YEN TÜRK EDEB YATINA G R fi

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 1997 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1063 YEN TÜRK EDEB YATINA G R fi Yazarlar Doç.Dr. Y lmaz TAfiÇIO LU (Ünite 1, 2, 7, 8, 9, 11) Doç.Dr. Muharrem DAYANÇ (Ünite 3, 4, 5) Prof.Dr. Nurullah ÇET N (Ünite 6, 10) Editör Doç.Dr. Zeliha GÜNEfi ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2009 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Fatma fiennur Arslan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Yeni Türk Edebiyat na Girifl ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Nisan 2012

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... ix Edebiyat, Türk Edebiyat, Yeni Türk Edebiyat... 1 EDEB YATIN TANIMI, SINIRI, ALANI... 3 EDEBÎ DE fimeler N NEDENLER VE SONUÇLARI... 5 TÜRK EDEB YATI... 6 Türk Edebiyat n n Dönemleri... 7 YEN TÜRK EDEB YATI... 9 Yeni Türk Edebiyat n Haz rlayan Sosyal-Tarihsel-Kültürel Zemin... 9 Yeni Türk Edebiyat nda Adland rma Sorunlar ve Dönemleri Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Yeni Türk Edebiyat n Besleyen Kaynaklar YEN TÜRK EDEB YATININ OLUfiUMUNDA VE GEL fimes NDE KAYNAKLANMA KONUSU D VAN EDEB YATI: KAÇIfi VE BA LANIfi BATI EDEB YATI: YEN B R DÜNYAYI TANIMA VE ALGILAMA SORUNLARI Çeviriler Düflünce ve Edebiyat Ak mlar ve Alg lan fl HALK EDEB YATI VE D L N N FARK ED L fi Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Yeni Türk Edebiyat n n Kaynaklar G R fi YEN TÜRK EDEB YATININ OLUfiUMU Lâle Devri Elçilikler Frans z htilâli Tanzimat Ferman Islahat Ferman YEN TÜRK EDEB YATININ GEL fi M E itim ve Ö retim Kalemler Encümen-i Dânifl Konaklar ÜN TE 2. ÜN TE 3. ÜN TE

4 iv çindekiler YEN TÜRK EDEB YATININ KAYNAKLARI Çeviri Gazete lk Gazeteler SONUÇ Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 5. ÜN TE Yeni Türk Edebiyat nda Türler G R fi fi R Encümen-i fiuarâ NES R (DÜZYAZI) Hikâye ve Roman Tiyatro Edebiyat Teorisi ve Elefltiri Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Yeni Türk Edebiyat nda Temalar G R fi TANZ MAT SONRASI TÜRK EDEB YATINDA TEMALARIN DÖNÜfiÜMÜ 71 Kahramanl k Devlet Büyüklerini Övme Devlet Büyüklerini Yerme Dine Yaklafl m ve Dinsel Temalar Gönül (Hayal), Ak l (Gerçek) TANZ MAT SONRASI TÜRK EDEB YATINDA YEN TEMALAR Görücü Usulüyle Evlenme Esaret ten Hürriyete E itim Vatan Tarih nce Hastal k Öteki Temalar Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar... 87

5 çindekiler v Yeni Türk Edebiyat nda Naz m fiekilleri G R fi YEN TÜRK EDEB YATINDA NAZIM fiek LLER GELENEKSEL YERL NAZIM fiek LLER Halk fiiirinden Al nan Naz m fiekilleri Divan fiiiri Kaynakl Naz m fiekilleri YABANCI EDEB YATLARDAN ALINAN NAZIM fiek LLER kilikler Üçlükler Dörtlükler Sekizlikler M sra Say s Farkl Bentlerden Oluflan Naz m fiekilleri SERBEST NAZIM fiek LLER Eflit Düzenli Serbest fiekiller Kar fl k Düzenli Serbest fiekiller Serbest Müstezat Tamamen Serbest Naz m Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Yeni Türk fiiirinde Ses ve Âhenk Ögeleri fi RDE R T M VE ÂHENK VEZ N VE fi R L fik S Yeni Türk fiiirinde Kullan lan Vezinler Aruz Vezni Hece Vezni Vezinsiz fiiir KAF YE VE KAF YE-fi R L fik S Yeni Türk fiiirinde Kullan lan Kafiye Türleri Yar m Kafiye Tam Kafiye Zengin Kafiye Cinasl Kafiye Redif Di er Ses Ögeleri Aliterasyon (Ünsüz Yinelemesi) Asonans (Ünlü Yinelemesi): Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 7. ÜN TE

6 vi çindekiler 8. ÜN TE 9. ÜN TE Yeni Türk Edebiyat n Besleyen Edebiyat ve Elefltiri Kuramlar EDEB YAT KURAMLARI, EDEB YAT TAR H VE EDEB YAT ELEfiT R S EDEB YATIN filev, EDEB YAT-GERÇEK L fik S VE ESTET K YARGI EDEB YAT KURAMLARI D fla Dönük Edebiyat Kuramlar Yans tma Kuram Marksist Estetik Kuram Determinizm (Gerekircilik) Tarihçi Elefltiri Arketip Elefltirisi Yazar Merkezli Kuramlar Anlat mc l k Psikolojik Elefltiri Okur Merkezli Kuramlar Duygusal Etki Kuram zlenimci Elefltiri Fenomenoloji, Yorumbilgisi, Al mlama Kuram Eser Merkezli Kuramlar Biçimcilik Edebiyatta Yap salc l k, Post-Yap salc l k ve Göstergebilim Yeni Elefltiri Metinleraras l k Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Metin Çözümleme MET N NED R? Metnin Edebiyat Alan ndaki Yeri MET N ÇÖZÜMLEMES Metin Çözümleme Yöntemleri Metin Çözümlemesinin Aflamalar Metin D fl Verilerin Belirlenmesi ve Elde Edilmesi Biçim Çözümlemesi ve çerik Çözümlemesinde Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar Metnin Türünün Belirlenmesi Türlere Göre Metin Çözümlemesi Özet

7 çindekiler vii Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Metin Çözümleme Örnekleri: fiiir YAHYA KEMAL BEYATLI NIN AT K-VALDE DEN NEN SOKAKTA fi R N N ÇÖZÜMLENMES I. çerik II. fiekil III. Dil ve Üslup IV. Ahenk AHMET MUH P DIRANAS IN SERENAD fi R N N ÇÖZÜMLEMES I. çerik II. fiekil III. Dil ve Üslup IV. Ahenk FARUK NAFIZ ÇAMLIBEL N SANAT fi R N N ÇÖZÜMLEMES I. çerik II. Naz m fiekli III. Dil ve Üslup IV. Ahenk BEHÇET NECAT G L N KURfiUN fi R N N ÇÖZÜMLEMES I. çerik II. fiekil III. Dil ve Üslup IV. Ahenk Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Metin Çözümleme Örnekleri: Düzyaz G R fi ÖRNEK MET NLER VE ÇÖZÜMLEMELER Samipaflazade Sezai nin Kediler Adl Öyküsü ve Öykünün Çözümlemesi Ahmet Haflim in Dilenci Adl Denemesi ve Yaz n n Çözümlemesi Sait Faik Abas yan k n Hallaç Adl Öyküsü ve Öykünün Çözümlemesi O uz Atay n Unutulan Adl Öyküsü ve Öykünün Çözümlemesi SONUÇ ÜN TE 11. ÜN TE

