendirilir 16 ve Karahanlı ustaların maharetini güzel bir biçimde ortaya koyan örneklerdir. Orta Asya Türk mimarisinde görülebilen ahap kullanımının daha sonra Anadolu mimarlıında da geleneksel olarak devam ettii görülür. 17 Türkiye de Akdeniz ve Karadeniz bölgelerindeki ormanlıklar, bu yörelerde ahabın ana yapı gereci olarak kullanılmasını salamıtır. Anadolu Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde 18 Anadolu daki 12 Yediyıldız, 1985, s ; Yediyıldız - Üstün, 1992; Yediyıldız - Üstün, 2002, s. XIX-XXXV; Güvemli, 1995, s. 8-10; Ordu 97, Ankara, 1997, s ; Aydın, 1998, s. 2, 28-32; Demir, 2001, s. 37; Özdemir, 2002, s Hasol, 1997, s Çam, 1997, s Aslanapa, 1984, s Aslanapa, 1984, s Ekrem Hakkı Ayverdi, Karadeniz Erelisi yakınından Ava ya, cenubda da Adapazarı arzına kadar sahadaki köylerde mevcut veya mevcudiyeti vesikalarla sabit ya da yıkılıp yerine kâgir yapılmı, 24 kadar cami ve bir türbe tespit etmitir. Ayverdi ye göre, ahap camilerin bulunduu bu bölge, Akçakoca ve Konur Alp tarafından fethedilen bölgenin sınırlarını çizmektedir. Akçakoca nın kendi türbe ve camisini kütüklerle yaptırmı olmasını manidar bulan Ayverdi, belirttii bölgede ahabın tercih edilmesini buraları fethedenlerin mereplerine, Orta Asya dan gelen Türklerin arki Türkistan da bu tarzda binalara alımı olup bir sevk-i tabi i ve içtima ı ile burada da benzerlerini görmek istemelerine balamakta ve S. Hedin in Taklamakan Çölü nde böyle kocaman kütüklerden yapılmı 6 7 asırlık bina bakiyelerine rastlandıına dikkat çekmektedir. Ayverdi, 1989, s Orta ve Dou Karadeniz Bölgesi nde ahabın mimaride bu kadar yaygın biçimde kullanılmasının bu yörede milattan önceki devirlerde gerçekleen Türk yerlemeleriyle alakalı olduu düünülmektedir. Ksenophon un verdii bilgilere göre Mossynoikler in aaçların yatay olarak üst üste yıılması suretiyle ina edilen evlerde oturdukları sanılmaktadır. Bunun da Güney Sibirya ve Uygur Türklerinin mimarisine dayandıı ileri sürülmektedir. Demir, 2005, s Celal Esad Arseven, Türk Sanatı (1928) adlı kitabında Osmanlı döneminde yapıda kullanılan kerestelerin türlerine göre biçilmeleri gereken boy, en ve kalınlıkların bir düzene balanmı olduunu yazmaktadır. Bunların

5 Ordu dan Bazı Tarihi Ahap (Çantı) Camiler 59 evlerin çou ahap ve kerpiçten yapılmıtır. 19 Anadolu Türk mimarlıında, camilerin örtü sistemi büyük çounlukla tula tonoz ve kubbe ile oluturulmusa da, Afyon Ulu Camii (1272), Sivrihisar Ulu Camii (1275), Ankara Arslanhane Camii ( ) ve Beyehir Erefolu Camii (1297) gibi kimi önemli yapılarda ahap kirilemeli düz tavan kullanılmıtır de onarılmı olan Afyon Ulu Camii, kıbleye dikey dokuz nef halinde sıralanmı aaçtan oyma iri mukarnas balıklı kırk aaç direkle sükûnet veren rahat bir mekân etkisi uyandırır. Sivrihisar Ulu Camii, 67 aaç direk üzerine kıbleye paralel kirilerle uzun ve yatık dikdörtgen biçiminde altı nefli bir yapıdır. Direklerden dördü orijinal olup, üst kısımları zengin oyma ve kabartmalar, yeil ve siyah renkli kalem ileri ile süslenmitir. Minberindeki kitabeye göre iki Ahi kardein yaptırdıı Ankara Arslanhane Camii nde aaç direkler üzerinde antik balıklar kullanılmıtır. Ahap camilerin en büyük ve orijinali, Beyehir de, Süleyman Bey in Erefolu Camii, mukarnas balıklı 48 aaç direk üzerine mihraba dikey, yedi nefli bir yapı olup, dierlerinden daha geni ve yüksek orta nefi, ayrıca mihrap önü kubbesi ve karlık ii gören orta bölümle, hem içten hem dıtan kuvvetle belirtilmitir. 20 Anadolu nun kuzey kesimlerinde ahap, yüzyıllardır balıca yapı gereci olmutur. Bu bölgedeki bazı yapılarda temel, iskelet, döeme, çatı, örtü, iskelet dolgusu ve hatta hamam, helâ gibi suyla dorudan ilikili yerler bile ahaptan yapıla gelmitir. Buna paralel olarak Ordu da da ahaptan yapılmı camiler, önemli bir yapı grubunu oluturmaktadır kizce Laleli (Eski) Camii (Çizim 2, Resim 1-3) Laleli (Eski) Camii, kizce lçesi nin Düzpelit Mahallesi nde, Akçay Nehri nin kenarında yüksekçe bir alanda yer alan ve eski mezarlık 21 olarak bilinen ilçe mezarlıının içerisindedir. Mezarlıa ve camiye ulaımı salayan ve bugün yapının hemen önünden geçen ta döemeli yol, bu yörenin bilinen en eski yoludur. Caminin yapım tarihi, yapanı ve yaptıranı kesin olarak bilinmemektedir. Yapıda bununla ilgili herhangi bir yazıta rastlanmadıı gibi, arivlerde de kayıtlı bir vakfiyesi mevcut deildir. Ancak 1973 ten itibaren eski Osmanlı topraklarında dendrokronoloji ya da aaç halkalarından tarihleme yöntemini 22 kullanarak yapı tarihlendirmeleri yapan Amerika Birleik Devletleri ndeki Cornell Üniversitesi nin Tarih, Sanat ve Arkeoloji Bölümü nden Peter Ian Kuniholm, 1994 yılında kizce Eski Cami üzerinde de çalımalar yapmıtır. Caminin kuzeydou köesinde yeniden kullanılmı olan kalasların uçlarından örnekler aldıktan sonra, Görünüü tümüyle mütevazı olan kizce deki Eski Cami, üç tarafı geni bir sundurmayla çevrilmi mee bir kutu gibidir. Örnek topladıımız sırada ahabın çounun yeniden kullanıldıını gördük. Bunlardan bazıları belki de birden çok kez kullanıldıından, kullanılacakları yerler de saptanmıtı. Direklerde, kemer gergilerinde, temel kazıklarında ve çerçevelerde çıralı çam; kapı kanatlarında ceviz, imir ve mee kullanılırdı. Hasol, 1997, s Konutların ahap aırlıklı malzeme ile yapılması Türklerin farklı dünya görüü ile ilintilendirilir. Buna göre evler, Türklerde geçici olarak kabul edilen yapılardandır. Bu sebeple ahaptan yapılmılardır. Doan, 1997, s Aslanapa, 1984, s Halk arasında eski mezarlık olarak isimlendirilen mezarlıkta yeni gömüler de yapılmaktadır. Ayrıca mezarlıın en az cami kadar eski olduu ve içerisinde ehit kabirlerinin bulunduu söylenmektedir. Bu nedenle kurak yaz mevsimlerinde yamur duası için insanların toplandıı önde gelen kutsal mekânlardan biri olarak kabul edilir. Son yıllarda yapılan çevre düzenlemesi ile ilçenin en güzel dinlenme mahalli haline getirilmitir. 22 Bu yöntem en basit anlatımıyla, belli bir iklim bölgesindeki aaçların küçük ve büyük yıllık halkalarının dönüümlü karılatırılması ve yıldan yıla büyümenin özgün bir profilinin çıkarılması için bunların eletirilmesidir. Bu yöntemle tam bir tarihin ve hatta aacın kesildii yılın bile saptanması olasıdır.