8 viii çindekiler Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Dizin

9 Önsöz ix Önsöz Bilindi i gibi Türk edebiyat ; eski Türk edebiyat, halk edebiyat, yeni Türk edebiyat adlar alt nda birtak m dallara ayr larak incelenmekte ve ö retilmektedir. Elinizdeki kitap ise Türk Dili ve Edebiyat ad alt nda yeni aç lan lisans program nda yeni Türk edebiyat için bir girifl niteli indedir. Bu nedenle a rl kl olarak alanla ilgili temel kavramlar n ortaya ç k fl na iliflkin bilgiler ve tan mlar verilmifltir. Ayr ca son iki ünitede edebî metinleri çözümle örnekleri yer alm flt r. Ancak flunu unutmamak gerekir: Ne verdi imiz tan mlar tek ve kesin bir tan m, ne de yap lan çözümlemelerde uygulanan yöntem tart fl lmazd r. Söz konusu kavramlar için baflka kaynaklarda de iflik tan mlar, de iflik çözümleme biçimleri oldu unu da bilmelisiniz. Ne yaz k ki edebiyatta herkesin birleflebilece i ortak noktalar bulmak güçtür. Hatta daha ileri gidip, bunun mümkün olmad n bile söyleyebiliriz. Bizim önerimiz, gerek duydu unuzda baflka kaynaklar da gözden geçirmeniz, onlardan da yararlanman zd r. Böylece de iflik bak fl aç lar ndan da haberdar olabilirsiniz. Ayr ca, ilgi duydu unuz kimi konularda daha genel bilgiye de bu yolla ulaflabilirsiniz. Bunun için her ünitenin sonunda bulaca n z kaynak adlar sizin için bir hareket noktas olabilir. Do al olarak, alan tan d kça listeyi kendiniz de geniflletebilirsiniz. Alan n genifl olmas na karfl n, konular n ele al n fl s n rl tutulmak zorundayd. Çünkü kitab m z eninde sonunda bir ders kitab d r. O nedenle her ne kadar baflka kaynaklardan yararlanman z önerilmifl olsa da- s navlarda sorulan sorular n bu kitapta verilen bilgiler çerçevesinde olaca unutulmamal d r. Sizlere baflar dilerken, kitab n ortaya ç kmas nda baflta yazarlar m z olmak üzere eme i geçen tüm ilgililere teflekkür ederim. Editör Doç.Dr. Zeliha GÜNEfi

10 1YEN TÜRK EDEB YATINA G R fi Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Edebiyat kavram n n tan m n, sanat ve bilim olarak edebiyat n s n rlar n ve alanlar n tan yabilecek, Edebiyattaki de iflmelerin nedenlerini ve sonuçlar n aç klayabilecek, Türk edebiyat n n dönemlerini ve geçmiflten bugüne kadar geçirdi i süreçlerin ana çizgilerini ay rt edebilecek, Yeni Türk edebiyat n n oluflumunu sa layan tarihsel, sosyal ve kültürel geliflmeleri çözümleyebilecek, Bu dönem içerisinde meydana gelen edebiyat hareketlerinin belli bafll özelliklerini ve sorunlar n aç klayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Edebiyat Edebiyat Sanat Edebiyat Bilimi Türk Edebiyat n n Dönemleri Türkiye de Bat l laflma Edebî De iflmelerin Sosyal ve Kültürel Temelleri çerik Haritas Yeni Türk Edebiyat na Girifl Edebiyat, Türk Edebiyat, Yeni Türk Edebiyat EDEB YATIN TANIMI, SINIRI, ALANI EDEBÎ DE fimeler N NEDENLER VE SONUÇLARI TÜRK EDEB YATI YEN TÜRK EDEB YATI

11 Edebiyat, Türk Edebiyat, Yeni Türk Edebiyat EDEB YATIN TANIMI, SINIRI, ALANI nsano lu, duygu ve düflüncelerini anlatmak için türlü yollara baflvurur. Her birisinin kendine özgü bir araç ile gerçekleflti i bu anlat m yollar na güzel sanat dallar denir. Müzik, resim, mimarl k gibi güzel sanat dallar ndan birisi de edebiyatt r. Ancak edebiyat sözcü ü, afla da ayr nt l olarak anlataca m z üzere yaln zca sanat dal olarak de il, bu sanat inceleyen bilim dal n n ad olarak da kullan l r. Türk edebiyat nda, yayg n olarak 19. yüzy ldan itibaren kullan lmaya bafllanan edebiyat terimi Arapça edeb sözcü ünden türetilmifltir. Arapça da davet anlam na gelen bu sözcük, iyi terbiye, zerafet, güzel ahlâk, usluluk anlamlar n da içermektedir. Edebiyat terimi ise Bat dillerindeki littérature karfl l olarak 1860 lardan sonra kullan lmaya bafllan lm flt r. Bu kavram n Tanzimat tan önceki karfl l klar ilm-i edeb, fliir ve infla, belâgat terimleri idi. Frans zca littérature sözcü ü ise edebiyat, kültür, yazarl k anlamlar ndan baflka belli bir alan veya konu (t p, hukuk, müzik vb) üzerine yaz lm fl eserler toplam anlam n da içermektedir. Türkçede bu son kullan m n karfl l olarak edebiyat yerine daha çok literatür sözcü ü tercih edilmektedir. Öte yandan dilimizde genel anlam yla edebiyat sözcü ünün karfl l olarak son dönemde yazmak eyleminden türetilen yaz n sözcü ü de kullan lmaktad r. Ayr - ca halk dilinde kullan lan edebiyat yapmak deyimi dilin edebiyat d fl nda temel anlamdan sapmas, bir ölçüde de sözü gereksiz yere uzatmak, konuflma ve yaz da rahats z edici bir yapayl a düflmek anlamlar n ifade etmek üzere kullan lm flt r. En genel çerçevesi ile terimi sanat ve bilim alanlar n ilgilendiren flu tan mlarla ifade etmek mümkündür: Edebiyat duygu, düflünce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranl k ve estetik zevk uyand racak flekilde dil arac l yla ifade edilmesi sanat d r. Edebiyat ayn zamanda söz konusu sanat dal nda üretilen eserlerin yap, biçim ve içerik özelliklerinin, ortaya ç k fl koflullar n n, yazarlar n eser ve okur karfl s ndaki, okurun eser karfl s ndaki tavr n n ve edebiyat alan n n di er sanat ve bilim dallar ile iliflkilerinin belirli yöntemlerle incelenip araflt r ld bilim dal n n ad d r. Böylece edebiyat teriminin hem bir sanat dal n n hem de bilim alan n n ad olarak kullan ld görülmektedir. Elbette öncelik kavram n sanat yönüyle ilgilidir. Georg Wilhelm Friedrich Hegel ( ) taraf ndan bir disiplin haline getirilen estetik, üç grupta befl sanat olarak s n fland r lm flt r. Buna göre plastik sanatlar; mimari, heykel, resim (ve dekoratif sanatlar) dallar n içerirken, ses sanat ola- Edebiyat sanat duygu, düflünce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranl k ve estetik zevk uyand racak flekilde dil arac l yla ifade edilmesine dayan r. Edebiyat bilimi, söz konusu sanat dal nda üretilen eserlerin yap, biçim ve içerik özelliklerinin, ortaya ç k fl koflullar n n, yazarlar n eser ve okur karfl s ndaki, okurun eser karfl s ndaki tavr n n ve edebiyat alan n n di er sanat ve bilim dallar ile iliflkilerinin belirli yöntemlerle incelenip araflt r ld aland r.

12 4 Yeni Türk Edebiyat na Girifl rak müzik ve söz sanat olarak da edebiyat sistemlefltirilmifltir. Bu befl sanat içerisinde edebiyat her zaman zirvede görülür. Bunun sebebi edebiyat n malzemesinin di er sanatlardan farkl olarak dil olmas d r. Çünkü ayn zamanda günlük iletiflimin temel arac olan dil, di er güzel sanatlar n malzemesiyle k yaslanamayacak ölçüde genifl bir ifade potansiyeline sahip oldu u gibi insanl k tarihi boyunca görüldü ü üzere sürekli geliflmeye uygun bir yap ya da sahiptir. letiflim dili ile edebiyat dili birbirinden farkl d r. letiflim dili do rudan do ruya bir mesaj iletmek amac tafl rken edebiyat, dilin ses ve anlam gibi ögelerinden yararlanarak estetik bir eser üretmeyi temel gaye edinmifltir. Bunu da dilin mecaz ve sembol üretebilen soyutlama özelli inden faydalanarak gerçeklefltirir. Bu yüzden edebiyat hiçbir maddî araca, mekâna ba l olmaks z n en somut varl klardan, en soyut kavramlara kadar insan ilgilendiren her konuyu ifade edebilme gücüne sahiptir. Edebiyat n bilim dal olarak kabul edilmesi zaman zaman tart fl lan bir konudur. Bu bir yönüyle bilim alan n n tan m ve içeri i ile ilgili genel bir sorundan kaynaklanmaktad r. Gerçe i arama etkinli i olarak ifadelendirilen bilim, belli bir yöntem ile bir araya toplama, s n fland rma ve inceleme süreçlerini içerir. Bilimlerin kendi içinde s n fland r lmas ise hem ilgilendikleri konu hem de kulland klar yöntem dikkate al narak yap l r. slâm kültüründe aklî ve naklî olarak ikiye ayr lan bilim, Bat da rasyonel bilimler ve tecrübeye dayal bilimler olarak ayr ld gibi, manevi bilimler (dil, edebiyat, felsefe, hukuk, tarih vb.) ve do a bilimleri (fen bilimleri) olarak da s n fland r lmaktad r. Manevi bilimlere ba ms zl k kazand rma yolunda en önemli ad m atan Wilhelm Dilthey ( ) do a bilimleri ile manevi bilimler aras ndaki temel fark ilkinin aç klama, ikincisinin ise anlama çabas aras ndaki z tl kta görür. Aç klama, nedensel ve objektif olma iddias n içerirken, anlama bireysel ve subjektif nitelik tafl r. Edebiyat bir bilim olarak klasik s n fland rmada naklî bilimlerin bir kolu olan âlet bilimlerine, Dilthey in tasnifine göre manevi bilimlerden tarih bilimi grubuna, modern s n fland rmaya göre ise sosyal bilimlere girmektedir. Baflta dil ve tarih bilimleri olmak üzere ihtiyaç duydu unda her tür bilim alan n n veri ve yöntemlerinden yararlanabilen edebiyat biliminin çerçevesi flu flekilde çizilebilir: Edebiyat eserini anlama, yorumlama, de erlendirme, benzerleri aras ndaki yerini belirleyerek ça n n ve tarihin içerisinde bir yere oturtma çabas n n metotlu ifllemleridir. Edebiyat bilimi edebiyat teorisi, edebi elefltiri, edebiyat tarihi ve edebiyat sosyolojisi olmak üzere dört ana daldan oluflur. Edebiyat biliminin geliflmesiyle, edebiyat alan n n kendi içerisinde de pek çok s n fland rma çal flmalar yap lm flt r. Öncelikle sözlü ve yaz l edebiyat ay r m na gidilmifltir. Yaz n n bilinmedi i dönemlerde ortaya ç kan destanlar n ve her devirde varl n sürdüren yaz ya geçmemifl ürünlerin varl bir sözlü (flifahî) edebiyat alan n n bulundu unu göstermektedir. Ayr ca edebiyatta biçime, tekni e, konuya göre pek çok s n fland rmalar yap lm flt r. lerideki ünitelerimizde ayr nt l olarak ele alaca m z bu tasniflerin temelinde naz m ve nesir olmak üzere biçime dayanan iki ana yap ile fliir, göstermeye (tiyatro) ve anlatmaya (roman, hikâye) ba l ifade tarzlar bulunmaktad r. Bu yap sal ay r mlar n d fl nda da edebiyat n ve edebiyat oluflturan eserlerin niteli i, amaçlar gibi konular hem tart flma yaratm fl hem de bu tart flmalardan do an ay r mlar ortaya ç km flt r. Edebiyat söz konusu edildi inde evrensel ve ulusal olma niteli i üzerinde de durulmufl bir konudur. Bir taraftan insan n/insanl n en genel ve ortak sorunlar - n ifade edebilmesi bak m ndan evrensel temalar paylaflan edebiyat, di er taraftan

13 1. Ünite - Edebiyat, Türk Edebiyat, Yeni Türk Edebiyat 5 da malzemesi olan dilin millî karakter tafl mas bak m ndan di er bütün sanat ve bilim faaliyetleri aras nda en çok ulusal nitelik tafl yan bir disiplin olarak görülmektedir. Dolay s yla merkezde edebî eserin bulundu u ve yazar, çevre, ak m-dönem, ulus-ülke, bölge-havza, uygarl k ve bütün insanl k taraf ndan oluflturulan iç içe daireler fleklinde bir edebiyat flemas çizmek mümkündür (1. flekil). eser yazar çevre ak m-dönem ulus-ülke bölge-havza uygarl k insanl k fiekil 1.1 Edebiyat n Kapsam Ayr ca milletlerin tarih içerisinde geçirdikleri de iflim ve dönüflümlerin onlar n edebiyat na da yans mas, dönemleri; ayn felsefi veya estetik düflünceye ba l sanatç lar n bir araya gelmesi de edebî ak m, topluluk veya okullar oluflturur. Bu s - n fland rmalar sanatç lar n kendileri taraf ndan yap lm fl olabilece i gibi, ortaya ç kt s rada veya daha sonraki dönemlerde edebiyat bilimcileri taraf ndan da belirlenmifl olabilir. Bütün bu s n fland rmalar edebiyat kavram n n dikey (zaman) ve yatay (mekân) boyutunu oluflturur. Sonuç olarak edebiyat n, bir co rafya veya milletin (Avrupa edebiyat, Türk edebiyat ), bir dönemin (Ortaça Frans z edebiyat, Cumhuriyet Dönemi edebiyat ), bir sanat veya edebiyat ak m n n (Klasik edebiyat, Servet-i Fünun edebiyat ) edebî ürünlerinin bütününe verilen isim oldu u söylenebilir. Bilim ve sanat dal olarak edebiyat ne demektir? SIRA S ZDE EDEBÎ DE fimeler N NEDENLER VE SONUÇLARI SIRA S ZDE DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M Edebiyat n anlat m arac olarak dili kullanmas onu do rudan do ruya bir sosyal kurum olarak kabul etmemizi gerektirir. Edebiyat hayat temsil eder ve hayat da sosyal bir gerçekliktir. Ayn flekilde edebî eseri ortaya koyan yazar SORU da toplumun bir SORU üyesidir ve toplumdan ald etkiyi eserine yans t rken, yazd klar yla da varsay msal olsa bile bir topluma seslenir. D KKAT D KKAT En genel çerçevede edebiyat n oluflmas n ve de iflmesini belirleyen etkenin öncelikle insanî iletiflim ihtiyac oldu u aç kt r. nsan duygu ve düflüncelerini baflka insanlarla paylaflmak, onlar etkilemek ister. Edebiyat n sanat yönü tam da bu SIRA S ZDE SIRA S ZDE noktada ortaya ç kar. Bu iletiflim ihtiyac çok defa bütün insanlarda ortak olan aflk, yaln zl k, ölüm korkusu vb. duygular n aktar m nda günlük AMAÇLARIMIZ dilin kal plar n yeterli bulmaz. Çünkü bu duygular insanlarda ortak oldu u halde, duyulmas nda AMAÇLARIMIZ 1 K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON

14 6 Yeni Türk Edebiyat na Girifl ve ifade edilmesinde bireyin alg s belirleyici olur. Günlük iletiflim dilinin yap s hem bütün insanlar n paylaflt hem de paradoksal biçimde özgün ve bireysel olan duyuflun aktar m için yeterli olamaz (Bu noktada topluca ölen bir grup insandan her birinin kendi ölümünü yaflad gerçe ini hat rlamakta yarar var). Burada sanat devreye girer. Edebiyat n niteli ini belirleyen bir baflka etkenin yazar n ait oldu u milletin dünyaya bak fl n, varl k alg s n temellendiren medeniyet dairesi oldu u aç kt r. Din ve medeniyet de ifltirmeleri sadece edebiyat n de il, ayn zamanda bir ulusun sahip oldu u bütün maddî ve kültürel kurum ve kavramlar n tamamen veya belli ölçülerde de iflmesine yol açar. Bir milletin tarihindeki önemli olaylar n n edebiyata yans yarak onu yönlendirdi i de dikkatten uzak tutulmamas gereken olgulardand r. Ayr ca co rafya de ifltirmeleri de yeni topluluklarla karfl l kl iletiflim içerisine girilmesi dolay s yla edebî de iflmeyi belirleyen etkenlerdendir. Bir memleketteki siyasal de iflmelerin edebiyat hareketlerini etkiledi i s k görülen durumlardand r. Bu ayn zamanda edebî devirlerin ismini de belirleyen etkenler aras ndad r. XIII. Lui Dönemi Frans z edebiyat, Cumhuriyet Dönemi Türk fliiri gibi. Edebî de iflimlerin nedenleri aras nda dikkati en çok çeken bir kavram da nesil kavram d r. Biyolojik olarak yaklafl k ayn y llarda do an yazarlar n yetiflme flartlar, edebiyat içi ve d fl etkenlerin etkisiyle benzer bir duyarl l k tafl yabilecekleri genel kabul gören varsay mlar aras ndad r. Sonuç olarak denilebilir ki di er sosyal olaylarda oldu u gibi edebiyatta da de iflim afla yukar ayn yafllarda bir grup genç insan taraf ndan gerçeklefltirilir. Öte yandan edebî eserin ay rt edici özelli inin al flkanl k rmak oldu unu belirten Rus biçimcileri edebiyattaki de iflimlerin tarihî, sosyal veya ekonomik de il biçimsel baz nedenlere dayand n ileri sürerler. Edebiyat hareketlerinin merkezinde çok defa bir yay n organ n n bulunmas yay nc l k faaliyetlerinin de edebî de iflmelere etki eden etkenler aras nda say lmas gerekti ini göstermektedir. Son olarak kendisinden önceki veya zaman ndaki bir çok ekol ve anlay fltan etkilenmifl olmakla birlikte bütün bu etkileri güçlü sanatç kiflili inde eriterek kendine özgü eserler ortaya koyabilen ve bu yolla çevresinde bir etki halkas oluflturan üstat yazarlar n da edebiyat tarihinin ak fl nda belirleyici olduklar görülüyor. Edebiyattaki de iflmeler en genel toplumsal dönüflümlerden güçlü sanatç lar n bireysel etkilerine kadar uzanan, edebiyat içi ve d fl pek çok etkene dayanmaktad r. Bu etkenler bazen son derece karmafl k bir a oluflturdu u gibi genellikle edebiyat tarihindeki oluflumlar n da toplum hayat n yönlendirdi i görülür. K sacas karfl l kl bir etkileflim içerisinde edebiyat ve hayat birbirini belirleyip durmaktad r. SIRA S ZDE DÜfiÜNEL M SORU D KKAT SIRA S ZDE 2 Edebiyattaki SIRA de iflimleri S ZDE etkileyen bafll ca etkenler nelerdir? TÜRK EDEB YATI Türk diliyle DÜfiÜNEL M yaz lm fl eserlerin oluflturdu u edebiyata Türk edebiyat denilir. Türk edebiyat, Türk milletinin tarih sahnesine ç k fl ndan zaman m za kadar geçen süre boyunca SORUyaflad çok genifl bir co rafya içerisindeki bölgelerde, farkl kültür ve medeniyet topluluklar yla iliflkileri ile çeflitlenmifl ve yüzy llar boyu zenginleflerek bugüne gelmifltir. Bu zaman ve co rafya içerisinde ortaya konan D KKAT eserleri ve bu eserlerde ifadesini bulan millî zevk ve düflünceyi içeren zengin bir edebiyat n ad d r. SIRA S ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P

15 1. Ünite - Edebiyat, Türk Edebiyat, Yeni Türk Edebiyat 7 Türk edebiyat n n ilk yaz l belgeleri olan Orhun Yaz tlar ndan bugüne bin üç yüz y la yaklaflan bir geçmifli vard r. Türkler Orta Asya dan yay lmaya bafllayarak Çin, Hint, Fars ve Arap gibi güçlü kültürlere sahip milletlerle ve nihayet Bat toplumlar yla girdi i kültürel iliflkiler içinde kendi millî karakterini de muhafaza ederek dil ve edebiyat n sürekli gelifltirmifltir. Türk Edebiyat n n Dönemleri Bir milletin edebiyat genel bir çerçeve içinde tarihî süreç, co rafya, kültür de iflmeleri, din, dil, zevk ve sosyal hayat gibi bak fl aç lar kullan larak incelenip s n fland r l r. Türk milletinin edebiyat da bafllang çtan bugüne kadarki seyri içerisinde bir bütün olarak ele al n r. Bununla birlikte uzun bir tarihe sahip olan Türk edebiyat n daha ayr nt l ve dikkatli incelemek için devirlere ay rmak ihtiyac do mufltur. Türk edebiyat tarihinin kurucusu Fuat Köprülü ( ) edebiyat tarihini medeniyet tarihinin bir kolu olarak kabul eder. Bu görüflten yola ç karak genifl bir co rafya ve uzun bir tarih içerisinde oluflmufl bulunan Türk edebiyat n, Türklerin medeniyet çevrelerine girifllerine göre s n fland rm flt r. Buna göre Türk edebiyat üç ana döneme ayr l r: 1. slâmiyet öncesi Türk edebiyat 2. slâmî dönem Türk edebiyat 3. Bat etkisindeki Türk edebiyat Her dönem kendi içerisinde alt dönemlere ve s n fland rmalara ihtiyaç duyar. Yukar daki ayr ma göre Türklerin slâmiyet ten önceki edebiyatlar en eski devirlerden 10. yüzy la kadar geçen süreyi kapsar. Bu dönemin alt dallar n a. Sözlü edebiyat ve b. Yaz l edebiyat oluflturur. Bilinen ilk Türkçe fliir M.Ö. 119 y l nda Hunlar n kaybettikleri topraklar için söylenmifl dörtlük fleklindeki bir a tt r. Bu dönemin eserlerinin büyük bir k sm sözlü edebiyata ait destan, koflug, sagu, sav ad verilen ürünlere dayanmaktad r. Savafllar, göçleri, tabiat olaylar n vb. genifl bir flekilde anlatan destanlar, millî tarihin halk gözüyle görülen, hissedilen ve halk n hayalinde masals bir dille ifadesini bulan ürünlerdir. Bunlar edebiyat n bafllang ç devresi kabul edilirler. Kofluklar ise günümüz edebiyat ndaki lirik ürünlerin ilk örnekleri olarak düflünülebilir. Sagu ad verilen fliirler, a t-mersiye türündeki eserlerdir. Savlar, atasözü ve deyimleri ifade eder. Bütün bunlar millî kültürün vazgeçilmez ögeleri aras ndad r. Türklerin Yarad l fl, Alp-er Tunga, fiu, O uz Ka an, Göktürk, Ergenekon destanlar, Dokuz O uz ve On Uygur Türklerinin Türeyifl efsaneleri, Göç destan, Maniheizmin kabulü menk besi gibi destanlar daha sonraki yüzy llarda Dede Korkut O uznameleri, Manas, Edige Bey ve Köro lu destanlar izler. O uz Ka- an destan ndakine benzer kahramanlara, flimdilik ilk yaz l belge olan Orhun Yaz tlar nda da rastlan r. Genel olarak edebiyat n ilk formunun fliir oldu u kabul edilmifltir. Türk edebiyat n n destan devri olan sözlü edebiyat döneminde de fliir önemli bir yer tutmaktayd. lk Türk flairlerine flaman, baks, ozan ve oyun denilmekteydi. Bunlar fliirlerini genellikle kopuz ad verilen bir saz eflli inde söylerlerdi. Sazla ve ahenkli bir flekilde s r töreni, flölen ve yu larda söylenen bu ilk fliirlerin dize bafllar nda bugün aliterasyon denilen ses benzerli inin gözetilmesi dikkat çekicidir. Bu ilk dönem fliirleri folklor ve müzik ile kar flm fl bir halde bulunan dinî kaynakl ürünler olarak ortaya ç km flt r. slâmiyet ten önceki Türk edebiyat n n di er bir kolunu da yaz l edebiyat ürünleri oluflturur. Edebiyat m zda kitabe türünün ilk örneklerinin M.Ö. 4. yüz-