6 60 Ahmet Ali BAYHAN elde edeceimiz son tarihlerde bazı yanlılara karı hazırlıklıydık. 52 yaındaki bir bilgi kaynaı, 112 yaındaki büyükannesinin bu caminin onun zamanında da aynı biçimde olduunu söylediini belirtti. Örneklerden hiçbirinde aaç özü yoktu. Caminin ahabının son tarihleri 1522, 1495, 1487, 1478, 1462, 1454, 1453, 1437, 1427, 1416 ve 1395 olarak 127 yıla yayılır. Tam bir aaç özü toleransı tanındıında XVI. yüzyıl ortası ya da biraz geç bir tarih akla yakındır. Cami gerçekten de eskidir ve büyükanne haklıydı. eklindeki deerlendirmeleriyle aratırma sonuçlarını ortaya koyan KUNIHOLM, kizce Laleli (Eski) Camii ni son korunan halkanın tarihi olan 1522 civarına (XVI. yüzyıl ortası) veya bu tarihten biraz daha sonrasına tarihlendirmektedir. 23 Yörede XIII. yüzyılın balarından Osmanlı devrinin sonlarına kadar benzer tipte bol miktarda caminin yapıldıı tespitinden 24 de destek alarak KUNIHOLM un görüünün mantıklı olduu düünülebilir. Yapı malzemesi bunu dorulamaktadır. Fakat kapı ve çevresinde ve içeride mahfilin korkuluklarının altında yer alan lale ve benzeri süslemeler yapının geç bir devirde (muhtemelen XVIII. ya da XIX. yüzyılda) köklü bir onarım geçirmi olabileceini de akla getirmektedir. 25 Cami; düz bir alanda, kuzey yönde kare kesitli küçük ahap direklerle büyük moloz talara oturan kalın ahap keresteler üzerinde, kirileme tarzında kurularak yerden metre kadar yükseltilmitir. Böylece ahap yapının toprakla balantısı kesilmi ve ahap malzeme nemden korunmutur. Bu keresteler köelerde kurt boazı tarzında geçmelerle birletirilmitir X 8.08 metre ölçülerinde kareye yakın, kıble yönüne göre dikey dikdörtgen ekilli harimin kıble tarafı hariç üç yönden (kuzey, dou ve batı) revaklarla kuatıldıı görülmektedir. Revaklarla birlikte X metre boyutlarına ulaarak kare ekilli bir hale gelen caminin üzerini, dört yöne meyilli (dört omuz) bir kırma çatı örtmektedir. Çatı kiremitlerle kaplanmı durumdadır. 26 Kuzeydeki kapıdan ulaılan caminin minaresi yoktur. Duvarlar, köelerde kurt boazı 27 geçmelerle -çantı 28 (ahap yıma) denilen tarzda- birbirine geçirilmi, duvar boyunca tek parça olarak uzatılan ve kalınlıkları metre arasında deien ahap perdelerle oluturulmutur. Perdelerin kerestelerin düz yanama tekniinde mi, yoksa zıvana kinili geçme 29 tekniinde mi, üst üste yerletirilerek oluturulduu tam olarak anlaılmamaktadır. Fakat kerestelerin birlemelerinin birbirine kaynaacak derecede sık görüntüsü bunların zıvana kinili geçme 23 Kuniholm, 2004, s Ayrıca aynı metin ngilizce olarak da yayınlanmıtır. Bkz. Kuniholm, 2000, s Karadeniz Bölgesi nin sahil eridinde bu tarihler arasında ina edildii belirlenen camiler için bkz. Erdemir, 1987, s ; enyurt- Karamollaolu, 1988, s ; Can, 1988; Can, 2003, s ; Karpuz, Ankara, 1990, (Muhtelif Sayfalar); Karpuz, stanbul, 1990, s ; Karpuz, 1992, (Muhtelif Sayfalar); Yavuz, 1993, (Muhtelif Sayfalar); Zeren, 1994, (Muhtelif Sayfalar); Sümerkan - Okman, 1999; Nemliolu, 2001, s ; ahin, 2004, s Ayrıca bölgenin iç kesimlerine doru da gerek dini, gerekse sivil mimaride ahabın sevilerek kullanıldıı görülmektedir. Gündodu, 1988, s ; Gündodu, 1991, s Bayhan, 2005, s Caminin Fatih Sultan Mehmet zamanında yapıldıı rivayeti (Demir, 2005, s ) de yapının erken bir tarihte ina edildiine bir delil olarak kabul edilebilir. 26 Bu kiremitler muhtemelen yakın zamanda deitirilmitir. Eskiden Gençaa Kalesi nden getirilmi oluklu kiremitlerin örttüü rivayet edilmektedir. E.T.: Bununla birlikte caminin çatısının orijinalde Karadeniz Bölgesi ndeki ahap camilerde görülen ve hartama denilen ince tahta parçalarla örtülü olması gerektii düünülmektedir. Danıman, 1986, s Karadeniz Bölgesi nde yaygın bir geçme türüdür. Samsun bölgesinde çatma baı eklinde adlandırılır. Can, 1988, s. 6; Bayraktar, 2005, s. 24, Ordu ve çevresinde de evlerde ve serenderlerde yaygın olarak görülür. Er, 2001, s Arseven, 1983, s ; Ayverdi, 1989, s. 120; Hasol, 1990, s ; Sözen -Tanyeli, 1992, s. 56; Eczacıbaı Sanat Ansiklopedisi, Çantı Maddesi, C. 1, stanbul, 1997, s Bu ekildeki ahabı birbirine tutturma tekniine dilli-damaklı bindirme de denilmektedir. Bkz. Bayraktar, 2005, s. 24 (dn. 217).

7 Ordu dan Bazı Tarihi Ahap (Çantı) Camiler 61 tekniinde birbirine tutturulduklarını düündürmektedir. Boyları kuzey ve güneyde 7.38 metre, dou ve batıda ise 8.08 metre olan perdelerin genilikleri, metre arasında deimektedir. Ancak pencerelerin bulunduu yerlerde, perdelerin kesildii görülmektedir. Perdelerin baltalarla yontulmu ya da el hızarıyla kesilmi 30 kalas 31 eklinde olduu ve çounluunun da mee 32 aacından elde edildii anlaılmaktadır. Yörede pelit olarak anılan mee aacının yaken kolayca ilenebildii, zamanla kuruyunca sertleerek renginin su ve havayla temas etmesiyle karardıı bilinmektedir. Sert aaçlar sınıfında yer alan ve suya dayanıklı olan meenin, bol yaıın dütüü Karadeniz Bölgesi nin sahil kesiminde tespit edilen dier ahap camilerde de kullanıldıı bilinmektedir. Perdelerin caminin deiik yerlerinde yer yer içe doru bombe yaparak esnedikleri belirlenmitir. Duvarları oluturan perdelerdeki keresteler, ahap koruyucu kimyasal maddelerle cilalandıı için, bugün parlak bir görünüme sahiptirler. Kuzey cephenin orta kısmında caminin kuzey revaına götüren bir merdiven mevcuttur. Görünümü itibariyle yenilendii sanılan merdiven, dört basamaklıdır. Basamaklar büyük ta bloklardan oluturulmutur. Merdivenin üst kısmında, 0.75 metre açıklıındaki küçük bir kapıyla revaa girilmektedir. Kuzey revak, 3.00 X metre ölçüleriyle dou ve batı revaklardan daha geni tutulmutur. Batı revak 2.10 X metre, dou revak ise 2.14 X metre ebatlarında olup genilikleri hemen hemen birbirine eittir. Revaklarda 13 ahap direk mevcuttur. Bunların alt ve üst uçları kare ekilli, orta kısımları ise silindirik ekillidir. Revakların kirileri dâhil, kiremit kaplı üst örtüleri tamamen yenilenmitir. Alt kısımlarda yaklaık 1.00 metre yüksekliinde, tamamen kapalı bir korkuluk dizisi vardır. Batı revakın kıble yönüne bakan korkuluklar, muhdestir. badet mekânının kuzey kenarında, altta 0.92 metre geniliinde bir giri kapısı, üstte küçük boyutlarda dikdörtgen ekilli bir pencere, dou ve batı kenarlarda altta birer büyük (doudaki 1.48, batıdaki 1.46 metre), üstte birer küçük pencere, güney kenarda da mihrabın iki yanında birer (dou taraftaki 1.50, batı taraftaki 0.40 metre) olmak üzere iki, üstte ise bir küçük pencere açılmıtır. Bu açıklıklardan giri kapısı ile üst bölümlerdeki küçük pencereler orijinalden, dou, batı ve güneydeki alt pencereler ise sonradan açılmı olmalılar. 33 Çünkü buralarda duvarları oluturan perdeler kesilmitir. Pencerelerde demir ebekeler mevcuttur. Kapı, ahaptan ve iki kanatlı olarak düzenlenmitir. Bugün kapı ile iki yanındaki süslemeli alanlar verniklenmi durumdadır. Kapı lentosunun alt hizasından iki yana doru uzanan süsleme kuaında, karılıklı S kıvrımlarıyla geçmeli madalyon dizisi oluturulmutur. Bunların sonunda birer adet sekiz yapraklı, büyük gülbezek motifine yer verildii görülmektedir. Yan dikmelerde, dı kenarlarda iç içe geçmi oval ekilli daire dizisi, iç kısımlarda ise ikili zikzak sırası uzanmaktadır. Kapı kanatlarının ikisinde de aynı 30 Perde kerestelerinin bazı yerlerde oldukça düzgün olduu görülürken, bazı yerlerde de baltayla yontulmu izlenimi verecek ekilde pürüzlü bırakıldıı tespit edilebilmektedir. 31 Bazı tanımlara göre Çantı tekniinde ahap öenin tomruk ya da yontulmamı olarak tarif edildii görülmektedir. Arseven, 1983, s ; Hasol, 1990, s ; Sözen - Tanyeli, 1992, s. 56; Eczacıbaı Sanat Ansiklopedisi, Çantı Maddesi, C. 1, stanbul, 1997, s Mee, gürgengillerden kerestesi dayanıklı bir orman aacı ki, yüz kadar türü arasında kıın ya yapraklarını dökmeyen türleri vardır (Quercus). Sert olduundan iyi cila tutan iç odunu, iç ve dı yapıda kullanılabilir. Özgül aırlıı kg/m3 arasındadır. Mee su altında hava almadan çok uzun süre dayandıından eskiden ızgaralar halinde yapı temellerinde kullanılmıtır. Meenin bazı türleri ak mee, kara mee, tüylü mee, mantar meesi, kızıl mee gibi adlar alırlar. Anadolu nun kimi yerlerinde meeye pelit de denilmektedir. Bkz. Hasol, 1990, s Kenarların orta yerinde, üstte açılan pencerelerin dıında, sonradan asimetrik biçimde baka pencerelerin de açıldıı görülmektedir.