16 8 Yeni Türk Edebiyat na Girifl y lda yaz lm fl Tiyanflan Yaz tlar oldu u belirtilmekte, Hun hakan Mete nin M.Ö. 2. yüzy lda yazd bir mektubundan söz edilmektedir. Yenisey deki yaz tlar n ise M.S. 5. yüzy la ait oldu u ileri sürülmektedir. Orhun Yaz tlar n n ilki 720 tarihlidir. Bu kitabelerde bir destan ifadesi görülür. Orhun Yaz tlar ndaki fliirler 4+3 lük hece vezniyle yaz lm flt r. Bu kitabelerde ad geçen Yollu Tigin ilk Türk flairi kabul edilmektedir. Uygur Türklerinin Maniheizmi kabul etmesiyle Sogd yaz s kullan lmaya bafllanm fl, Maniheizme ait metinler bu yaz yla yaz lm flt r. Turfan kaz lar nda Mani diniyle ilgili Türkçe ilahiler, efsaneler, Mani kozmogonisine ait metinler bulunmufltur. Uygur dönemine ait Tanr y öven ilahilerden birinde Apr nçur Tigin isimli bir flaire rastlanmaktad r. Asl Sanskritçe olup Çinceden Türkçeye aktar lan Altun Yaruk ve Sekiz Yükmek ise Budizmle ilgili k smen edebî metinlerdir. Ayr ca Kalyanam Kara-Papam Kara hikâyesi ile eski Turfan flark lar da Uygurlardan kalan eserler aras ndad r. Türklerin slâmiyet i kabulüyle yeni bir dönem bafllam flt r. slâmî dönem Türk edebiyat ifadesi 10. yüzy ldan 19. asra kadar süren devreyi belirtmektedir. Bu dönemin ilk önemli eseri Karahanl lar zaman nda Yusuf Has Hacip taraf ndan yaz - lan Kutadgu Bilig dir. Aruz vezniyle ve mesnevi formunda yaz lm fl olan eser, içinde dörtlük, kaside gibi formlardan örnekler de bulundurur. Türk devlet gelene ini ve sosyal yaflay fl n anlat r. 11. yüzy lda yaz lan Divanu Lügâti t-türk, Türk kültür ve dilinin kaybolmas endiflesiyle Kâflgarl Mahmut taraf ndan haz rlanan büyük bir sözlük ve derlemedir. 12. yüzy lda yaz lan Atabetü l-hakay k ise dinî bilgilerin yan s ra Türkçenin geliflmesiyle ilgili bir çok bilgiyi içerir. Bunlar Türklerin bu dönemde ortaya koyduklar önemli eserlerden bafll calar d r. Özellikle 12. yüzy lda Orta Asya edebiyat n n önemli bilge flairi Ahmet Yesevî nin (ö.1166) Divan- Hikmet i edebiyat m zda yeni bir ç r açm fl 13. yüzy ldan itibaren Anadolu da oluflan Türk edebiyat n n tasavvuf kolunun öncüsü olmufltur. Bu yüzy ldan bafllayarak divan edebiyat veya klasik edebiyat fleklinde adland - r lan, yedi yüzy l sürecek yeni dönem bütün kural ve özellikleriyle oluflmaya bafllar. fiiirin a rl kl oldu u bu dönem edebiyat a. Halk edebiyat, b. Tekke (Tasavvuf) edebiyat, c. Divan edebiyat olarak s n fland r l r. Türklerin slâmiyet ten önceki kültürlerini tafl yan halk edebiyat ürünleri genellikle manzumdur ve hece vezniyle yaz lm flt r. Araflt rmac lar bu edebiyat da kendi içerisinde anonim halk edebiyat ve âfl k edebiyat olarak iki kola ay r rlar. Halk fliirinin yan s ra tekkelerde dinî-tasavvufî bilgilerin ö retilmesi amac yla geliflen bir baflka fliir çizgisine tekke fliiri denir. Bu edebiyat kolu flekil bak m ndan hem halk edebiyat formlar n hem de divan fliiri formlar n kullan r. çerikte ise tasavvufî düflünce etraf nda varl k, yokluk, yarat c, insan, hayat, ölüm gibi kavramlar genellikle vahdet-i vücut anlay fl çerçevesinde ele al n r. Bugün yayg n olarak divan edebiyat ad yla an lan edebiyat kolu ise kendine özgü bir sanat anlay fl, s n rl bir duygu ve fliir dünyas, sanatl bir dili, slâm dini ve tasavvufa dayal bir düflünce örgüsü bulunan flekilci, kuralc ve idealist bir edebiyat olarak tan mlan r. Arap ve özellikle Fars edebiyatlar n n etkisiyle aruz vezni ve mazmûn denilen sembolik ifade kal plar n n kullan lmas bu edebiyat n ay r c özelli idir.

17 1. Ünite - Edebiyat, Türk Edebiyat, Yeni Türk Edebiyat 9 fieyhî, Hoca Dehhanî ile bafllayan bu edebiyat n ilk örneklerini Âfl k Pafla ve Ahmet Pafla verir. fieyhî nin Harnâme isimli eseri ilk manzum hiciv örneklerindendir. Divan fliiri klasik dönemini Hayalî, Necatî ve Bakî ile idrak eder. Bakî nin ça dafl olan Fuzulî lirizm bak m ndan, Nef î pervas zl ve hicivleriyle, Nabî düflündürücü gazelleriyle, Nedim romantik tutumu ve uçar l ile, fieyh Galip ise sembollere dayal anlat m ve üstün hayal gücü ile eski fliirin zirveleri aras nda say l rlar. fiiir hâkim bir tür olarak neredeyse tek bafl na bu dönemi temsil etmekte ise de nesir alan nda da önemli eserler ortaya konulmufltur. Evliya Çelebi, Kâtip Çelebi ve Nâimâ bu alanda ilk akla gelen yazarlard r. Elbette fliirin bu denli güçlü oldu u bir edebiyatta düzyaz n n fliire özenmifl olmas flafl lacak bir durum de ildir. Bu yüzden eski nesrin dili, fikri anlatmak amac n geri plana atarak sanatl ve süslü bir üsluba yönelmifltir. Divan edebiyat 18. yüzy ldan itibaren kendi içinde tekrarlara, yapayl a düflmüfl, fieyh Galip le son zirvesine ulaflt ktan sonra y pranmaya bafllam flt r. Türk edebiyat sözü neyi ifade etmektedir ve belli bafll dönemleri nelerdir? SIRA S ZDE YEN TÜRK EDEB YATI DÜfiÜNEL M Yeni Türk edebiyat, Tanzimat n ilan edilmesinden sonra (1839) bafllayan Bat l - laflma sürecinde gelifltirilen son yüz elli y ll k edebî hareketlerin genel ad d r. Önceleri daha çok Frans z edebiyat n örnek alarak oluflan bu dönemin SORU brahim fiinasi nin ( ) edebî faaliyetleri ile (1859) bafllad kabul edilir. Devlet ve toplum olarak genel bir Bat ya yönelifl sürecinin sonucu oldu u için bu edebî devreyi ancak tarihsel, sosyal ve kültürel de iflmelerin fl alt nda de erlen- D KKAT dirmek gerekir. SIRA S ZDE Yeni Türk Edebiyat n Haz rlayan Sosyal-Tarihsel-Kültürel Zemin Türkiye de Bat l laflman n resmî olarak 3 Kas m 1839 tarihinde ilan edilen ve okundu u yere bakarak ad Gülhane Hatt- Hümayûnu da denilen Tanzimat Ferman yla bafllad kabul edilir. Ancak de iflik alanlarda Bat tarz bir tak m düzenle- K T A P me giriflimlerinin 17. yüzy l n sonlar na kadar gitti i görülmektedir da imzalanan Karlofça antlaflmas tarihçiler taraf ndan Osmanl mparatorlu u nun Bat karfl s nda toprak kaybediflinin ve küçülmesinin ilk kesin belgesi TELEV ZYON olarak de erlendirilir. Bu antlaflma zihinlerdeki üstün, yenilmez ve güçlü Osmanl imaj n n y k lmas na da yol açm flt r. Bu durumun do urdu u gerilemeye çareler arama çabalar ayn zamanda Bat l laflma hareketlerinin de bafllang c olarak görülmektedir. Toprak kay plar gibi pratik ihtiyaçlara dayanan yenileflme NTERNET çal flmalar Tanzimat n ilan na kadar, baflta bulunan padiflah n kiflili i ile özdeflleflmifl durumda kal r, bu yüzden de s k s k aksamalara yol açar. Bu yolda ilk örneklerden birisi I. Mahmut zaman nda aç lan Hendesehane (1731) dir. Bu kurum k sa zamanda kapan r. Daha sonra 1776 te Frans zlar n yard m yla denizcilik alan nda e itim vermek üzere Mühendishane-i Bahr- Hümayun kurulur. III. Selim, baflta askerî yap lanma olmak üzere devlette kal c bir tak m düzenlemeler yapmak amac yla devlet adamlar ndan raporlar istedi. Bunlar bir dan flma meclisinde tart flt rarak Yeniçeri Oca ndan farkl olarak Nizam- Cedit ad yla yeni bir ordu kurulmas na giriflti. Daha sonra Mühendishane-i Berrî-i Hümayun (1795) adl kurumu kurarak yeni ordunun ihtiyaçlar n karfl layacak eleman yetifltirilmesi- 3 SIRA S ZDE DÜfiÜNEL M SORU D KKAT SIRA S ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON NTERNET

18 10 Yeni Türk Edebiyat na Girifl Türkiye de ilk nüfus say m 1831 de yap ld de Tercüme Odas kuruldu. lk gazete olan Takvim-i Vekâyi 1831 de ç kar lm flt r. ni planlad. Ard ndan da hem ordunun hem de ülkenin hekim ihtiyac n karfl lamay hedefleyen T phane yi kurdu (1806). Bütün bu giriflimler Kabakç syan denilen bir ayaklanma ile padiflah n hayat na mal olmufl ise de onu izleyen II. Mahmut, Abdülmecid, Abdülaziz ve II. Abdülhamit dönemlerinde de Bat y model alan çeflitli yenilikler gerçeklefltirilmeye devam edildi. Sonuçta Yeniçeri Oca tamamen kald - r ld ve yerine yeni bir ordu kuruldu (1826). Siyasi alanda ise Bat ya elçi gönderme ifli III. Selim den sonra II. Mahmut taraf ndan da geniflletilerek sürdürüldü. Bu elçilerin ve elçiliklerde çal flanlar n yabanc dil ö renmeleri sa land. Bu dönemde elçilik görevinde bulunanlar gittikleri ülkelerdeki yenilikleri baflkente aktararak yenileflme sürecine katk da bulundular. II. Mahmut idarî yap y yeniden flekillendirdi. Fransa modelinde bir hükümet sistemi oluflturuldu. Çeflitli bakanl klar ve yeni meclis ve kurumlar kuruldu, yasalar ç kar ld. Böylece hukuk devletine do ru ciddi ad mlar at lm fl oldu. Bu dönemde sosyal alanda da baz yenilikler gerçeklefltirildi de kad nlar say lmam fl olsa bile ilk nüfus say m yap ld de posta teflkilat kuruldu. Önce ordunun ceket-pantolon ve festen oluflan yeni bir k yafet giymesi kararlaflt r ld, sonra bu uygulama sivilleri de kapsayacak biçimde geniflletildi. Bu dönemde kurulan yeni okullar ve Tercüme Odas (1821) Frans zcan n yayg nlaflmas n sa lad. Yurt d fl na ö renci gönderilmeye baflland. stanbul da ilkö retim zorunlulu u getirildi (1831) ve orta dereceli okullar aç lmas kararlaflt r ld. Devlet kendisi için gereken personeli medrese d fl ndaki okullarda yetifltirmeyi planlad. Bu kararlar n uygulanmas Tanzimat tan sonraya kalm fl olsa da ilk ad mlar II. Mahmut döneminde at lm flt r. II. Mahmut un yeniliklerinden birisi de ilk gazete olan Takvim-i Vekayi nin ç - kar lmas olmufltur (1831). Resmî nitelikli oldu u için daha çok devlet ifllerinin duyurulmas na a rl k vermifl olan bu gazete ayn zamanda Bat daki geliflmelerden, teknolojik yeniliklerden haber vermesiyle ve bizzat padiflah taraf ndan istenilen yaz dilinin anlafl l r olmas talimat yla yetiflmekte olan kuflaklar üzerinde dolayl da olsa bir etki yapm flt r. Bütün bu çabalar n ilk ve belirgin meyvesi II. Mahmut zaman nda düflünülmüfl olan Tanzimat Ferman n n ilan edilmesi olmufltur (3 Kas m 1839). Dönemin Hariciye Naz r Mustafa Reflit Pafla taraf ndan devlet görevlilerinin, yabanc elçilerin ve halk n önünde Gülhane de okunan ferman yeni bir dönemin bafllad n ifade etmektedir. Tanzimat Ferman, Türklerin yüzy llardan beri içinde yaflad bir medeniyet dairesinden ç karak, o ana kadar mücadele halinde oldu u baflka bir medeniyet dairesine giriflinin ve onun de erlerinin devletin resmî politikas olarak kabulünün ilân edilmesidir. Nizam verme, düzene koyma anlamlar na gelen Tanzimat siyasi olarak, ilan edildi i tarihten II. Meflrutiyet e (1908) kadar devam eden yenileflme sürecinin ad - d r. Bu fermanla padiflah kendi yetkilerini bizzat kendisi s n rland rm fl, böylece keyfî idareye son verilmiflti. Devlet ile fert aras ndaki iliflkilerin düzenlenmesi, kanun karfl s nda din, dil, rk ayr m yap lmaks z n herkesin can, rz, namus ve mal gibi haklar n n korumaya al nm fl olmas, askerlik ve vergi konular nda yeni düzenlemelerin yap lmas Ferman n özünü teflkil eder. Bu ferman hemen arkas ndan Islahat Ferman (1856) izler. Tanzimat Ferman, Bat l devletlerin modelinde devleti yeniden yap land rmak giriflimlerine bafllanmas n n da bir ileri ad m d r. II. Mahmut zaman nda kurulan baz meclisler yeniden yap land r ld. Ayr ca ceza ve ticaret kanunlar ç kar ld te ülke co rafyas n n idarî yap s n düzenleyen Vilayet Kanunnamesi yay m-

19 1. Ünite - Edebiyat, Türk Edebiyat, Yeni Türk Edebiyat land. Böylece Osmanl devleti vilayet-sancak-kaza-karye birimlerinden oluflan yeni bir idarî yap ya kavufltu. Bu birimlerin her birisinde meclisler oluflturuldu. Bu dönemde vilayetlerde birer matbaan n kurulmas ve gazete ç kar lmas n n kararlaflt r lmas, vilayet y ll klar n n haz rlanmas Türk kültürü aç s ndan önemli olaylardand r. Öte yandan vergi sistemi büyük ölçüde de ifltirildi ise de vergi toplama iflinde bir baflar sa lanamad tarihinde ilk kâ t para kaime ad yla piyasaya sürüldü. Fakat bundan da beklenen sonuç al namay nca 1844 te kald r ld. Bu dönemde bankalar kurulmaya baflland. lk banka olan stanbul Bankas k sa sürede kapand ; ancak Menafi Sand ad yla kurulan Ziraat Bankas varl n sürdürdü. Tanzimat Döneminin ekonomik alanda baflar l oldu u söylenemez. Bu yüzden k sa zaman içerisinde devlet Fransa ve ngiltere ye borçlanmaya bafllad. Borç ve faizlerin h zla artmas üzerine 1881 de Osmanl Devleti ne verdikleri paralar alabilmek için borç veren devletler stanbul da Düyûn- Umumiye ad yla bir kurum oluflturdular. Ayr ca askerlik alan nda da yeni düzenlemeler yap lm flt r. Ordu, befl ordu olarak düzenlenmifl, askerlik süresi befl y l olarak belirlenmifltir. II. Mahmut taraf ndan Asakir-i Mansure-i Muhammediye ad yla kurulan ordunun ad da Asakir-i Nizamiye-i fiahane ye çevrilmifltir. Sosyal alanda ise flehirlerde belediyeler ve telgraf idaresi kurulmufl, posta teflkilat yeniden düzenlenmifl ve ilk defa demiryollar yap lmaya bafllanm flt r. Bu dönemde ayr ca e itim ve kültür alan nda önemli de ifliklikler göze çarpmaktad r. Meclis-i Maarif-i Umumiye adl kurum Maarif Nezareti ne dönüfltürüldü (1846). Böylece ilk e itim bakanl kurulmufl oldu. Rüfldiyelerin say s artt r ld. K z ö renciler için rüfltiye kuruldu (1858). Yönetici yetifltirmek üzere Mekteb-i Mülkiye (1859), lise ayar okullar olarak idadîler kuruldu (1873). Robert Kolej, Mekteb-i Sultanî (Galatasaray) ve Darüflflafaka isimli özel okullar aç ld. Ö retmen yetifltirmek üzere Darülmuallimîn (1868) ve kad n ö retmen yetifltirmek üzere Darülmuallimât (1870) kuruldu te Darulfünûn (üniversite) kurulmuflsa da tart flmalar yüzünden bir y l sonra kapan p 1876 da tekrar aç lm flt r. Üniversiteye ders kitaplar haz rlamak maksad yla ve Bat daki örnekleri gibi bir bilimler akademisi niteli i kazanmas düflünülerek Encümen-i Dânifl kurulur. Takvim-i Vekayî den sonra yar resmî Ceride-i Havadis (1840), ilk Türkçe özel gazete olarak Tercüman- Ahval (Agâh Efendi ve fiinasi taraf ndan, 1860) yay na bafllar. Burada ilk edebî tefrika olarak teknik bak mdan oldukça baflar l bir örnek olan fiair Evlenmesi piyesi yay mlan r. Bu ilk örnek ayn zamanda bu dönem edebiyat n n da bir göstergesi niteli indedir. Çünkü bu dönem edebiyatç lar yaz lar - n gazetelerde yay mlarlar. Bu bak mdan dönemin edebiyat bak m ndan gazete önemli bir kurumdur. Bunun edebî üsluba yans mas n ise ileriki ünitelerde görece iz. Bu dönemin önde gelen yazarlar ayn zamanda gazetecidirler. Münif Pafla n n ç kard Mecmua-i Fünûn (1862) ilk dergidir. K sacas bu süreç özellikle Bat tarz yeni okullar aç lmas yla e itimde, yeni ordunun kurulmas yla askerlik alan nda ve Bat ülkelerine benzer yap lanmas yla devlet ve sosyal hayat bak m ndan Türklerin yüzy llard r yaflaya geldikleri toplum düzeninden ayr l fl ifade eden hamlelerle doludur. Bununla birlikte bütün bu geliflmelerin kesin bir kopufl niteli i tafl d n düflünmek do ru olmaz. Mesela pozitif bilimler ö reten yeni okullar n yan nda eski e itim kurumlar olan medreselerin devam, yeni de erler sistemi ile eski kültürün de erlerinin bir senteze ve uzlaflmaya gidilmeden bir arada varl n sürdürmesi çat flma ve tart flmalar beraberinde getirmifltir ta ç kar lan Ceride-i Havadis yar resmî bir gazetedir. 11 lk Türkçe özel gazete, Âgâh Efendi ve fiinasi taraf ndan, 1860 ta ç kar lan Tercüman- Ahval dir.