8 62 Ahmet Ali BAYHAN süsleme kompozisyonunun tekrarlandıı görülmektedir. Alt kısımlarda zikzaklarla oluturulmu baklava dilimi dizisinin doldurduu bir çerçeve ile belirlenmi birer büyük daire içerisinde, altı yapraklı gülbezeklerden ibaret bir bitkisel süsleme düzeni dikkat çekmektedir. Madalyonların iki yanınından birer selvi aacı yükselmektedir. Selvilerin dalları balıksırtı eklinde verilmitir. Selvilerin arasına yerletirilmi bir vazodan çıkan, yaprak, dal ve çiçekleriyle birlikte ilenmi büyük birer lale kompozisyonu, kapı kanatlarının kalan kısmını dolduracak biçimde düzenlenmitir. çten içe 7.62 X 7.30 metre ölçülerindeki harim, düz ahap tavanlıdır. Tavan kıble tarafında 2.07 metre aaıya doru kırılmaktadır. ç mekân kıble yönü hariç üç taraftan kadınlar mahfili ile kuatılmıtır. Harimin kuzeybatı köesinde bulunan bir merdivenle ulaılan mahfil bir taraftan duvarlara, dier yönlerde ise 0.15 X 0.15 metre ebatlarında dört (kuzeyde iki, dou ve batıda birer) ahap diree dayanmaktadır. Mahfilin ahap tırabzanları basit ve süslemesizdir. Kuzeydeki direklerin balık kısımlarında vazodan çıkan çiçek desenlerine yer verildii görülmektedir. Yine mahfilin kuzey kolunda tırabzanların hemen altındaki eritte, kesintisiz uzanan C ve S kıvrımları mevcuttur. Kıvrımların ortasındaki emse motifleri içerisinde tam, kenarlardaki kısımlarda ise yarım gülbezekler (tamlar sekiz yapraklı, yarımlar üçü bütün ikisi yarım be yapraklı) vardır. Bu süsleme kuaının altında bir mukarnas dizisi uzanmaktadır. Bu desen, mahfilin içe bakan yüzlerinde de tekrarlanmıtır. Mahfilin altında, kuzeydoudaki köe, müezzin için ahap tırabzanlarla çevrilmitir. Caminin içerisindeki mimari elemanlardan mihrap ile vaaz kürsüsü tamamen, minber ise büyük oranda yenilenmi vaziyettedir. Minberin eski yapıdan kalan bölümleri korkuluklarıdır. Geometrik geçme örnekli ebekeleri hayli dikkate deer görünümdedir. Mihrap, duvardan içeriye doru 0.41 metre taıntılı, 0.59 metre geniliinde basit bir niten ibarettir. Vaaz kürsüsü de güneydou köeye yuvarlak ekilli olarak yerletirilmitir. Mihrap ve vaaz kürsüsü aynı zamanda aynı cins malzemeden yenilenmitir Çaybaı Yeni Cuma Camii (Çizim 3, Resim 4-5) Çaybaı lçesine yaklaık 2 3 km mesafedeki Yeni Cuma Mahallesi nde, birkaç yerleim yerinin rahatça ulaabilecei bir orta noktada bulunan yapının kim tarafından ve ne zaman yaptırıldıı kesin olarak bilinmemektedir. Fakat caminin harim giri kapısının sa tarafındaki sövenin en üst kısmında, yöre halkının eskiden beri burada var olduunu ifade ettii sene 1280 ibaresi okunabilmektedir. Buradan hareketle, caminin tarihinde ina edilmi olabilecei düünülmektedir. 34 Yalıların verdii bilgilere göre cami iki evrede yapılmıtır. lk olarak harim kısmı, bir müddet sonra da revaklar ilave edilmi olmalıdır. Cami, 80 cm. yüksekliinde bir ta platforma dayanan ahap kiriler üzerine oturmaktadır. Tamamen ahaptan yapılmı olan camide, güney ve batı cephelerde alt seviyedeki tahtaların yakın tarihlerde yenilendii anlaılmaktadır. Orijinal tahtalar ortalama 8 cm. kalınlıında olup, duvarlar çivi kullanmadan köelerde kurt boazı eklinde birbirine geçirilerek oluturulmutur. Dört yöne meyilli kiremit çatıyla örtülü olan caminin 34 Ordu Müze Müdürü M. Yücel Kumanda tarafından tarih ve 37 numaralı bir raporla Yeni Cuma Camii nin tarihi eser olduu tespit edilmitir. Fakat buradaki tarih yanlılıkla 1238 H./ M. olarak verilmitir.

9 Ordu dan Bazı Tarihi Ahap (Çantı) Camiler 63 cephelerinde, ortada bir uçtan dier uca yatay biçimde uzanan bir ahap hatılla iki katlı bir görünüm oluturulmutur. Alt ve üst seviyede dikey yerletirilmi ve aynı zamanda ahap hatılları taıyan direkler dıarıya yansıtılarak dikey bölümlenmeler meydana getirilmitir. Kuzey cephede üst seviyede bir dikdörtgen, batı cephede alt seviyede iki dikdörtgen, güney cephede biri altta, dieri üstte olmak üzere iki dikdörtgen ve dou cephede ise ikisi üstte, biri de altta olmak üzere üç dikdörtgen ekilli pencereler ile dou cephenin kuzey ucuna yerletirilmi dikdörtgen biçimli bir kapı dı yüzeyleri hareketlendiren unsurlar olarak dikkat çekmektedir. Dıtan dıa X m. ölçülerinde kare ekilli caminin kuzeyinde ve dousunda olmak üzere L ekilli revak yerletirilmitir. Fakat dou revak, harim hizasından itibaren ibadet mekânına dâhil edildii için kuzeyden bir ahap duvarla kapatılmıtır. Kuzey revak iki katlı olarak uygulanmı olup, kuzeydou köedeki bir merdivenle ikinci kata ulaılabilmektedir. Ayrıca kuzey revakın batı ucuna da sonradan bir imam odası eklenmi durumdadır. Kuzeydeki harim kapısı, dikdörtgen ekilli olup, ahap kanatlarında üçgen, kare ve dikdörtgenlerden oluan bir geometrik bezemeye yer verildii görülmektedir. ki yandan burmalı birer silme ve bir di sırası ile sınırlandırılmı olan kapının yan sövelerinde ve atkısında C ve S kıvrımlarıyla süslemeler gerçekletirilmitir. Kapıdan 7.35 X 7.90 m. boyutlarındaki kare planlı harime girilmektedir. Orijinal harim, doudan bu yöndeki revakın bir bölümü olan 3.25 X 7.60 m. ölçülerindeki bir hacimle geniletilmitir. Geniletme esnasında, dou duvarın güney ucundaki 1.45 m.lik bölümü bırakılmı, dier kısımlar ikisi duvara bitiik, üçü ise serbest duran silindirik ekilli direklere oturan ahap kirilerle içeriye balanmıtır. Orijinal harimde, kuzey, dou ve batı kenarlar boyunca uzanan ve dördü kuzeyde, birer de dou ve batıda olmak üzere altı adet silindirik ekilli direkle taınan U biçiminde bir kadınlar mahfili mevcuttur. Mahfile kuzey revakın ikinci katındaki kapıdan ulaılmaktadır. Kare kesitli ve boumlu tırabzanların altında bir sıra mukarnas dizisi ile C ve S kıvrımları yer almaktadır. Ahap direklerin balıklarında da aynı ekilde C ve S kıvrımları bulunmaktadır. Dou ve batı direklerin üst kısmında tavanı taıyan direklerin kaidesinde de birbirine çapraz uzanan çizgilerle bir bezeme meydana getirilmitir. Caminin içerisinde, duvarların altında, yaklaık 1 m. yüksekliinde yeniden ahap kaplama yapılmıtır. Caminin ahap tavanı kademelendirilerek tam ortada bir göbek oluturulmutur. Kare çerçeve içerisindeki silindirik ekilli tavan göbeinde, ortada iç içe madalyonlar ile onun çevresinde altı küçük madalyon yer almaktadır. Mihrap, kıble duvarının ortasına dikey olarak yerletirilmi bir ahap kütüün yarım daire eklinde oyulmasıyla meydana getirilmi olup, üzerinde de bir hilal mevcuttur. Ahap minber, altı basamaklı olup, kapısının üzerindeki tepelik kısmına üst üste üç madalyon yerletirilmitir. Bunlardan alttakinde sekiz kollu yıldız, ortadakinde altıgen merkezli altı kollu yıldız ve üsttekinde ise C ve S kıvrımları ile bir hilal motifi vardır. Orijinal harimin güneydou köesinde yer alan vaaz kürsüsü tamamen yenilenmi olup, yöredeki dier camilerde olduu gibi bu caminin de minaresi yoktur Çaybaı Çayır Camii (Çizim 4, Resim 6-9)

10 64 Ahmet Ali BAYHAN Çaybaı ilçesinin Çayır Mahallesi nde bulunan caminin ne zaman ve kim tarafından yaptırıldıı kesin olarak bilinmemektedir. Cami, mektep ve çemeden meydana getirilen bu küçük külliyenin, çemedeki kitabede yer alan H ve H tarihlerinden hareketle M ve M tarihleri arasında yapılmı olabilecei düünülmektedir. 35 lk yapıldıında tek katlı olarak ina edilmi caminin cepheleri, 1952 de alt kısma uygun biçimde bir üst bölüm eklenerek iki katlı görünüme kavuturulmutur de iç duvarlar tamamen yeni ahap malzemeyle kaplanmı ve orijinal dokusu bozulmutur yılında da kuzey tarafına ayakkabılıkların yerletirildii betondan bir giri bölümü eklenmitir. Dı yapısı orijinal kimliini büyük oranda muhafaza eden caminin cephelerinde hatıllar ve direklerle yatay ve dikey bölümlenmeler yapılmıtır. ki katlı bir görünüme sahip cephelerde, hem altta hem de üstte simetrik düzende pencereler açılmıtır. Dou ve batıda üçer, güneyde ise ikier olmak üzere toplam on altı pencere mevcuttur. Caminin etrafında revak bulunmamaktadır. Yapının duvarları, 6 7 cm. kalınlıındaki tahtaların köelerde kurt boazı tarzında birbirine geçirilmesiyle oluturulmutur. Kuzey yöndeki dikdörtgen ekilli bir kapıdan ulaılan harim, 9.50 X 9.83 m. boyutlarında kare planlıdır. çeride, kuzeyde dört, dou ve batıda birer olmak üzere altı silindirik direk tarafından desteklenen ve harimi U eklinde saran bir kadınlar mahfili vardır. Kuzeybatı köedeki on be basamaklı bir merdivenle ulaılan kadınlar mahfili, boumlu ve azı açık hilal ekilli korkuluklara sahiptir. Harimin üzeri ahap tavanla örtülmü olup, kademeli olarak ortaya doru yükseltilen tavanda, ortadaki göbekte on dört kollu bir yıldız motifi yer almaktadır. Mihrap, minber ve vaaz kürsüsü gibi unsurları yenilenmi olan camide minare de bulunmamaktadır. Mektep, caminin batı tarafında bulunmaktadır. Tamamen ahaptan yapılmı olan mektebe, güneybatı köede yer alan ve dıa bakan iki kenarı ahap korkuluklarla çevrilmi kare ekilli bir giri revakından ulaılmaktadır X 2.50 m. ebatlarında bir muallim odası ile onun içerisinden geçilen 4.92 X 6.76 m. boyutlarında dikdörtgen ekilli bir dershaneden ibaret mektep, ilçenin en eski eitim kurumu olması bakımından da ayrıca büyük bir önem arz etmektedir. Çeme, caminin güney tarafında yer almaktadır. Sonradan betondan yapılmı sekizgen ekilli ve üzeri örtülü bir koruma içerisindeki çeme, dört cephelidir. Üç yönünde ikier musluu olan çemenin batı, kuzey ve dou cephelerinde kitabelere yer verilmitir. Batı cephesinde, sa tarafta Sâhibu l-hayrât ve l-hasenât, sol tarafta ise Mââe llâh 1281 ibareleri mevcuttur. Kuzey yönde; Sa tarafta, Âb günele oldu bünyâd!"#$%&'() *'!*+,+#%-&' 35 Ordu Kültür-Turizm Envanteri 2005, Ordu, 2005, s. 38 de caminin tamamen ahaptan yapılma tarihi bir yapı olduu ve yaklaık 150 yıllık bir geçmie sahip bulunduu ifade edilmektedir. Bu durum yukarıda verilen tarihle de uyumludur.

11 Ordu dan Bazı Tarihi Ahap (Çantı) Camiler 65 Görenler icâd itdi âna üstâd Sol tarafta, Bu dünyâdan kimse almadı murâd Alsa Süleymân alurdı murâd Dou yüzde ise, Bu çemeden n8 îden cânlar Ferâh ola ilâ yevmi l-mi âd 1288 yazılıdır.!.)".'/%& -&/.#" #%1/!+2&%/". 0& 3.4&+5" Çaybaı Kargalı Camii (Çizim 5, Resim 10-13) Çaybaı ilçesine balı Kargalı Mahallesi nde yer alan cami ile onun kuzeybatı tarafındaki mektep, büyük oranda orijinal yapısını muhafaza ederek günümüze kadar gelebilmilerdir. Cami ve mektebin, ne zaman ve kim tarafından yaptırıldıkları kesin olarak bilinmemektedir. Plan düzeni ve harimde kadınlar mahfilinde yer alan süslemeler dolayısıyla cami, XIX. yüzyılın ikinci yarısına tarihlendirilebilir yılında harimin kuzey duvarı kaldırılarak kuzey revak, iç mekâna dâhil edilmitir. Ancak kapı söveleri hala ayaktadır. Batı revakta tahtalardan birisine kazınmı ekilde tarihine yer verilmitir. Bu da 1905 yılında camide bir tadilatın yapıldıını akla getiriyor. Cami, tamamen ahaptan 7 8 cm. kalınlıında tahtaların köelerde kurt boazı tarzında geçmelerle birbirine balanmasıyla meydana getirilmi duvarlara sahiptir. Üzeri dört yöne meyilli kiremit çatıyla örtülen ve dıtan dıa 9.60 X 9.47 m. boyutlarındaki caminin iki katlı bir görünüme sahip cephelerinden kuzeyde, ikinci kat ebekelerle dıarı açılmakta, batıda üstte küçük dikdörtgen ekilli bir pencere ile dikdörtgen biçimli bir kapı yer almakta, douda altta üç adet dikdörtgen, üstte bir kare pencere bulunmakta ve güney yönde ise altta bir dikdörtgen, üstte biri dikdörtgen üçü yuvarlak olmak üzere toplam dört pencere mevcuttur. Kuzeybatı uçtaki kapıdan caminin kuzey ve batı kenarlarında uzanan L ekilli revaka girilmektedir. Her iki revakın kesitii kuzeybatı köede 3.16 X 3.40 m. ebatlarında kare ekilli bir giri holü meydana getirilmitir. Holün güneydou köesindeki kapıdan 3.10 X 6.20 m. ebatlarında, bugün kapalı vaziyette olan batı revaka girilmektedir. Holün kuzeydou köesindeki kapıdan da sonradan harime dâhil edilmi olan, iki kat halinde düzenlenmi 3.40 X 6.50 m. boyutlarındaki kuzey revaka geçilmektedir. Giri holünün içerisindeki bir merdivenle de üst kata ulaılmaktadır. 90 cm. geniliindeki harim kapısının söveleri hala ayakta olup, üzerlerinde kare çerçeveler içerisinde sekiz yapraklı gülbezekler ile bunların aralarında büyük madalyonlar içerisinde altı yapraklı gülbezeklerden oluan bir süsleme vardır X 6.50 m. ölçülerinde kare planlı harimde kare kaide üzerine silindirik ekilli dört ahap direk tarafından desteklenen U biçiminde