20 12 Yeni Türk Edebiyat na Girifl Bu ayn zamanda Osmanl toplumunda uzun süre devam edecek bir ikili in do mas na da zemin haz rlam flt r. Eskisine göre bir tür ba ms zl k kazanm fl olan bürokrasinin iflleyiflinin k s r çekiflmeler yüzünden verimli olamamas, yeni modalar n ve israf n bütçeyi h zla tüketmesi, ayd nlar n ve devlet adamlar n n yeni de- erler konusunda bilinçli ve programl çal flmalar üretmek yerine tesadüfe b rak lm fl aktar mlarla yetinmesi, K r m, M s r da Kavalal Mehmet Ali Pafla gibi problemlerle bafl edilememesi toplumda bir direnç oluflmas na yol açm flt r. Bununla birlikte yeni bir dünya görüflünün oluflmaya bafllad da kesindir. Bu dönem ayn zamanda birçok önde gelen edebiyatç n n da kat ld örgütlü mücadele dönemidir. Öncülü ünü Ali Suavi, Nam k Kemal, Ziya Pafla, Mithat Pafla n n yapt Genç Osmanl lar ad yla an lan gizli örgüt bir anayasa yap l p, parlamenter rejime geçilmesini istiyordu. Bunun için önce Abdülaziz i indirip yerine V. Murat geçirdiler. Fakat Murat n rahats zl n n artmas üzerine söz konusu flartlar yerine getirmek için anlaflt klar II. Abdülhamit i tahta geçirdiler. Abdülhamit ise önce anayasay ilan etti (1876), ard ndan da parlamentoyu açarak meflruti bir yönetime geçti (1877). Bu arada 93 Harbi olarak bilinen Osmanl -Rus Savafl n n bafllamas üzerine meclisi kapatarak yönetimi tamam yla eline ald (1878). Bundan sonra otuz y l sürecek II. Abdülhamit yönetimi devletin çöküflünü geciktirmek için uygulanan usta politikalara, yeni nesillerin yetiflmesinde önemli rol oynayacak yukar da belirtti imiz birçok yeni okulun aç lmas na karfl n özellikle ayd nlar üzerindeki s k bask ve sansür yüzünden düflünce ve edebiyat hayat n n ak fl n etkileyen önemli bir etken olarak ortaya ç kacakt r. Bu yüzden çok geçmeden II. Abdülhamit yönetimiyle mücadele ve yeniden parlamentoyu açt rma amac yla ttihat ve Terakki Cemiyeti kuruldu (1889). Bu durum hem devletin hem ayd nlar n enerjisinin önemli bir bölümünü iç mücadeleye ay rmas anlam na gelmekteydi. Nitekim II. Meflrutiyet in ilan ndan k sa süre sonra Balkanlarda ç kan ayaklanma ve kopufllar, ard ndan I. Dünya Savafl, Osmanl Devletinin sonunu haz rlayacakt r. Bu süreç bir taraftan da düflünce ve sanat alan nda çok çeflitli ak m ve faaliyetlerin ortaya ç kmas na yol açm flt r. Osmanl c l k, slamc l k, Türkçülük ve Bat - c l k gibi anlay fllar bu dönem siyasal ve edebî kültürünün en önemli unsurlar n n bafl nda gelmekteydi. Bununla birlikte bu dönemde ortaya ç kan edebî faaliyetler ayn zamanda Cumhuriyet dönemi edebiyat ve düflüncesini haz rlayan bir nitelik tafl maktad r. Edebiyat dilindeki sadeleflme ve Bat edebiyatlar n n daha yak ndan izlenir duruma gelmesi bu dönemin Cumhuriyet sonras edebiyat n haz rlayan kazan mlar aras ndad r. Bat ya yönelifl, Kurtulufl Savafl n n ard ndan Osmanl Devleti nin yerine yeni bir devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti nin kurulmas ile yeni bir aflamaya geçmifltir. Öncelikle yukar dan beri anlatt m z bütün yenilik çabalar, eski ile yeninin bir arada yürümesi yüzünden tam bir baflar ya ulaflamam fl idi. Mustafa Kemal Atatürk yeni devletin hedefini ça dafl uygarl k düzeyinin üzerine ulaflmak olarak belirlemifltir. Bu amaçla hukuk sisteminden e itim düzenine kadar bir dizi reform gerçeklefltirildi. Üniversite reformu, Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti ile Türk Dili Tetkik Cemiyetinin kurulmas, alfabe de iflikli i, laikli in benimsenmesi edebiyattaki geliflmeleri etkileyen önemli ad mlar n bafl nda gelmektedir. Yeni Türk edebiyat n n oluflumu bütün bu süreçlerin bir parças, yönlendiricisi ve temel ögesi olarak gerçekleflmifltir. Bu yüzden edebiyattaki geliflmeler bütün bu sosyo-kültürel ve tarihsel geliflmeler göz önünde tutularak de erlendirilebilir.