12 66 Ahmet Ali BAYHAN bir kadınlar mahfili yer almaktadır. Alttan ve üstten boumlu korkulukların hemen altında bir sıra mukarnas dizisi ile kare çerçeveli sekiz yapraklı gülbezekler ve di sıralarından oluan kuaklar mevcuttur. 30 cm. kadar öne doru taırılmı olan mihrap, derinlii fazla olmayan bir niten ibarettir ve üst kısmında güne ıını motifi bulunmaktadır. Yedi basamaklı ahap minber oldukça sade bir yapı sergilemektedir. Minaresi olmayan caminin yanında yer alan mektep, kare planlı olup doudaki bir giri revakı ile dikdörtgen ekilli bir dershaneden meydana gelmektedir. Mektebin üzeri de dört tarafa meyilli kiremit örtülüdür Çaybaı Eski Asak Camii (Çizim 6, Resim 14-15) Çaybaı lçesinin lkövez Beldesine balı Çakıllı (Eski Asak) Mahallesi ndeki mezarlıın içerisindeyken, 2001 yılında aynı yere büyük ve yeni bir caminin inası üzerine mam Salim Bayır ın önderliinde, malzemeler tek tek numaralandırılarak orijinal ekline uygun biçimde, Yivdinlikardı Mahallesi ne taınmıtır. 36 u anda bu mahallenin mescidi olarak faaliyet gösteren caminin, ne zaman ve kim tarafından yaptırıldıı kesin olarak bilinmemektedir. Fakat yöredeki dier camiler de göz önüne alındıında, bu caminin de XIX. yüzyılın sonlarına doru yapılmı olabilecei düünülmektedir. Mahalle içerisinde yüksekçe bir tepenin üzerinde yer alan caminin iki katlı bir görünüme sahip cephelerinden kuzey tarafta, altta sonradan eklenmi dıarı taıntılı bir ayakkabılık, üstte kare ekilli iki pencere, dou yönde kuzey uçta dikdörtgen ekilli bir kapı ile ikisi altta ve ikisi üstte olmak üzere toplam dört dikdörtgen pencere, güney cephede altta dikdörtgen biçimli üç, üstte ise küçük ve farklı boyutlarda üç olmak üzere toplam altı pencere, batı tarafta da sadece kuzey revakın batıya bakan cephesinde bir dikdörtgen pencere açılmıtır. Dıtan dıa X m. boyutlarında kare planlı caminin kuzey ve dou tarafında X 3.65 m. ve X 3.50 m. ölçülerinde iki revak uzanmaktadır. Kuzeydou köedeki dokuz basamaklı bir ahap merdivenle çıkılan revaklar, iki katlı olarak düzenlenmi olup, ikinci kat alt katın planını tekrar etmektedir. Köelerde 8 10 cm. kalınlıındaki tahtaların birbirine kurt boazı tarzında geçirilmesiyle oluturulmu duvarlara sahip olan ve 6.90 X 7.05 m. boyutlarındaki kare ekilli harime, kuzey duvarın ortasındaki kapıdan girilmektedir. Kapının iki tarafındaki sövelerde C ve S kıvrımları, kuzey duvarın üst kısmında da C ve S kıvrımlarına ilaveten iç içe yarım daireler, ters düz çiçekler, selviler ve gülbezeklerden oluan bir bordür ile onun altında yan yana dilimlerden meydana gelen bir kuak yer almaktadır. ç mekân, kuzeyde dört, dou ve batıda ise birer olmak üzere toplam altı ahap direin taıdıı bir kadınlar mahfili ihtiva etmektedir. Bazıları deitirilmi olan ahap direklerden orijinal olanların alt ve üst kısımları kare, orta bölümleri ise silindirik ekillidir. Alt ve üst bölümleri boumlu silindirik ekilli tırabzanların altındaki süsleme kuaklarında, C ve S kıvrımları yanı sıra çapraz yerletirilmi dilimler ve di sıralarına yer verilmitir. Mahfilin harime bakan yüzeyleri açık mavi renkte boyanmı durumdadır. Bunların dıında kalan ahap tavan, mihrap ve minberi tamamen yenilenmi olan caminin minaresi de yoktur. 36 Caminin taınması ile ilgili bilgileri veren lkövez Beldesi nden Ahmet Palpas a teekkür ederim.

13 Ordu dan Bazı Tarihi Ahap (Çantı) Camiler Fatsa Aaıyava Köyü Camii (Çizim 7, Resim 16-17) Fatsa ilçesine balı, merkeze yaklaık 16 km mesafedeki Aaıyava Köyü nde bulunan caminin, ne zaman ve kim tarafından yaptırıldıı kesin olarak bilinmemektedir. Üzerindeki kiremit çatısı 1945 te yenilenmi ve harimdeki ahap boyamaları da 1976 da yapılmı olan caminin, mevcut yapısı ve mimari özelliklerine göre, XIX. yüzyılın sonlarında ina edilmi olabilecei düünülmektedir. Tamamen ahaptan, kurt boazı geçmelerle çantı tekniinde ele alınmı olan cami, yöredeki geleneksel ahap mimarinin bir devamı niteliindedir. Oldukça meyilli bir arazide kurulmu olan cami, talar üzerine oturtulmu ahap kirilere yerletirilmitir. Kiriler, douda dorudan zemine, dier yönlerde ise kot farkı dolayısıyla farklı yüksekliklerdeki ta sıralarına oturtulmutur. Bu yapıyı nemden korumak için alınmı bir tedbir olarak görülebilir. Dou ve batı duvarlarda, iki katlı pencere düzeninin olduu görülmektedir. kisi alta, ikisi de üste yerletirilmi olan pencerelerin hepsi dikdörtgen ekilli açıklıklardan ibarettir. Alttaki pencerelerin genilii, cm arasında deimektedir. Güney duvarda, mihrabın sol tarafındaki köeye yerletirilmi biçimde bir yuvarlak kemerli küçük bir pencere açılmıtır. Cephenin ortasında da mihrabın üzerine denk gelen kısımda, büyük bir dikdörtgen ekilli pencere açılmıtır. Bunun iki yanında ise birer altıgen pencere mevcuttur. Kuzeydou köedeki kapıdan, ahap son cemaat yerine ulaılmaktadır X 3.40 m boyutlarında dikdörtgen ekilli mekânın dou ve batı kenarları boydan boya pencere olarak düzenlenmi, kuzey kenarı ise ahap duvarla kuatılmıtır. Bu giri bölümü camiye sonradan eklenmi olmalıdır. Giri mekânının güney duvarının ortasına yerletirilmi çift kanatlı bir ahap kapıdan harime geçilmektedir X 6.64 m. boyutlarında, kuzey güney istikametinde uzanan dikdörtgen formlu harim, U ekilli bir kadınlar mahfili ile kuatılmıtır. Mahfil üç yönden ahap duvarlara, ortada da serbest duran iki kare ekilli diree oturmaktadır. Mahfilin kuzey kanadı, yan kollara göre daha fazla derin tutulmutur. Kuzey kanadı 4.60 m derinliindeki mahfile, kuzeydou köede bulunan L ekilli, on basamaklı bir merdivenle ulaılmaktadır. Mahfilin batı kanadı minbere kadar uzanmaktadır. zlerden anlaıldıı kadarıyla bu kanat, eskiden güney duvara kadar uzanıyordu. Mekânın üzeri düz ahap tavanla kapatılmı durumdadır, ancak eskiden hartama tarzında bir örtüye sahip olduu sanılmaktadır. Harimin etrafını kuatan duvarlardan dou ve batıda üçer, kuzey ve güneyde ise ikier direkle birbirine tutturulmu yatay perdeler mevcuttur. Bu perdelerin kalınlıı 15 cm.dir. Harimde kıble duvarı önünde uzanan 60 cm. geniliindeki sekinin iç mekâna bakan yüzlerinde, vazo ve ibrik eklinde açıklıklarla hareketlilik salanmıtır. Bu sekinin dou ucuna da vaaz kürsüsü yerletirilmitir. Üzeri kiremitle örtülü bir çatıyla kapatılmı olan harimde yer alan mihrap ve minber ahaptan olup, tamamen yenilenmilerdir Aaıyava Köyü nde tarihi bir ahap caminin varlıından beni haberdar eden Prof.Dr. Kazım KÖKTEKN e minnet ve ükranlarımı sunarım.

14 68 Ahmet Ali BAYHAN 4.7. Kumru enyurt Köyü Eski Camii (Çizim 8, Resim 18-21). Kumru ilçesine balı, eski adı Tevkür olan, daha sonra Çatılı adını alan ve bugün de enyurt olarak anılan köyün mezarlıında bulunan cami, bir Cuma Camii olarak ina edilmitir. enyurt Köyü ne balı Okçulu (Alikocalı) ve Orta Mahalleleri ile yakındaki Helvacıolu Mahallesi nin halkı birleerek burada Cuma namazlarını kılıyorlardı. Caminin ne zaman ve kim tarafından yaptırıldıı kesin olarak bilinmez, fakat köyün yalılarının rivayetlerine göre, Tokat ın Niksar Kazasına balı Hosaf Köyü nden getirilmi kerestelerle bir kadın tarafından ina ettirildii düünülmektedir. 38 XIX. yüzyılın sonu ya da XX. yüzyılın balarında yaptırılmı olabilecei sanılan 39 cami, dıarıdan üç yönlü bir revakla kuatılmıtır. Kuzeyde yedi, dou ve batıda beer ahap direkle taınan revakın kuzey kolu, dierlerine nazaran daha geni tutulmutur. Yan kollar 1.01 ve 0.96 m. iken, kuzey kol 2.01 m. geniliindedir. Caminin cepheleri iki katlı bir yapı sergilemektedir. Alt katları revak sırası olutururken, üst katta direklerle birbirine balanmı ahap perdelerle duvarlar oluturulmutur. Köelerde kurt boazı tarzında geçmelerle birbirine balanmı olan keresteler 8 10 cm. kalınlıındadır. Dou ve batıda, alt katın duvarlarında altta ve üstte birer olmak üzere ikier pencere, üst katın duvarlarında da bir dikdörtgen ekilli pencere açılmıtır. Alt duvarlardaki ikier pencere tıpalı, küçük, yatay dikdörtgen formda düzenlenmilerdir. Muhtemelen orijinal pencere yapısı böyle olmalıdır. Kuzeyde, üstte üç dikdörtgen pencere, altta ise dikdörtgen ekilli bir kapı açıklıı mevcuttur. Güney duvarda, batı uçta orijinalden tıpalı tipte bir küçük pencere, dou tarafta ise dikdörtgen ekilli daha büyük bir pencere yer almaktadır. Üstte de ortada küçük bir üçgen pencere ile onun iki yanında birer dikdörtgen pencereden oluan bir düzenleme söz konusudur. Cami meyilli bir arazide kurulduu için güney tarafta yaklaık 1 m. yüksekliinde tatan örülmü bir platforma oturmaktayken, dou, batı ve kuzeyde ise talara oturtulmu ahap kirilere dayandırılmıtır. Caminin yapı malzemesi çam olup, bunların Niksar tarafından getirildii köylülerce rivayet edilmektedir. Kuzeydeki kapıdan ulaılan harim, 6.23 X 6.12 m. ebatlarında kare ekilli bir yapı sergilemektedir. Oldukça dar tutulmu harim, üç serbest direk ile duvarlara oturtulmu U ekilli bir kadınlar mahfili ile kuatılmaktadır. Mahfil katında ise, dı revak hacmi de içeriye dâhil edildiinden üst katta oldukça büyük bir mekân elde edilmitir. Mahfile kuzeybatı köedeki dokuz basamaklı bir ahap merdivenle ulaılmaktadır. Kıble duvarında yaklaık 40 cm. yüksekliinde bir seki oluturulmutur. Bu sekinin tam ortasında yer alan mihrap, yuvarlak kemerli yarım daire ekilli bir niten ibarettir. Mihrabın yanındaki minber ile güneydou köeye yerletirilmi vaaz kürsüsü yenilenmilerdir. Caminin üzeri muhtemelen yenilenmi düz ahap tavanla örtülüdür. Dıtan da kiremitli bir çatı ile kapatılmı durumdadır. 23) 4.8. Perembe Soukpınar Köyü Hatipli Mahallesi Camii (Çizim 9, Resim 22- Cami, Efirli den yaklaık 9 km. mesafede, Perembe lçesi ne balı Soukpınar Köyü nün Hatipli Mahallesi nde bulunmaktadır. Caminin içerisine tarihinde 38 Yapıda inceleme yapmama imkân veren mam Abdullah ARIGIN ve Muhtar Recep ENGÖR e teekkür ederim. 39 Bayhan, 2006, s