21 1. Ünite - Edebiyat, Türk Edebiyat, Yeni Türk Edebiyat 13 Yeni Türk edebiyat n oluflturan tarihsel, sosyal ve kültürel unsurlar SIRA üzerinde S ZDE yorum yap n z. 4 SIRA S ZDE Yeni Türk Edebiyat nda Adland rma Sorunlar ve Dönemleri DÜfiÜNEL M Tanzimat n siyasi ve idarî olarak uygulanmaya bafllanmas ndan SORU yaklafl k yirmi sene sonra yeni dönemin edebî faaliyetleri bafllam flt r. Yukar da belirtti imiz gibi 1859 y l edebiyattaki yenileflmenin bafllang c olarak kabul edilmifltir. Son yüz elli D KKAT y lda görülen bütün edebî hareketleri kapsayan bir ad olarak kullan lan Yeni Türk edebiyat daha çok akademi çevrelerinin tercih etti i bir ifadedir. E itim amaçl bir SIRA S ZDE fayday gözeten bu terim, Divan edebiyat n eski kabul etmek anlay fl ndan yola ç kar ve onu reddederek Bat tarz bir edebiyat n varl n belirtmek ister. Bununla birlikte yeni edebiyat mensuplar n n toptan eskiyi reddetme e ilimi olmad gibi daha ilk dönemden bafllayarak eski ile ba lar n korunmas gerekti ini ileri süren sonraki dönemlerde eserini Divan, halk ve Bat edebiyatlar ndan al - nan unsurlarla kurma yoluna giden sanatç lar yetiflmifltir. Demek K T ki A Peski ile yeni aras nda tam bir kopufltan söz etmek yerine bir dönüflüm yafland n düflünmek daha uygun olacakt r. Yeni Türk edebiyat ad edebiyat tarihçileri taraf ndan bu TELEV ZYON gün ortaklafla kabul görmüfl gibi görünmekteyse de bu dönem edebiyat zaman zaman Edebiyat- Cedide (sonradan Servet-i Fünûn Edebiyat için), Bat l laflma dönemi, Avrupaî, Garbî, Teceddüt devri, Yak n Ça, Ça dafl, Modern, Muas r gibi adlarla da an lm flt r. Bu adland rmalar n hemen hepsi çeflitli bak mlardan elefltirilmifltir. NTERNET Buna karfl n Bat tarz model al narak ve divan edebiyat yads narak kurulan bir edebiyat olmas ortak noktay oluflturmaktad r. Ayr ca bu dönemin içerisindeki pek çok edebî faaliyetin adland r lmas nda da bilim adamlar ve edebiyatç lar aras nda görüfl birli i sa lanamam flt r. Yeni Türk edebiyat n n ilk devresini teflkil eden yazarlar kufla n n (fiinasi-ziya Pafla-Nam k Kemal) oluflturdu u edebiyat için Tanzimat Dönemi diyenler oldu u gibi bunun baflta Ferman n ilan tarihi ile fiinasi nin edebî faaliyetleri aras ndaki zaman fark olmak üzere birçok sebepten dolay do ru bir adland rma olmad n ileri sürenler de olmufltur. Ayn flekilde dönemin edebiyatç lar n n kaynaklar ve hedefleri konusunda belirsizlikler bulunmas ndan yola ç kan kimi araflt rmac lar bu dönemi Aray fllar Dönemi olarak adland rmak taraftar iken kimileri Siyasi ve çtimai Fikirler Dönemi, I. Nesil gibi adlarla anmaktan yanad r. Bu durum az çok farkl l klar ile daha sonraki edebiyatç lar için de geçerlidir. Burada sadece genel olarak Türk edebiyat nda ve yeni Türk edebiyat nda edebî hareketlerin isimlendirilmesi konusunda birbirinden farkl birçok görüflün bulundu unu göstermek amac yla de inilen bütün bu tart flmalar n ayr nt s na girmeye gerek yoktur. Afla yukar genel bir kabul görmüfl bulunan flu bafll klar yeni Türk edebiyat n n ana hatlar n vermektedir: 1. Tanzimat Edebiyat (Yenileflme Dönemi) Edebiyat ( ) 1.1. Tanzimat n (Yenileflmenin) Birinci Kufla ( ) 1.2. Tanzimat n (Yenileflmenin) kinci Kufla ( ) 1.3. Ara Nesil 2. Servet-i Fünûn toplulu u ( ) 2.1. Servet-i Fünûn u Devam Ettirenler: Fecr-i Âtî ( ) DÜfiÜNEL M SORU D KKAT SIRA S ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON NTERNET

22 14 Yeni Türk Edebiyat na Girifl 3. Millî Edebiyat ( ) 3.1. Millî Edebiyat n Devam Etti i Y llarda Görülen Öteki Edebî Etkinlikler 4. Cumhuriyet Dönemi (1923- ) 4.1. Atatürk Dönemi (1940 a kadar) 4.2. Ça dafl Türk Edebiyat (1940 tan sonra) On dokuzuncu yüzy l Türk edebiyat klasik edebiyat n kendisini yenileme gücünü yitirdi i ve yeni aray fllar n edebiyat m zda ilgi çekti i bir dönemdir. Tanzimat (Yenileflme) Döneminin ilk kufla n temsil eden sanatç lar fiinasi, Ziya Pafla ve Nam k Kemal dir. Bu grubun edebiyat hakk nda sosyal ve politik fikirler devri nitelemesi de yap l r. Bunun hakl bir gerekçesi de vard r. Bu yazarlar edebiyat toplumu ayd nlatacak bir araç olarak görüyorlard. Yukar da de inildi i gibi hepsinin gazeteci olmas ve ayn zamanda Ziya Pafla ile Nam k Kemal in politik bir mücadelenin içerisinde bulunmalar onlar n sanatlar n da etkilemifltir. Birinci kufla n bu önde gelen temsilcileri iki noktada edebiyat n niteli ini de- ifltirmifllerdir. Birincisi edebiyat n topluma yönelmesi gerekti i ve buna ba l olarak dilin sadeleflmesi; ikincisi ise felsefî, sosyal veya politik kavramlar n (ak l, medeniyet, parlamento, hürriyet, vatan vb.) eski fliirdeki mazmûnun yerini almas yla oluflan içerik de iflmesidir. Bunlar edebiyat n ifllevinin eskiden oldu undan farkl olarak güzellik yerine fayda anlay fl na dayanmas sonucunu do urmufltur. Bununla birlikte biçim bak m ndan bu dönem fliirinin divan fliirinden büyük bir farkl l k göstermedi i görülüyor. Yenileflme döneminin ikici kuflak sanatç lar, öncekilerden farkl olarak toplum için sanat anlay fl n terk etmifl, onun yerine edebiyatta güzellik prensibini esas alm fllard r. Bu kufla n önde gelen ismi Recâizâde Mahmut Ekrem ( ), teorik çal flmalar yla kendisinden sonraki kuflaklar etkilemifltir. Ona göre sanat n gayesi güzelliktir ve güzel olan her fley fliirin konusu olabilir. Güzelli in kayna ise tabiat ve insandad r. Böylece tabiat gözlemeyi ve insan duygular n esere yans tmay estetik prensip olarak kabul eden Romantik ak m n görüflünü Türk edebiyat na getirmifltir. Biçim konusuna oldukça önem veren Ekrem, fliir dilinin kendisine özgü bir söz varl na sahip oldu unu düflünür. fiiirin vezinli ve kafiyeli yaz lmak zorunda olmad fleklindeki görüflü ile Servet-i Fünûn flairlerinde yayg nlaflacak olan mensur fliir anlay fl na yol açar. Ayr - ca Servet-i Fünûn toplulu unun oluflmas nda onun kat ld kafiyenin göz için de- il, kulak için oluflu tart flmas etkili olur. Recaizade, vezin içerik uyumuna dikkat çekmesi bak m ndan da baflta Fikret olmak üzere Servet-i Fünûn flairlerine yol göstermifltir. fiiirlerinde teorik görüfllerini iflleme konusunda pek baflar l olmayan flair, aflk, kad n, tabiat ve ölüm konular n fliire sokmas yla dikkati çekmifltir. Sadece ikinci kufla n de il, yenileflme döneminin en önde gelen flairi kuflkusuz Abdülhak Hamit tir ( ). Bat fliirinde gördü ü hemen bütün özellikleri fliirlerinde uygulamaya çal flm flt r. Hamit in fliirlerinde de aflk, tabiat ve ölüm büyük yer tutar. Ancak o bu temleri Ekrem de oldu u gibi kiflisel ve duygusal ölçekte kullanmakla kalmaz, metafizik boyutlar yla da ele al r. Efli Fatma Han m n ölümü üzerine yazd Makber Türk edebiyat nda ölüm fliirleri aras nda ayr cal kl bir yere sahiptir. Ancak flairin disiplinsiz ve tutars z yazma al flkanl onun bir tezatlar flairi olarak an lmas na, fliirlerinde en güzel söyleyifllerle s radan ifadelerin bir arada bulunmas na yol açm flt r. Muallim Naci, Türk edebiyat nda daha çok Ekrem le girifltikleri eski-yeni tart flmas nda eski taraftar olarak hat rlanmakla birlikte eski tarzda yazd gazellerden baflka yeni tarzda yazd fliirlerde özellikle kulland sade dil bak m ndan