15 Ordu dan Bazı Tarihi Ahap (Çantı) Camiler 69 yenilerek asılmı olan ibadete açılı beratındaki bilgilere göre, halk tarafından ina ettirilen yapı, 1870 yılında ibadete açılmı ve köyün mezarlıı içerisinde, 1000 metrekarelik bir arsada 100 metrekarelik bir alanı igal etmektedir. 40 Cami, Hatipli, Odabaı, Dereiçi, Erikli, Karavaiz, Belenbaı ve Mektepyanı Mahallelerinde yaayan halkın toplanabilecei bir konumda Cuma Camii olarak ina edilmitir. Yanında bayramlama için kullanılan bir oda ile abdest almaya yarayan bir çemesi bulunmaktadır. 41 Dıarıdan bakıldıında iki katlı bir cephe düzenine sahip olan cami, tamamen ahaptan yapılmı olup, kuzeyindeki son cemaat yeri de muhtemelen sonradan eklenmitir. Dı yüzeyler, yeil renkli boya ile boyanmıtır. Caminin duvarları, 14 cm. kalınlıında ve el hızarıyla biçilmi ahap perdelerden oluturulmutur. Yapı meyilli bir arazide kurulduu için alttaki platform, her yönde farklı yüksekliklere sahiptir. Cami, kuzeybatı köede 30 cm., kuzeydou köede 80 cm., güneydouda 160 cm. ve güneybatıda ise 125 cm. yüksekliindeki platformun üzerine oturtulmu ahap kiriler vasıtasıyla taınmaktadır. Batıda duvara, dier yönlerde sekiz ahap diree dayanan son cemaat yerinden dikdörtgen ekilli bir kapı aracılııyla harime ulaılmaktadır. kisi serbest, ikisi de duvara bitiik dört ahap direk ile duvarlara yaslanan U ekilli bir kadınlar mahfiline sahip harim, 7.88 X 8.58 m. boyutlarında yaklaık kare ekillidir. Mahfilin kuzey kolu dier kollara nazaran daha geni tutulmutur. Hatta son cemaat yerinin üzeri de buraya dâhil edilerek mekân geniletilmitir. Duvarların alt kısmı lambri ile kaplanmıken, üst kısım ise yeil renkle boyanmıtır. Dou duvarda, ikisi altta, ikisi de üstte olmak üzere iki katlı pencere düzeni vardır. Bunların hepsi de dikdörtgen ekillidir. Batı duvarda, iki adet üst kat penceresi mevcuttur. Güney duvarda, altta iki, üstte ise üç dikdörtgen pencere açılmıtır. Mee aacından yapılmı olan caminin üzeri düz ahap tavanla örtülü olup, dıtan da üzeri kiremitli bir çatı ile kapatılmıtır. Ahap tavanda, boya ile oluturulmu altı kollu yıldız ve iki hilal motifine yer verildii görülmektedir. Ahap mihrap ve minber, tamamen yenilenmitir Ünye/Tekkiraz Kabadirek Camii (Çizim 10, Resim 24-26) Ünye nin merkezine yaklaık 30 km mesafede, Tekkiraz Beldesi ne balı Yaycı Köyü nde bulunmakta olan Kabadirek Camii, adını harimde eskiden yer alan kalın bir direkten almaktadır. Köyün mezarlıının içerisinde muhtemelen çevre yerleimlerin kolayca ulaabilecei ekilde bir Cuma Camii olarak ina edilmi olan yapı, ahap kirilerle oluturulmu bir platform üzerindedir. Ahap kiriler kuzeydouda zemine, güney tarafta 50 cm. ve batı yönde ise 75 cm. yüksekliinde ta duvarlar üzerine dayandırılmıtır. Dıtan dıa X m. ölçülerinde yaklaık kare planlı caminin ahap duvarları, dıtan ince bir sıva ile kaplanmı durumdadır. Caminin etrafı, kıble yönü hariç üç taraftan bir revak sırası ile kuatılmıtır. Bu revak dıa kapalı olarak düzenlenmi olup, kuzey kenarda üç pencere ve bir kapı, dou ve batı kenarlarda ise dörder pencere açılmıtır. Doudaki pencerelerden birisi, sonradan kapıya dönütürülmütür. Revakların yan kolları 1.70 m. iken, kuzey kol ise 3.80 m. geniliindedir. Revak içerisinden, kuzeydou köedeki sekiz basamaklı bir merdiven vasıtasıyla kadınlar mahfiline ulaılabilmektedir. Dıarıdan bakıldıında, cephelerde iki katlı bir düzenleme söz konusudur. Kuzey, dou ve batı 40 Caminin son cemaat yerindeki tabelada 1806 tarihinde yapıldıı ifade edilmitir. Bu yanlı olmalıdır. Bu arada camiyi incelemem için yardımda bulunan cami görevlisi Yaar ODABAI na teekkürlerimi sunarım. 41 Bayhan, 2006, s

16 70 Ahmet Ali BAYHAN yönlerdeki cephelerin üst kısımlarında, üçer dikdörtgen ekilli pencereye yer verilmitir. Güney cephede ise alt seviyede iki, üst bölümde dört dikdörtgen pencere ile yapıya ıık temin edildii gözlenmektedir. Kuzey revakın içerisinden iki kanatlı bir ahap kapı içerisinden geçilerek harime ulaılmaktadır. Kurt boazı eklinde geçmelerle birbirine tutturulmu 20 cm. kalınlıındaki perdelerden ibaret duvarlarla kuatılmı olan harim, 8.65 X 8.30 m. boyutlarında kare planlı bir düzenleme sergilemektedir. Yapının etrafını kuatan alttaki üçlü revak sistemi, üstte de tekrarlanarak harimi üç yönden çevreleyen kadınlar mahfilini meydana getirmektedir. Mahfil, ortada serbest duran iki kare direk ile ahap duvarlara dayanmaktadır. Kuzey tarafta, harime doru 90 cm. kadar taıntı yapan müezzin mahfiline yer verilmitir. ç mekânın duvarları, yakın zamanda lambri ile kaplanmıtır, fakat bu esnada arkadaki orijinal duvar dokusu muhafaza edilmitir. Harimdeki iki ahap direk, orijinal ahap tavanı da taımaktadır. Tavan göbei, iç içe karelerin yerletirilmesinden ibaret bir geometrik süslemeye sahiptir. Karelerin köelerinde dilimlerle hareketlilik salanmıtır. Ayrıca mahfilin korkulukları ile kenarlarında da çeitli süslemelere yer verilmitir. çerideki mihrap ve minber ile vaaz kürsüsü yenilenmitir. Üzeri kiremit çatı ile kapatılmı olan caminin kuzeydou köesindeki minare de, yaklaık otuz yıl kadar önce yapıya eklenmitir. Ayrıca yapının güney tarafında yolun karısında bir adırvan bulunmaktadır. Yapanı, yaptıranı ve tarihi de kesin olarak bilinmeyen caminin tarihlemesi, bu adırvana dayanılarak yapılabilmektedir. Çünkü bu adırvanın yakın benzer ve tarihi bilinen bir örnei, Çaybaı lçesi nin Çayır Mahallesi nde bulunan eski ahap caminin yanında karımıza çıkmaktadır. Çayır Camii adırvanı nın H ve H / M ve M tarihleri arasında yapılmı olabilecei düünüldüü göz önüne alınırsa, Kabadirek Camii ve adırvanı nın da XIX. yüzyılın sonlarında ina edilmi olabilecei düünülmektedir. 42 Etrafı bir ahap korkulukla kuatılmı olan adırvan, sekizgen ekilli bir havuz ile fıskiyeden ibarettir. Kenarlarında hayat aacı ve vazodan çıkan çiçek desenlerine yer verilmitir. Süslemeler oldukça kalın tutulmu yaprak ve dallardan meydana gelmektedir. Dallar iri boumlarla da birbirine balanmıtır Akku Çaldere Köyü Camii (Çizim 11, Resim 27-29) Cami, Akku lçesi ne balı Çaldere Köyü nün merkez mahallesinde bulunmaktadır. Caminin harim kapısı üzerindeki altı satırlık kitabede; :&;<&==5>?@5A7&B "C+=<&!.="=DE35#3= 5BF"*.-/&G+=#%!+5H+I1"E%= O+"*!.L #MN7G-G! 0+;J"*3/&K*#%!+<? '/!F.'"*!.5#M5#@"*1-5#MJ&+'"*N'5#M<"* -&%L 94!7-!$.*+-&PQ"#BMJ+H%"*4L5#MR Mâ âe l-lâh ve mâ tevfîkî ve tisâmî illâ bi l-lâhi ve lâ havle ve kuvvete llâ bi l-lâhi l- aliyyi l- azîmi lâ ilâhe illâ l-lâh Muhammedü r-ras8lu l-lâh lâ erîke leh8 42 Bayhan, 2006, s

17 Ordu dan Bazı Tarihi Ahap (Çantı) Camiler 71 Ve lâ nazîre leh8 Cami-i erîfi ihya edenler lâ yerah olsun rahmete hayratı btal edenler müstahak olsun lanete min Karyeti Çaldere Efiloulları Molla Muhammed Usta dieri Molla Nuri Usta Balolu Kamil Usta Kay8sunolu Recep Usta Aliolu Muhammed Usta Kemah dan Kürt Hızır olu slam Usta neferin gayretiyle zuhur etmitir efendim. Sene 1328 yazmaktadır. Kitabe 1328/1910 da yazılmıtır. Fakat caminin 1321/1903 te tamamlandıı, köyün yalıları tarafından ifade edilmektedir. çerideki süslemeler de 1338/ de gerçekletirilmitir. Merkez mahallenin mezarlıında ina edilmi olan cami, Ormancık Köyü, Tanımala Köyü, Çamalan Mahallesi, Kirazlık Mahallesi ve Soucak Mahallesi nin halkının toplanarak ibadet ettii bir Cuma Camii dir. Dıtan dıa X m. boyutlarında dikdörtgen ekilli cami, üzeri sacla örtülü bir çatıya sahiptir. Cepheler iki katlı bir düzenleme sergilemektedir. Kurt boazı eklinde geçmelerle birbirine tutturulmu cm. kalınlıındaki perdelerden oluan duvarlara sahip olan cami, meyilli bir arazi üzerine kurulmutur. Talar üzerine yerletirilmi ahap kiriler, camiyi taımaktadır. Kuzey cephede altta kapı, üstte iki pencere, douda altta üç üstte iki olmak üzere toplam be pencere, batıda altta ve üstte ikier pencere, güneyde de bir üstlük pencere mevcuttur x m. boyutlarındaki son cemaat yeri, dıarıya kapalıdır. Son cemaat yerinin kuzeydou köesinde yer alan L ekilli ve on dört basamaklı bir merdivenle mahfile ulaılmaktadır. Köeleri perdeli, dikdörtgen ekilli bir kapı ile ulaılan harim, X 8.34 m. ölçülerinde yaklaık kare planlı bir yapı sergilemektedir. U ekilli kadınlar mahfili, dördü kuzeyde, ikisi de dou ve batıda olmak üzere toplam altı serbest direk tarafından taınmaktadır. Mahfilin korkuluklarında girlantlar, C ve S kıvrımları, dilimler, yivler, zikzaklar, Kelime-i Tevhid ve çeitli yaprak-dal motiflerinden ibaret süslemeler yer almaktadır. Ahap tavandaki göbek, bir daire içerisindeki ıın uası eklinde düzenlenmitir. Dıarı taıntılı mihrap, orijinal olup, çerçevesinde gülbezek ve geçmelerden meydana gelen süslemeler dikkat çekmektedir. Ayrıca duvarlarda Allah, Muhammed, Ebubekir, Ömer, Osman, Ali, Hasan ve Hüseyin isimlerini içeren levhalar yer almaktadır. Bunlar, 1338 / tarihlidir. Mihrabın hemen sa tarafında yer alan minber ile güneydou köedeki vaaz kürsüsü ahaptan yapılmı olup, süslemesiz basit bir yapı sergilerler Deerlendirme ve Sonuç Camileri ilk olarak konumları açısından deerlendirecek olursak; kizce Laleli (Eski), Çaybaı Kargalı, Yeni Cuma, Eski Asak, enyurt Köyü, Kabadirek, Çaldere Köyü, Aaıyava Köyü ve Soukpınar Köyü Hatipli Mahallesi Camilerinin yerleim yerlerinden uzakta ya da mezarlık içerisinde ina edildikleri görülmektedir. Bunlardan Laleli (Eski), Kargalı, Eski Asak, enyurt Köyü, Kabadirek, Çaldere Köyü Camileri bir mezarlıın içerisinde ina edilmiken, Soukpınar Köyü Hatipli Mahallesi Camii ile Yeni Cuma Camii 43 Bayhan, 2006, s

18 72 Ahmet Ali BAYHAN köyün dıında oldukça uzak ve birkaç yerleimin bir araya gelebilecei bir konumda yapılmıtır. Aaıyava Köyü Camii ise köyün içerisinde konumlanmı durumdadır. Yöredeki pek çok yapıda da aynı durum söz konusudur. Samsun/Çaramba Gökçeli (Mezarlık) Camii (1206), Terme Dadıralı Camii (1868 Öncesi), Terme Aaı Söütlü Camii (XIX. Yüzyıl) ve Salıpazarı Gökçeli Camii (XIX. Yüzyıl) ni örnek verebiliriz. Bu durumu, yapıları birkaç köyün birleerek Cuma Namazı kıldıkları bir Cuma Camii niteliinde deerlendirilmesi ile açıklayabiliyoruz. 44 Plan açısından ele aldıımızda, Çayır Camii, Aaıyava Köyü Camii, Soukpınar Köyü Hatipli Mahallesi Camii ve Çaldere Köyü Camii, kare ya da dikdörtgen planlı bir harime sahiptirler. Laleli (Eski), enyurt Köyü Camii ile Kabadirek Camii üç taraftan birer sıra revakla kuatılmı kare planlı harim düzenlemesi sergilerler. Yeni Cuma, Kargalı ve Eski Asak Camilerinde de kare ekilli harim, kuzey-dou ya da kuzey-batı yönlerden iki taraflı revakla kuatılmıtır. Aaıyava Köyü Camii ve Soukpınar Köyü Hatipli Mahallesi Camii nde kuzey yöne yerletirilmi bir son cemaat yeri mevcuttur. ç mekânda hepsinde de üç yönlü kadınlar mahfiline yer verilmitir. Tipolojik açıdan ahap destekli camiler sınıfında, duvarları da ahaptan yapılan çantı camiler arasında deerlendirilen bu düzenin benzer örneklerine, yöreye en yakın yerleimler olan Samsun, Trabzon, Rize, Artvin ve ilçeleri ile Batı Karadeniz Bölgesi nde Düzce, zmit, Adapazarı ve çevrelerinde rastlanmaktadır. Çaramba Gökçeli (Mezarlık) Camii (1206), Çaramba/Yaycılar Köyü eyh Habil Camii (1211), Çaramba Ordu Köyü Camii (1420 Civarı), Kavak Bekdemir Köyü Camii (1595), Terme Karacalı Köyü Camii ( ), Ondokuz Mayıs Fatih Camii (XVII.-XIX. Yüzyıllar), Asarcık Kılavuzlu Köyü Camii (XVIII. veya XIX. Yüzyıl), Asarcık Alan Köyü Camii (XVIII. veya XIX. Yüzyıl), Asarcık Koaca Köyü Camii (XVIII. veya XIX. Yüzyıl), Terme Pazar Camii (1840) ve Çaramba Porsuk Köyü Camii ( ) dikine dikdörtgen ekilli ve dıtan kırma çatıyla örtülü harimleri ve onun etrafını kuatan üç yönlü revak düzenleri (Karadeniz Bölgesi nin dou kısmında Trabzon ve Rize deki ahap camilerde U ekilli revak uygulamasına hemen hiç rastlanmazken, Ordu, Samsun ve Batı Karadeniz Bölgesi dıında, harim duvarları kâgir olmakla birlikte Tokat/Erbaa/Fidiköy Ömer Paa Camii (1688) nde 45 karımıza çıkar) ile burada tanıtmaya çalıtıımız camilerle yakın benzerlik sergilemektedirler. Trabzon dan Çaykara/Uzungöl Filak Mahallesi Camii (XIX. yy.), Hayrat/Dereyurt Köyü Merkez Eski Camii (1832), Samsun dan ise Çaramba Kuhane Köyü Camii (XV.- XVIII. yy), Terme Dadıralı Köyü Camii (XV.-XVIII. yy), L ekilli revaka sahip çevredeki en yakın benzer yapılardır. 46 Ekrem Hakkı Ayverdi nin çantı camiler eklinde nitelendirdii Batı Karadeniz Bölgesi nden Düzce-Akçakoca Aftun Dere Köyü nde Orhan Camii, zmit-kandıra Büyük Kaynarca Köyü Camii (U ekilli revaklı), Adapazarı-Sapanca-Büyük Tersiye Köyü Orhan Gazi Camii (L ekilli revaklı), Kandıra-Emir Ali Köyü Orhan Gazi Camii (U ekilli revaklı), Akçakoca-Geri (Cuma Yanı) Köyü Sultan Orhan Camii, Kandıra-Küçük Kaynarca Köyü eyh Muslihiddin Camii, Orhan Gazi devrinden benzer tipte yapılar olarak dikkat çekmektedir Can, 1988, s Erdemir, 1987, s Sümerkan - Okman, 1999, s ; 37-38; Bayraktar, 2005, s , Ayverdi, 1989, s

19 Ordu dan Bazı Tarihi Ahap (Çantı) Camiler 73 Dier taraftan Çaramba Ordu Köyü Camii (1420 Civarı), Kavak Bekdemir Köyü Camii (1595), Terme Pazar Camii (1840) ve Çaramba Porsuk Köyü Camii ( ), ahap direklere oturan U eklindeki kadınlar mahfili içeren harim düzenleri ile Ordu daki camilerle yakın benzerlik ortaya koymaktadırlar. Laleli (Eski) Camii ile Kargalı Camii nde kuzeyde iki, dou ve batıda birer, Yeni Cuma, Çayır, Çaldere Köyü, enyurt Köyü ve Eski Asak Camilerinde kuzeyde dört, dou ve batı kenarlarda ise birer, Aaıyava Köyü Camii ile Soukpınar Köyü Hatipli Mahallesi Camii nde kuzeyde iki, Kabadirek Camii nde ise yanlarda birer ahap direkle oluturulan ema, Çaramba Ordu Köyü Camii (1420 Civarı) ile Kavak Bekdemir Köyü Camii (1595) nde kuzeyde dört, dou ve batıda ikier; Terme Pazar Camii (1840) nde kuzeyde dört, dou ve batıda beer; Çaramba Porsuk Köyü Camii ( ) nde ise kuzeyde dört, dou ve batıda birer ahap direkle oluturulmutur. 48 Trabzon dan Çaykara/Uzungöl Köyü Filak Mahallesi Camii 49 (1813) nde 6.50X7.50 metre ebatlarındaki harimde sadece kuzey tarafta iki ahap diree yer verilmesine karın, üç yönlü kadınlar mahfilinin oluturulması Ordu daki ahap camilerle paralellik arz etmesine yol açmaktadır. 50 Trabzon dan Dernekpazarı Güneykondu Mahallesi Camii (1819) ve Of Keler Köyü Camii ( ) 51 ile Karadeniz in dou ucundaki Rize den Çayeli Ormancık (1826), Fındıklı Meyveli (1871), Hemin Düz Mahalle (1884), Hemin Bilenköy (1894), kizdere Çamlık Köyü Merkez (XIX. Yüzyıl sonları), kizdere imirli Köyü ( ) ve Güneyce Hacı eyh (1887) Camileri, Ordu camileriyle sadece ahap yıma teknii bakımından benzeirler. 52 Artvin den ise en çarpıcı örnek olarak Borçka Muratlı Köyü Camii (XIX. Yüzyıl) karımıza çıkmaktadır. Bu yapının da beden duvarlarının tamamen ahaptan yapılması bakımından bu camilerle benzetii görülmektedir. 53 Cephe düzenleri itibariyle de yukarıda isimleri zikredilen camilerle yakın benzerlik içerisinde olan Ordu daki ahap camilerde, süsleme açısından giri kapısı ile kadınlar mahfili ilgi çekicidir. Geometrik geçme, girlantlar, C ve S kıvrımları, dilimler, yazılar, yivler, zikzaklar, gülbezek, selvi, çeitli yaprak-dal motifleri ve vazodan çıkan çiçek ya da lale desenlerinin benzer örneklerine Trabzon un çeitli ilçelerindeki camilerde rastlamaktayız. Araklı ilçesi Keçikaya Köyü Merkez Camii (XIX. Yüzyıl) nin minberi (lale desenleri), Çaykara ilçesi Akdoan Köyü Büyük Mahalle Camii (XIX. Yüzyıl) nin giri kapısı (saç örgüleri, S ekilleri ve lale çiçekleri), Çaykara ilçesi Çambaı Köyü Orta Mahallesi Hacı Ömerli Camii (1845) nin giri kapısı (lale desenleri), Dernekpazarı lçesi Akköse Köyü Camii (1865) nin giri kapısı (sepet örgü ve lale desenleri), Dernekpazarı ilçesi Günebakan Köyü Camii (1869) nin tavan göbei, giri kapısı, vaaz kürsüsü ve minberin kalan kısımları (geometrik geçmeler, S kıvrımları, çok zengin çiçek desenleri), Dernekpazarı ilçesi Güneykondu Mahallesi Camii (1819) nin minberi (geometrik örgü ve lale desenleri), Hayrat ilçesi Dereyurt Köyü Merkez Eski Camii (1832) nin giri kapıları, mihrap ve minberi (geometrik geçme ve lale desenleri), Of ilçesi Yazlık Köyü Merkez 48 Samsun ve ilçelerinden karılatırma amacıyla kullandıımız camiler için bkz. Can, 1988, s , 60-66; Bayraktar, 2005, s , 38-42, 61-67, 86-91, , , Karpuz, stanbul, 1990, s. 283; ren, 1983, s ; Yavuz, 1993, s , 48-52; Zeren, 1994, s , Yavuz, 1993, s ; Sümerkan - Okman1999, s Yavuz, 1993, s ; Zeren, 1994, s ; Sümerkan Okman, 1999, s Karpuz, Ankara, 1992, s , 56, Türkiye de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I, Ankara, 1983, s ; Aytekin, 1999,

20 74 Ahmet Ali BAYHAN Camii ( ) nin eskiden kalan kapı ve minberi (lale desenleri) süslemelerinde benzer, kayda deer örnekler bulmak mümkündür. 54 Sonuç olarak Orta Asya dan bir kültürel miras olarak Anadolu ya taıdıımız ve Çantı Camiler olarak adlandırılan bir gruba dâhil yeni örneklerin belgelenmesi açısından Ordu daki ahap camiler büyük bir öneme sahiptirler. Ayrıca Akku lçesindeki Akpınar Kasabası Merkez Camii (1938), Karaçal Köyü Merkez Eski Camii (1950), Ambargürgen Köyü Merkez Camii (1950), Ormancık Köyü Merkez Erikbelen Camii (1900) ve Çökek Köyü Merkez Camii bu gelenein yörede hala canlı bir ekilde yaatıldıının göstergesidir. Fakat ne yazık ki, çalımalar esnasında bu camilerin hiçbirisinin Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından tescil edilmedikleri ve yörede yaayan görevli ve vatandaların dinî ve tarihî vecibe gerei tamir ya da kaderlerine terk edildikleri gözlenmitir. Dolayısıyla bu çalıma, hiç deilse bu tarihî eserlerin belgelenmeleri balamında önemli bir boluu doldurmu olacaktır. KAYNAKÇA Arseven, Celal Esad, Çantı Maddesi, Sanat Ansiklopedisi, C. 1, stanbul, 1983, s Aslanapa, Oktay, Türk Sanatı, stanbul, Aık Paazade, Osmanoulları nın Tarihi (Haz.: K. Yavuz-M.A.Y. Saraç) stanbul, Atasoy, S., Amisos, Karadeniz Kıyısında Bir Antik Kent, Samsun, Aydın, Dündar, Erzurum Beylerbeylii ve Tekilatı, Kurulu ve Genileme Devri ( ), Ankara, Aytekin, Osman, Ortaça dan Osmanlı Dönemi Sonuna Kadar Artvin deki Mimari Eserler, Ankara, Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinin lk Devri, I, stanbul, Bayhan, Ahmet Ali, Ordu / kizce den Bir Ahap Cami: Laleli (Eski) Camii, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, Sayı: 14, Erzurum, 2005, s Bayhan, Ahmet Ali, Ordu da Yeni Tespit Edilen Ahap Camiler, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, Sayı: 16, Erzurum, 2006, s Bayraktar, Mehmet Sami, Samsun ve lçelerinde Türk Mimari Eserleri (Basılmamı Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, Bijikyan, P. M., Karadeniz Kıyıları Tarih ve Corafyası (Terc.: H. D. Andreasyan), stanbul, Bilgin, M., Dou Karadeniz-Tarih, Kültür ve nsan, Trabzon, Bilgin, Mehmet, Giresun Bölgesinde Türkmen Beylikleri ve skân Hareketleri, Giresun Tarihi Sempozyumu Bildirileri, stanbul, 1997, s Bostan, M. Hanefi, Anadolu da Çepni skânı, Türkler, C. 6, Ankara, 2002, s Yavuz, 1993, s , 48-59; Sümerkan - Okman, 1999, s. 6-7, 14-17, 27-30, 37-38, Ayrıca bkz. Yavuz, 2008 (Baskıdaki Bildiri Metni).